Κρατώ στα χέρια μου έναν τόμο 700 σελίδων με τίτλο «Νίκος Γκάτσος - Όλα τα τραγούδια». Πρόκειται για μία ακόμη επανέκδοση των απάντων του μεγάλου ποιητή και στιχουργού, την πλέον αναθεωρημένη και οριστική, σύμφωνα με την Αγαθή Δημητρούκα, που την επιμελήθηκε.
Κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να κάνει καλύτερα την εργασία αυτή από τη στιχουργό, συγγραφέα και μεταφράστρια που έζησε στο πλευρό του ποιητή της «Αμοργού» για 17 χρόνια, από το 1975 έως τον θάνατο του, το 1992. Τη γνωρίζω μία 15ετία τη Δημητρούκα, κυρίως από το χατζιδακικό περιβάλλον, ποτέ όμως δεν είχαμε βρεθεί να μιλάμε με ένα κασετοφωνάκι ανάμεσά μας.
Γι' αυτό και η συγκινητική συνέντευξη που δέχτηκε πρόθυμα να μου παραχωρήσει, έχει, για μένα τουλάχιστον, μεγάλη σημασία. Μαζί πιάσαμε να ταιριάξουμε τα κομμάτια του παζλ της προσωπικότητας του Νίκου ή Νικολάου Γκάτσου, όπως καμιά φορά τον ανέφερε στα γραπτά του ο Μάνος Χατζιδάκις, ο συνοδοιπόρος του για μια ζωή ολόκληρη στην τέχνη της ποίησης και της μουσικής.
Πρώτο του τραγούδι στη δισκογραφία ήταν το «Χάρτινο το φεγγαράκι» σε μικρό δίσκο με τη φωνή της Μούσχουρη, το '58, γραμμένο μια δεκαετία πριν για το «Λεωφορείον ο Πόθος». Μέχρι τότε τού ήταν άγνωστη η σχέση του με το τραγούδι και τα πνευματικά δικαιώματα. Όταν ο Χατζιδάκις του έδωσε 300 δραχμές από την τότε ΑΕΠΙ, έτσι κατάλαβε ότι μπορεί και να βιοπορίζεται.
Από το διφορούμενο έτος γέννησής του, τη γνωριμία του με την ίδια τη Δημητρούκα, χιουμοριστικές στιγμές του, άγνωστες ιστορίες πίσω από λατρεμένους κύκλους τραγουδιών, τη μέθοδο της στιχουργικής του, την προσήλωσή του στην ανάδειξη του ισπανικού πολιτισμού στη χώρα μας μέχρι τη μοναδική σχέση του με τον Χατζιδάκι, τη μεγάλη φιλία του με τη Μούσχουρη, τη βιολογική φθορά του και το οδυνηρό τέλος του πριν «επιστρέψει» πλήρης ημερών στην Ασέα, την ευλογημένη πατρική του γη.
Μετά τη συζήτηση αυτή με την Αγαθή Δημητρούκα ένιωσα ότι έμαθα όλα όσα ήθελα για την περίπτωση του μέγιστου των Ελλήνων στιχουργών. Τα υπόλοιπα ας γίνουν κτήμα, μέσω της αναθεωρημένης έκδοσης με τα τραγούδια του, όλων των μελετητών του ελληνικού τραγουδιού, των φοιτητών στα πανεπιστήμια αλλά και των θαυμαστών της γραφής του.
Το βιβλίο αποτελείται από το σύνολο των στίχων του που τραγουδιούνται μέχρι σήμερα, απ' όλα τα ενιαία στιχουργικά του έργα, με πολύτιμες υποσημειώσεις και ιστορικές πληροφορίες. Κοσμείται επίσης από σπάνιο φωτογραφικό υλικό, σκίτσα των Γιάννη Τσαρούχη - Γιώργου Σταθόπουλου, χειρόγραφα του ίδιου, καθώς και από τη δισκογραφία του, επιγραμματικά.
Είναι μια έκδοση που τιμάει τη μνήμη ενός καλλιτέχνη του διαμετρήματος του Νίκου Γκάτσου και φανερώνει, αν μη τι άλλο, πως η διαχείριση του έργου του καλόπεσε στα χέρια της Αγαθής Δημητρούκα. Ευθύς αμέσως πάμε να ξετυλίξουμε μαζί το νήμα της ψυχοσύνθεσης και της προσωπικότητάς του.
• Το χαρακτηριστικό της πρώτης μου συνάντησης με τον Γκάτσο ήταν αυτό των ανθρώπων που σαν να έχουν γνωριστεί από πριν με κάποιον τρόπο. Μια αμοιβαία εμπιστοσύνη και μια «φτιαγμένη» ατμόσφαιρα πέραν του τρακ της στιγμής.
Ο Νίκος κατέβηκε στο Μεσολόγγι στις 17 Μαΐου του 1975, για τα γενέθλιά μου. Έμπαινα στα 17. Τον ήξερα μόνο από τα τραγούδια, ούτε καν πώς έμοιαζε εμφανισιακά. Είδα την εικόνα ενός αστού, εγώ που τότε έτρεχα με τις αριστερές μαθητικές οργανώσεις.
Αρχοντάνθρωπος, ψηλός, με το κοστούμι του, με την κοιλάρα του, ήρθε με τα δώρα του, ελβετικές σοκολάτες και δίσκους διαφόρων που του είχα ζητήσει. Μου φάνηκε σαν να ήρθε μπαρουτοκαπνισμένος, μένοντας κιόλας στο ξενοδοχείο «Ξενία» στο λιμάνι του Μεσολογγίου, που δίπλα ήταν ο παλιός ανεμόμυλος. Όλα τα ηρωικά ήρθαν κι έδεσαν! Αγκαλιαστήκαμε και με το αυτοκίνητο κινήσαμε για το χωριό, για το σπίτι μου. Τον βλέπει ο πατέρας μου, ανάπηρος στην πολυθρόνα του, και του φωνάζει «καλώς τον γέροντα» με την έννοια του «δημογέροντα» (γέλια)!
Ο Νίκος ήταν γεννημένος το 1911, ο πατέρας μου το 1905. Η μάνα μου είχε ετοιμάσει εδέσματα, είχε φτιάξει έναν κόκορα κι ένα γλυκό που δεν της είχε πετύχει, δεν είχε φουσκώσει. Οι γονείς μου είχαν, όσο μπορούσαν, επίγνωση του ποιος έμπαινε στο σπιτικό μας, ειδικά ο πατέρας μου που ήξερε γράμματα και με έσπρωχνε κι εμένα προς τα κει. Η μάνα μου ήταν γυναίκα του χωριού, ξωμάχος που δούλευε στα χωράφια. Είχαν έρθει και φίλες μου να τον γνωρίσουν.
• Ο Νίκος, γεννημένος το 1911, ισχυριζόταν πως η μητέρα του τού είχε πει ότι γεννήθηκε το '14. Κατά τη γνώμη μου, ψυχολογικά κάπως ερμηνευμένη, επειδή ο πατέρας του πέθανε το 1916 και δεν το θυμόταν, προφανώς για να δικαιολογήσει αυτή την απουσία μνήμης, έθεσε εαυτόν σε μικρότερη ηλικία. Περιγράφει τη μητέρα του όταν έμαθε το νέο για τον θάνατο του πατέρα του, άρα δεν μπορεί να θυμόταν αυτό και να μη θυμόταν τον πατέρα του. Αντιφατικά πράγματα, δεδομένου ότι ο Νίκος είχε μια έφεση στους αριθμούς και τα σύμβολα.
Ο πατέρας του Γκάτσου ήταν ο πρώτος μετανάστης από τον δήμο Βαλτετσίου στις ΗΠΑ, που πήγε με πλοίο για να συνοδεύσει μια κοπέλα απ' το χωριό νύφη στον αδερφό του. Παθαίνει πνευμονία πάνω στο καράβι και τρεις μέρες πριν φτάσουν στην Αμερική πεθαίνει και τον πετάνε στη θάλασσα. Πιστεύω πως αυτό το γεγονός υπάρχει μες στους στίχους του, αν προσέξει κανείς. Μια προσμονή ενός ταξιδιού που ποτέ δεν μας λέει τι γίνεται στην άλλη άκρη του.
• Σπάνια ταξιδεύαμε με τον Νίκο. Πηγαίναμε μόνο στη γενέτειρά του, την Ασέα, και στις επετείους θανάτου της μητέρας του και της αδερφής του. Είχε μόνο μια αδερφή ο Νίκος, την Ντίνα, που ‒κοίτα σύμπτωση‒ πέθανε τον Νοέμβριο του 1973 κι εγώ του πρωτόγραψα τον Νοέμβρη του '74. Ήταν δύο χρόνια μικρότερη η αδερφή του, γεννημένη το '13, κι είχε μείνει μόνη της, δεν είχε κάνει οικογένεια. Την αγαπούσε πολύ, ήταν δεμένη οικογένεια.
• Φαινομενικά βλοσυρός ο Νίκος, αλλά με μια ζεστή καρδιά. Το χιούμορ του, παροιμιώδες: μια φορά βγαίναμε από του Φλόκα και βλέπει στην Πανεπιστημίου κάποιον να τον κοιτάζει και να 'ρχεται γελαστός προς το μέρος του. Ο Νίκος δεν συγκρατούσε φιγούρες ή ονόματα, αλλά σου λέει «για να με κοιτάζει, κάποιος γνωστός είναι». Έρχονται κοντά και του κάνει ο Νίκος όλο χαρά «βρε, τι κάνεις, τι γίνεται;», οπότε γυρνάει ο άλλος και του απαντάει αυστηρά: «Με γνωρίζετε, κύριε;». Είχαμε γελάσει πολύ μ' αυτό.
• Το 1991, προς το τέλος της ζωής του, ο Νίκος δέχτηκε μια μεγάλη τιμή, μια βράβευση από την Ακαδημία της Βαρκελώνης. Δεν φαντάζεσαι τη χαρά του όταν συναντηθήκαμε στο GB Corner με τον φιλέλληνα Σολά. Ο Σολά είχε πάρει το όνομα «Αλέξης», λεγόταν Αλέξης Εουδάλ Σολά. Αμέσως μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ο Σολά είχε πάει από τους πρώτους στα κατεχόμενα και δήλωσε τον βανδαλισμό των εκκλησιών, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί persona non grata στην Τουρκία και επίτιμος πρόξενος στην Κύπρο.
Ο Νίκος από μικρός ήταν αυτοδίδακτος στις ξένες γλώσσες. Ήρθε από την Τρίπολη στην Αθήνα, στο πανεπιστήμιο, γνωρίζοντας ήδη αγγλικά και γαλλικά. Τα ισπανικά τα έμαθε εδώ, μόνος του, με διάφορες μεθόδους.
• Πρώτο του τραγούδι στη δισκογραφία ήταν το «Χάρτινο το φεγγαράκι» σε μικρό δίσκο με τη φωνή της Μούσχουρη, το '58, γραμμένο μια δεκαετία πριν για το «Λεωφορείον ο Πόθος». Μέχρι τότε τού ήταν άγνωστη η σχέση του με το τραγούδι και τα πνευματικά δικαιώματα. Όταν ο Χατζιδάκις του έδωσε 300 δραχμές από την τότε ΑΕΠΙ, έτσι κατάλαβε ότι μπορεί και να βιοπορίζεται.
• Ο Γκάτσος, όπως και ο Χατζιδάκις, πλούσιοι δεν έγιναν ποτέ με την έννοια του ζάπλουτου. Είχαν μια μόνιμη μεγάλη προκαταβολή από την ΑΕΠΙ, ο Χατζιδάκις για να κινεί την Ορχήστρα των Χρωμάτων, λόγου χάριν, και ο Γκάτσος για να κερνάει τους φίλους του.
Έτσι, τόσο εγώ, όσο και ο Γιώργος Χατζιδάκις, κληρονομήσαμε και χρέη. Το δικό μου χρέος στην ΑΕΠΙ, για να καταλάβετε, αποπληρώθηκε μετά από κάποια χρόνια, ποτέ δηλαδή δεν το είχα ολόκληρο το δικαίωμα. Είχανε συγκεκριμένη ζωή οι άνθρωποι αυτοί, όχι με την έννοια της ευζωίας. Για τον Νίκο ήταν αδιανόητο να πληρώσει όποιος καθόταν στο τραπέζι του, άλλο αν τα λεφτά του προέρχονταν από προκαταβολές.
• Πέραν του Χατζιδάκι, θεωρούσε πως ο Ξαρχάκος ήταν αυτός που τον ενέπνεε. Και για τον Ξαρχάκο ήταν μια πατρική φιγούρα, και για τον ίδιο ο Ξαρχάκος ήταν σαν γιος. Όταν ήταν άρρωστος στο νοσοκομείο, μια μέρα ξύπνησε με έναν έντονο εφιάλτη: είχε στείλει, λέει, τον Ξαρχάκο σε μια δουλειά και τον έσπασαν στο ξύλο! Αστειευόμενη εγώ του κάνω: «Εδώ που τα λέμε, του χρειάζεται κι ένα χέρι ξύλο» (γέλια).
• Ο Νίκος είχε μεγάλη φιλία με τον Σωτήρη Μουστάκα και την οικογένειά του. Του άρεσε, όπως και μένα, να κάνει δώρα που να οδηγούν κάπου, χρηστικά. Έτσι, πήγαμε δώρο μια κόκκινη Royal γραφομηχανή στην Αλεξία, την κόρη του Μουστάκα και της Μπονέλου, που τότε ήταν οκτώ ετών.
Της έγραψε το «Καίγομαι - καίγομαι» που το θεωρούσε σκυλάδικο κι έλεγε το εξής: «Να δείτε που ο κόσμος δεν καταλαβαίνει, οι συνθέτες δεν καταλαβαίνουν, το ίδιο και οι τραγουδιστές, και θα το θεωρήσουν αριστούργημα αυτό». Όπως και έγινε (γέλια)!
Δηλαδή από ένα παιχνίδι ξεκίνησε το τραγούδι αυτό για να μελοποιηθεί στη συνέχεια από τον Ξαρχάκο στο «Ρεμπέτικο». Εδώ να πω ότι στο «Ρεμπέτικο» ο Νίκος έγραψε στίχους πάνω στις μουσικές, γιατί έπρεπε ο Σταύρος να κινηθεί στα αντίστοιχα μουσικά ρεύματα.
• Ο Νίκος δεν παρενέβαινε στη δουλειά των τραγουδιστών του. Ήξεραν, όμως, πως όταν έγραφαν με τον Χατζιδάκι για τη φωνή του Μητσιά, λόγου χάριν, θα λάμβαναν υπ' όψιν τους τον χαρακτήρα και το παρουσιαστικό του. Το ίδιο και για τη Φαραντούρη ή για τη Μούσχουρη. Πήγαινε στο στούντιο μήπως κι έπιανε κάποιο λάθος.
Ο Μητσιάς, ας πούμε, τραγουδούσε στη «Μικρή Ραλλού»: «Σ' αλήγιανη σπηλιά» ‒ στο «ανήλιαγη» είχε γίνει ένας λάθος αναγραμματισμός, όπως έβλεπε το χαρτί. «Μα, καλά, πού τη βρήκες αυτήν τη λέξη;» πάει και του λέει ο Νίκος. «Εσείς τη γράψατε, έτσι το 'χετε εδώ, κύριε Γκάτσο» του απαντάει ο Μανώλης.
Εδώ να πούμε ότι το αυτί του συνθέτη και του τραγουδιστή είναι σε άλλη συχνότητα-τονικότητα απ' αυτήν του στιχουργού.
Υπάρχουν τραγούδια του Γκάτσου που δεν έχουν ειπωθεί σωστά, όπως στη «Ρωμαϊκή Αγορά» το «Σκοτεινό παράθυρο» και στη «Λαϊκή Αγορά» το «Νανούρισμα (Νάνι του Ρήγα το παιδί)» με την Πασπαλά. Δεν φταίει η κοπέλα, είτε το άκουσε λάθος, είτε δεν το άκουσε κανείς για να της το διδάξει, ούτε ο ίδιος ο Γκάτσος.
Έχω δει, ας πούμε, απομαγνητοφώνηση ενός τραγουδιού του Γκάτσου με τη μουσική του Θεοδωράκη από τα «Θαλασσινά φεγγάρια» και η φράση «θ' αλλάξει το φεγγάρι» είχε γίνει «θ' αράξει το φεγγάρι».
• Υπάρχει κι ένα μάλλον χιουμοριστικό παρασκήνιο για το πώς γράφτηκε ο κύκλος «Σκοτεινή Μητέρα» με τη Φαραντούρη. Ένας ευκατάστατος τύπος παρουσιάστηκε στον Πετσίλα και του ζήτησε να κάνει δώρο στη φιλενάδα του, που ήταν τραγουδίστρια, έναν δίσκο με τον Γκάτσο και τον Χατζιδάκι. Θα έδινε ενάμισι εκατομμύριο στον Γκάτσο και δυόμισι εκατομμύρια στον Χατζιδάκι, μιλάμε για το 1985-86.
Χωρίς να έχουν ακούσει τη φωνή της τραγουδίστριας έγραψαν και οι δύο, αλλά μετά ο Χατζιδάκις είδε πώς δεν έβγαιναν τα τραγούδια. Ας πούμε, το τραγούδι «Σκοτεινή Μητέρα», το πρώτο, είχε άλλους στίχους, πιο απλοϊκούς, που τους συμπεριέλαβα με υποσημείωση στην τωρινή έκδοση. Οι στίχοι «Μίση, προδοσίες και αγώνες» ήταν δική μου παρεμβολή για να πηγαίνει μετά το τραγούδι προς τη Φαραντούρη. Το έφτιαξε βέβαια ο Νίκος, που πίστευε πως, όπως οι ζωγράφοι είχαν τα ατελιέ με τους βοηθούς τους, έτσι είχε κι αυτός στο τραγούδι τη βοηθό του.
Τέλος πάντων, εγώ ήμουν που πήγα σ' ένα γραφείο στο Κολωνάκι, συνάντησα αυτή την κυρία, την τραγουδίστρια, και μου έδωσε έναν φάκελο με τα χρήματα του Γκάτσου. Ο Χατζιδάκις δεν είχε προλάβει να πληρωθεί, έλα όμως που κάπου εκεί χώρισαν ο χρηματοδότης του δίσκου με την τραγουδίστρια.
Του λέει ο Πετσίλας: «Ξέρεις, δυσκολεύεται ο Χατζιδάκις να γράψει», οπότε αυτός πετάγεται: «Όχι, να μην το κάνει! Θα του δώσω εγώ τώρα άλλα χρήματα για να μη γράψει» (γέλια). Υπ' οψιν ότι ο Μάνος ήθελε να κάνουν τον δίσκο αυτό με ψευδώνυμα και του έλεγε ο Νίκος: «Γιατί, Μάνο μου; Είμαστε επαγγελματίες!».
Λίγο μετά τα τραγούδια ξαναδουλεύτηκαν και κάλεσαν τη Φαραντούρη να τα ηχογραφήσει (σ.σ. η συνέχεια της ιστορίας είναι σχεδόν ξεκαρδιστική και δεν μου την αφηγήθηκε η Αγαθή Δημητρούκα. Όταν μαθεύτηκε η κυκλοφορία της «Σκοτεινής Μητέρας» το '86, η αρχική τραγουδίστρια έκανε μια δήλωση σε περιοδικό: «Η Φαραντούρη μου πήρε τα τραγούδια». Η Φαραντούρη, πάλι, που δεν είχε ιδέα, τηλεφώνησε του Χατζιδάκι: «Μα, τι γίνεται; Τι λέει η γυναίκα αυτή;». «Τίποτα, Μαρία μου, θα σου εξηγήσω» της απάντησε ο συνθέτης.)
• Ο Γκάτσος αγαπούσε ιδιαιτέρως τον Μητσιά, τον Γιώργο Μαρίνο και τη Μούσχουρη. Ο Μητσιάς κουβάλαγε όλο αυτό το χωριατόπαιδο με τον καλό χαρακτήρα και την ωραία φωνή, τα ίδια εκτιμούσε σ' αυτόν και ο Χατζιδάκις. Η «Αθανασία» είχε γραφτεί για εκείνον το '75, μετά έφερε ο Μακράκης τη Γαλάνη, που έλειπε στο εξωτερικό τότε. Όλα τα κομμάτια είναι στους δικούς του τόνους, με εξαίρεση το «Μεθυσμένο καράβι (Αρθούρε Ρεμπώ)» που γράφτηκε για τη Γαλάνη.
Δεν ταίριαζε τελικά στη φωνή της, το είπαν και οι δύο, κι έπρεπε να διαλέξουν ποιο θα κρατούσαν. Θυμάμαι ότι ακούγαμε με τον Νίκο μαζί τις δύο εκτελέσεις, αφού η «Αθανασία» βγήκε πάνω στη γνωριμία μας. Να προσθέσω ότι το πρώτο μάθημα στιχουργικής που πήρα από τον Γκάτσο ήταν με το τραγούδι «Ο Γιάννης ο φονιάς».
Τότε εγώ πηγαινοερχόμουν από το Μεσολόγγι, αφού ήμουν στην τελευταία τάξη του εξατάξιου Γυμνασίου, και ο Νίκος ήθελε να τελειώσω εκεί το σχολείο, γιατί εδώ, με τα ξενύχτια, θα ήταν αδύνατο. Φτάνοντας η άνοιξη, είχα κλατάρει, δεν μπορούσα να διαβάζω στου Φλόκα. Ο Νίκος αναρωτιόταν τι να κάνει τον Γιάννη τον φονιά, Κεφαλλονίτη ή Μεσολογγίτη, γράφοντας πάνω στην υπάρχουσα μουσική του Μάνου.
«Μην το κάνεις Κεφαλλονίτη» του έλεγα εγώ που προερχόμουν από το Μεσολόγγι, «δεν θα 'χει αξία το φονικό, θα 'χει γίνει από έναν τρελο-Κεφαλλονίτη». Αποφάσισε να τον κάνει «Μεσολογγίτη», λοιπόν, που θα έκρυβε κι έναν ηρωισμό η πράξη του. Με πείραζε πολύ μ' αυτό. Το είπε πολύ ωραία ο Μητσιάς, αυστηρά, το τραγούδι!
• Μεγάλο κεφάλι για τη δισκογραφία της εποχής ήταν ο Λαμπρόπουλος της Κολούμπια. Αυτός, έχοντας ξανοιχτεί επιτυχημένα στην αγορά της Μέσης Ανατολής, διέθετε χρήματα για να στηρίξει ένα καλό ή, αν θες, ένα κλασικό ελληνικό τραγούδι.
Η «Μυθολογία» του Χατζιδάκι και του Γκάτσου ήταν ένα πρώτο δείγμα ελληνικού ποιητικού τραγουδιού. Ο Γκάτσος είχε μόνιμο συμβόλαιο και έπρεπε βάσει αυτού να δίνει έναν συγκεκριμένο αριθμό τραγουδιών, γύρω στα 18 κάθε χρόνο. Ο Λαμπρόπουλος, πάλι, έκανε το εξής: έδινε στίχους ενός γνωστού στιχουργού σε έναν άγνωστο τραγουδιστή ή κομμάτια ενός άγνωστου συνθέτη σε έναν γνωστό τραγουδιστή.
Έτσι ο Γκάτσος έδωσε στίχους στα πρώτα τραγούδια της Ελένης Καραΐνδρου, τέλη του '60, όπως και σε ένα τραγούδι του Γιάννη Μαρκόπουλου, άγνωστο, του 1961, για μια ταινία. Θυμήσου και το «Τραγούδι του δρόμου» του Μάνου Λοΐζου, που ήταν σε δική του απόδοση.
• Δεν μου μιλούσε για άλλους στιχουργούς, αλλά για μεμονωμένα τραγούδια που ξεχώριζε. Του άρεσε, όπως θυμάμαι, ο στίχος του Μάνου Ελευθερίου που έλεγε «Αυτά τα δέντρα στη βροχή ήταν ανθρώποι μοναχοί» από 'να τραγούδι του Ανδριόπουλου. Του άρεσαν και κάποια τραγούδια του Λευτέρη Παπαδόπουλου.
Ξέρεις τι δεν του άρεσε; Επειδή εκείνος έφερε ως σύμβολα του παρελθόντος τον Χριστό και την Παναγία, καθαρά όμως, χωρίς θρησκευτικό φανατισμό, δεν του άρεσε που τα πήραν μετά κάποιοι και τα εκχυδάισαν. Εκτιμούσε πολύ και τον Σαββόπουλο ως σύνολο που εκπροσωπούσε το μοντέρνο.
• Δεν υπήρχαν προσωπικές στιγμές για ν' ακούσει μουσική, ακούγαμε στο ραδιόφωνο ό,τι πετυχαίναμε, από κλασική μέχρι ροκ. Εκείνος θαύμαζε τον Ντίλαν, ενώ εγώ τον Κοέν. Θεωρούσε τον Ντίλαν ακραιφνή ποιητή και όχι τόσο τον Κοέν. Αγοράζαμε καμιά φορά δίσκους και μετά τους στέλναμε στη Μούσχουρη για να την ενημερώσουμε για ό,τι νέο κυκλοφορούσε.
• Η Μούσχουρη ήταν καταπληκτική φίλη για τον Γκάτσο! Είχαν κάνει τον τελευταίο της δίσκο με τον Χατζιδάκι, τους «Μύθους μιας γυναίκας», και μετά έκανε το «Gloria Eterna», αυτήν τη σαραμπάντα του Χέντελ για τη φωνή της. Της είχε γράψει επίσης τραγούδια για ν' ανοίγει και να κλείνει τις συναυλίες της. Οπουδήποτε και να ήταν η Νάνα, του τηλεφωνούσε, τον συμβουλευόταν για τα πάντα και συζητούσαν.
Ο Γκάτσος, ξέρεις, σε έκανε να αισθάνεσαι σαν καθρέφτης του εαυτού σου. Σε άφηνε ελεύθερο, σου άφηνε πρωτοβουλία, δεν νουθετούσε και απλώς σου έλεγε τη γνώμη του. Είχε μια εντελώς δημοκρατική αντίληψη.
• Πολιτικοποιημένος ήταν ως προς το εξής: πίστευε πως κάθε άνθρωπος που βρίσκεται κοντά στην τέχνη, που κάνει τέχνη, πρέπει και να βρίσκεται απέναντι από κάθε εξουσία. «Δεν μπορείς να πας με καμία κυβέρνηση», έλεγε, «γιατί, πάντα, κάθε κυβέρνηση θα αδικεί. Πρέπει να είσαι με τη μεριά του αδικημένου ή του κριτή, του απέναντι».
• Δεν είχε πάρει θέση στην τρομερή σπίλωση του Χατζιδάκι από την «Αυριανή». Ήταν και γι' αυτόν μια φρικτή περίοδος, αλλά, πάλι, ήταν της άποψης ότι δεν ρίχνουμε λάδι στη φωτιά, ότι είναι πράγματα που θα τα ξεράσει η ίδια η Ιστορία. Σαφώς και μιλούσε ιδιωτικά με τον Χατζιδάκι και τον εμψύχωνε. Όπως ζούσα εγώ τη σχέση τους, ήταν σαν ο μεγάλος με τον μικρότερο αδερφό. Ο μεγάλος, με την εμπειρία και τη γνώση, και ο μικρότερος, με όλο τον εκσυγχρονισμό και τον μοντερνισμό του.
Ξέρεις τι ανακάλυψα; Είναι αστείο! Ενώ τη μάνα του Χατζιδάκι τη φώναζαν «Αλίκη», το όνομα της ήταν Βασιλική. Και οι δύο ήταν του Γεωργίου και της Βασιλικής, κανονικά αδέρφια!
• Ενώ ο Χατζιδάκις ήταν ομοφυλόφιλος, ο Γκάτσος ήταν ετεροφυλόφιλος με τα μπούνια που λένε! Ήταν όμως και πολύ ανεκτικός με την ομοφυλοφιλία κι έτσι έμαθα κι εγώ κοντά του. Θα πρέπει να ξέρουμε ότι σε όλους τους ανθρώπους υπάρχει ένα επίπεδο αξιοπρέπειας. Το να είναι κανείς αξιοπρεπής δεν έχει να κάνει με τη σεξουαλική του επιλογή.
Ο Χατζιδάκις, ας πούμε, ήταν αξιοπρεπής ομοφυλόφιλος. Τον κατηγορούν σήμερα γιατί δεν βγήκε να δηλώσει την ομοφυλοφιλία του. Με συγχωρείς πάρα πολύ, τον Χατζιδάκι όλοι τον ήξεραν ως ομοφυλόφιλο, μιλούσε με το έργο του, με τα τραγούδια του, όμως δεν είδα και κανέναν από τον ακτιβιστικό χώρο των γκέι να βγει και να τον υπερασπίσει τότε που τον κατακρεουργούσε η «Αυριανή» και τον αποκαλούσε «τομάρι με AIDS» και «κίναιδο».
Ο Χατζιδάκις ήταν μια λαμπερή προσωπικότητα και όλοι θα τον ήθελαν παντιέρα για το οποιοδήποτε κίνημά τους. Γιατί θέλουμε διαρκώς να παίρνουμε και να μη δίνουμε;
Ο Ταχτσής ερχόταν στου Φλόκα κι έκαναν παρέα με τον Γκάτσο. Εγώ τότε μόλις είχα έρθει στην Αθήνα, μικρό κορίτσι που έμοιαζε με αγοράκι. Είχα κοντό μαλλί, φορούσα κάτι πουκάμισα ανοιχτά, δεν είχα πολύ στήθος... «Δεν είναι κορίτσι αυτό» είπε μια μέρα ο Ταχτσής και κάνει «να», σηκώνει το πουκάμισό του και μας δείχνει το πρόσθετο γυναικείο στήθος του. Καθόλου δεν τον άγγιξε τον Γκάτσο το περιστατικό αυτό, δεν το συζήτησε καν μετά.
• Τα τραγούδια του Γκάτσου είναι ισάξια των ποιημάτων του. Λέμε «στιχουργήματα» σαν μια υποτιμητική λέξη, αλλά εδώ μιλάμε για τα σπουδαία τραγούδια του Γκάτσου, που ανάλογα με τις συγκυρίες, πότε υποχωρεί το ένα και πότε ξανακούγεται το άλλο.
Πάρτε για παράδειγμα την απήχηση αυτών των συναυλιών με τον Μητσιά και την Καραμπέτη. Ξεκινήσαμε τον Δεκέμβρη του 2016 κι ενώ λέγαμε ότι θα ήταν δύσκολο να γεμίσει ο Παρνασσός με τρεις συναυλίες, τελικά έγιναν δέκα. Μέχρι τώρα που μιλάμε, έχουμε κάνει ήδη 33 συναυλίες.
Έλεγαν οι συντελεστές ότι το ένα τραγούδι έχει καλύτερη μελωδία απ' το άλλο για το πρόγραμμα, αλλά για μένα σημασία είχε ο λόγος του Γκάτσου που μίλησε στην ψυχή και το συναίσθημα του κόσμου. Ανακαλύψαμε όλοι πόσο πολιτικός υπήρξε ο λόγος του ανάμεσα σε τραγούδια διασκεδαστικά, καθόλου βαρετά δηλαδή.
• Υπήρχε για χρόνια η ιδέα μιας αναθεωρημένης έκδοσης όλων των τραγουδιών του Νίκου Γκάτσου. Είχα ξαναδουλέψει το 2014 και περιμέναμε για λόγους εκδοτικούς. Τον περασμένο Μάιο που συνάντησα την Άννα Πατάκη είδαμε ότι είχε εξαντληθεί η 13η και τελευταία έκδοση του βιβλίου. Αποφασίσαμε να μην κάνουμε άλλη μία ανατύπωση αλλά να προχωρήσουμε με την αναθεωρημένη έκδοση.
Πίστευα ότι θα μου έπαιρνε δύο μήνες, αλλά τελικά πήρε δέκα, έναν ολόκληρο χρόνο σχεδόν. Ο Γκάτσος έχει 340 δισκογραφημένα τραγούδια κι αυτήν τη φορά συμπεριλάβαμε όλα τα ενιαία έργα του, τον «Θρήνο για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας» του Λόρκα στην πρωτότυπη μετάφρασή του ή τη «Φάτνη», που ήταν ένα ορατόριο σε μουσική Σωκράτη Βερνάρδου.
Για τη «Φάτνη» δεν υπήρχαν πουθενά οι στίχοι, οπότε έκανα απομαγνητοφώνηση. Για να μη χάσω, ας πούμε, τους στίχους στα χορωδιακά μέρη, επεξεργάστηκα το υλικό σε στούντιο. Είναι εξαφανισμένο το έργο αυτό κι εγώ το έχω σε ένα και μοναδικό βινύλιο.
Έπρεπε, επίσης, να κάνω την παραβολή με το καταλανικό κείμενο και να το χωρίσω σε στίχους, έχοντας την αίσθηση του μέτρου. Ακόμα και στην «Αμοργό», που μελοποιήθηκε εν μέρει από τον Χατζιδάκι, έβαλα τα κομμάτια που είχαν απόκλιση από το πρωτότυπο μαζί με υποσημειώσεις, αφού σκοπός ήταν να μπουν οι στίχοι όπως τραγουδιούνται.
Επίσης βάλαμε τις «Μέρες Επιταφίου», που προοριζόταν για τον Χατζιδάκι με τη φωνή του Μητσιά και που τελικά μελοποίησε ο Δημήτρης Παπαδημητρίου με τον Μητσιά. Κατάλαβα επίσης ποια ποιήματα ήταν γραμμένα για τραγούδια, οπότε δεν θα προσφέρονταν για μελοποίηση καινούργια.
Σε κάποια είχα μπερδευτεί, γιατί ο Νίκος είχε δώσει έναν κατάλογο συγκεκριμένων τραγουδιών για τη λύση του συμβολαίου του με την Κολούμπια. Υπήρχε ένα τραγούδι «του γάμου» που λεγόταν «Επιτραπέζιο» και μελοποιήθηκε από τον Παπαδημητρίου στη «Λένη». Εκ των υστέρων ανακάλυψα πως είχε μπει σε μια ταινία με μουσική του Χατζιδάκι, άρα το κάναμε το λάθος.
Θεωρώ ότι οι στίχοι για τραγούδια είναι ενιαίοι και αδιάσπαστοι με τη μουσική και δεν μπορεί ο κάθε συνθέτης να βάζει άλλη μελωδία, πόσο μάλλον όταν έχουμε Γκάτσο - Χατζιδάκι που έστησαν αυτό το τραγούδι, τον κανόνα του.
Έτσι έγραψα πως «μέχρι να ολοκληρωθεί η έρευνα δεν αγγίζετε τίποτα από Γκάτσο!». Από μένα είναι πια η οριστική έκδοση και ίσως βρεθεί κάποιο λαθάκι, αλλά δεν πρόκειται να ξανασχοληθώ άλλο, εξού και έβαλα όλες αυτές τις νύξεις-υποσημειώσεις.
• Η μεγάλη κούραση του Γκάτσου φάνηκε το 1988, αμέσως μετά τους «Μύθους μιας γυναίκας», γι' αυτό και το τελευταίο τραγούδι του κύκλου, το «Ήρωες και Θύματα», το έγραψα εγώ για να του το κάνω δώρο. Όταν όμως του είπαν τι ωραίοι στίχοι είναι αυτοί, το πρόδωσε, είπε «είναι της Αγαθής».
Ο Χατζιδάκις είχε μελωδίες παλιές στο έργο αυτό και τις άλλαζε συχνά και είχε κουραστεί λίγο ο Νίκος να προσαρμόζει τους στίχους. Τότε αρρώστησα, χρειάστηκε να κάνω μια επέμβαση και το γεγονός τον αναστάτωσε πολύ. Μετά παθαίνει ο ίδιος ένα έμφραγμα, αλλά το '89 γράφει τους «Αντικατοπτρισμούς» με τον Χατζιδάκι.
Θα έκανε η Μούσχουρη συναυλία στο Ηρώδειο στις 2 Αυγούστου εκείνης της χρονιάς και ήθελε να παρουσιάσει τους «Μύθους μιας γυναίκας» μαζί με κάποια καινούργια τραγούδια από τους «Αντικατοπτρισμούς». Ο Νίκος δεν είχε πολλή όρεξη για να γράψει, άρχισε να παραιτείται κι εγώ προσπαθούσα να τον επαναφέρω.
Τρία κομμάτια του είχε παραγγείλει ο Χατζιδάκις, το «Τραγούδι του δρόμου», τις «Τρεις απαντήσεις» και την «Προσευχή του ακροβάτη». Άρχισα εγώ με την «Προσευχή του ακροβάτη» πάλι για να του το χαρίσω και να βρει τον ενθουσιασμό του.
Του έλεγα: «Βρε παιδί μου, εδώ έχω γράψει "Βοήθεια σου ζητώ"... Μήπως να βάλω "Συγγνώμη σου ζητώ;" "Όχι" μου απαντάει, "το "συγγνώμη" είναι χριστιανικό, ενώ εδώ το "βοήθεια" είναι υπαρξιακό".
Τελικά, η Μούσχουρη τραγούδησε στο Ηρώδειο την «Προσευχή του ακροβάτη», τις «Τρεις απαντήσεις» και μερικά άλλα από τα «Reflections» στα αγγλικά. Το «Τραγούδι του δρόμου» δεν τραγουδήθηκε.
Θυμάμαι την Πασπαλά να λέει του Νίκου για την «Προσευχή του ακροβάτη»: «Κύριε Νίκο, πολύ ωραίο τραγούδι αυτό που γράψατε», θέλω να πω ότι πάλι δεν ήξεραν ποιος το είχε γράψει. «Μα, είναι της Αγαθής» έλεγε ο Νίκος, οπότε αναγκαστικά το τραγούδι παγιώθηκε σ' εμένα.
Ήταν η καθημερινότητά μας με τον Νίκο να παίζουμε με τις λέξεις, με τους στίχους. Θα μπορούσα να έχω πει, δεδομένης της εκτίμησης που μου είχε ο Χατζιδάκις: «Ο Νίκος δεν θέλει πια να γράφει, θα τα κάνω εγώ τα τραγούδια». Θα ήταν όμως το πλέον ανήθικο εκ μέρους μου και δεν θα το έκανα ποτέ σ' αυτό τον άνθρωπο.
Ο Νίκος πρόλαβε να ακούσει τα κομμάτια με τη φωνή της Αλίκης Καγιαλόγλου, αφού είχαν ηχογραφηθεί πριν από την έκδοσή τους το '93. Μάλιστα, του άρεσε πολύ να κάνει φάρσες και να πειράζει τη μάνα μου. Το '91 ο Αγγελικόπουλος είχε παρουσιάσει τους «Αντικατοπτρισμούς» με την Καγιαλόγλου στο ραδιόφωνο αλλά και την «Προσευχή του ακροβάτη» με τη Μούσχουρη live από το Ηρώδειο.
Παιζόταν συνέχεια τότε το κομμάτι αυτό, άλλο αν σήμερα δεν το βρίσκεις με τη Μούσχουρη. Μια φορά, λοιπόν, είχε έρθει η μάνα μου στο σπίτι για να βοηθήσει που ήταν άρρωστος ο Νίκος. «Άσ' τα, κυρία Χρυσαυγή μου», της κάνει, «είδες τι γράφει η εφημερίδα; Οι ωραιότεροι στίχοι στον δίσκο είναι της Αγαθής Δημητρούκα». «Κύριε Νίκο», γυρνάει και του λέει η μάνα μου, «γι' αυτό αρρώστησες; Θα έπρεπε να χαίρεσαι, η Αγαθή είναι μαθήτριά σου». (γέλια)
• Τον Αύγουστο του '89 ο Νίκος έπεσε κι έσπασε τον γοφό του. Περπατούσε με το μπαστούνι του και βγαίναμε έξω. Οδηγούσα ένα Οτομπιάνκι που ήταν για εκείνον το πιο άνετο αυτοκίνητο. Πήγαινα με ταχύτητα 120, ενώ ήθελε να πηγαίνω με 60-70, όχι παραπάνω. «Ωραία, ωραία, μ' αυτή την ταχύτητα μπορείς να πηγαίνεις πάντα;». Δεν μπορούσε δηλαδή να υπολογίσει ότι η ταχύτητα έμπαινε σε συνάρτηση με τον δρόμο όπου οδηγούσαμε.
Το '91 μαθαίνω ότι η μητέρα μου έπεσε από ένα ύψωμα στο χωριό. Τρέχω αμέσως κι ευτυχώς δεν είχε πάθει τίποτα, όμως χρειάστηκε να λείψω ένα βράδυ. Την επομένη που γύρισα, βρήκα τελείως διαφορετικό τον Νίκο, σαν να έμπαινε σε μια περίοδο γηρατειών. Εκεί είπα «θ' αντέξω να δω αυτό το μυαλό, αυτό το πνεύμα να γερνάει;», διότι φυσικά δεν με ένοιαζε η σωματική του φθορά.
Άρχισα να μπαίνω σ' ένα δίλημμα που μου δημιούργησε έναν έρπητα ζωστήρα στο μέρος της καρδιάς, ψυχοσωματικό καθαρά. Είπα πως αν φύγω τώρα θα είναι μεγάλη δειλία για μένα κι ένα βαρύ χτύπημα γι' αυτόν. Αποφάσισα να μείνω και να αντέξουμε παρέα κι εκείνο το διάστημα ήταν η επιβεβαίωση του αμοιβαίου ενδιαφέροντος και της απόλυτης αγάπης του ενός προς τον άλλον. Εγώ κατάλαβα ότι ο κόσμος μου όλος ήταν αυτός κι εκείνος κατάλαβε ότι, έστω και με λάθη, θα μπορούσα να συνεχίσω μόνη μου, δεν θα τρελαινόμουν.
•Ο Νίκος Γκάτσος «έφυγε» στο νοσοκομείο στις 12 Μαΐου του 1992. Παρόλο που εγώ τον ήθελα στο σπίτι, δεν γινόταν να είναι ελεγχόμενοι οι πόνοι του χωρίς γιατρούς και με την κατάλληλη αγωγή τη στιγμή εκείνη. Επίσημη αιτία θανάτου του ήταν καρκίνος των χοληφόρων οδών. Είχε ένα πρόβλημα με τη χολή του, το οποίο είχε αφήσει, δηλαδή αν είχε την βγάλει πριν από χρόνια, που έπρεπε, μάλλον δεν θα έφευγε απ' αυτό.
Τον πένθησα περισσότερο το διάστημα της ασθένειάς του... Το πένθος της αναχώρησής του ήθελα να το απωθήσω. Προσπαθούσα να κάνω άλλα πράγματα, ξεκίνησα ας πούμε την αντιγραφή της πρώτης έκδοσης της «Αμοργού» με πολύ ωραία γράμματα, σαν ασκήτρια.
Ο Μάνος έφυγε δύο χρόνια μετά και δεν μπορούσε να σηκώσει το βάρος της απώλειας. Με τον Νίκο συνειδητοποίησα το μέγεθος της αγάπης, αλλά και την αρνητική πλευρά της. Η αγάπη δηλαδή είναι μια μαγική υπόθεση που την εισπράττεις και μετά θες να την επιστρέψεις. Πολλές φορές, λοιπόν, δίνεις την αγάπη σε επόμενα πρόσωπα που δεν την αξίζουν!
Info:
Το βιβλίο «Νίκος Γκάτσος - Όλα τα τραγούδια» (νέα, αναθεωρημένη έκδοση) σε επιμέλεια Αγαθής Δημητρούκα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 12.5.2018
