ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ που συνήθως ξεχνιέται και πρέπει να έχει κάποιος υπ' όψιν του όταν ασχολείται με τον Μάη του '68 είναι ότι όταν αυτός συνέβη είχε κάποιους αντιπάλους και εχθρούς: το καπιταλιστικό και το αντιπροσωπευτικό σύστημα, τους φιλελεύθερους πολιτικούς, την Ακροδεξιά, τη Δεξιά του Ντε Γκωλ, το Κέντρο, το Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας, την ελεγχόμενη από το τελευταίο μεγαλύτερη Εργατική Συνομοσπονδία της Γαλλίας, την CGT, πράγμα που σημαίνει ότι είχε και έχει ως αντιπάλους και τους διανοουμένους, τα μέσα προπαγάνδας και τα ΜΜΕ όλων αυτών των δυνάμεων. Ένας από τους λόγους για τον άτυπο συνασπισμό όλων αυτών εναντίον της εξέγερσης είναι ότι η αυτόνομη δραστηριότητα του κοινωνικού πλήθους τους φοβίζει και την τοποθετούν εξ ορισμού στο εχθρικό στρατόπεδο.
Η εχθρότητα αυτή εκδηλώθηκε και όταν τέλειωσε o Μάης. Οι εχθροί του προσπάθησαν να μειώσουν τη σημασία του, να διαστρεβλώσουν το νόημά του, να απαξιώσουν τον χαρακτήρα του με πλήθος δηλώσεων, ομιλιών, βιβλίων, άρθρων σε εφημερίδες, περιοδικά και αργότερα στο διαδίκτυο (2). Ενώ δηλαδή η εξέγερση είχε τελειώσει και ήταν ανυπεράσπιστη, οι επικριτές και οι αντίπαλοί της κυριαρχούσαν, ειδικώς στα ΜΜΕ, ασκούσαν εξουσία, διαστρέβλωναν και απέρριπταν. Έκτοτε ο Μάης πάντοτε δίχαζε, είχε τους αντιπάλους και τους εχθρούς του, οι οποίοι προσπαθούσαν να τον μειώσουν, να τον εξοβελίσουν ως θετικό πολιτικό γεγονός που συντάραξε τη γαλλική κοινωνία και τον υπόλοιπο κόσμο. Το ίδιο έγινε και στην Ελλάδα από τις αντίστοιχες δυνάμεις.
Θα πρέπει να θυμηθούμε πως αυτό που σήμερα αποκαλείται Fake news ή μετα-αλήθεια (post truth) υπήρξε πριν από χρόνια στη Γαλλία και μάλιστα για τα γεγονότα του Μάη 68. Τα παραδείγματα παρερμηνειών και απαξίωσης της μεγάλης κοινωνικής εξέγερσης είναι άφθονα και μάλιστα στις κορυφές της πολιτικής και πνευματικής ζωής, από άτομα ξένα ή εχθρικά στο πνεύμα του Μάη 68 ή που απλώς δεν βίωσαν τα πυρακτωμένα γεγονότα συμμετέχοντας άμεσα. Ήδη από το 1968 ο κοινωνιολόγος Raymond Aron απαξίωνε την εξέγερση χαρακτηρίζοντάς την «ψυχόδραμα», «καρναβάλι», «ξέσπασμα συλλογικής τρέλας» και υποστήριζε τον Ντε Γκωλ: «Δεν γνωρίζω, γράφει ο Αρόν, κανένα επεισόδιο στην ιστορία της Γαλλίας που να μου δίνει σε τέτοιο βαθμό το αίσθημα του ά-λογου (ανορθολογικού, irrationnel)»(3). Ο δε υπουργός του Ντε Γκωλ, Αντρέ Μαλρό (André Malraux), χαρακτήρισε την εξέγερση ως «το τέλος του πολιτισμού», άποψη που ασπάσθηκε και ο Ντε Γκωλ (4).
Θα πρέπει να θυμηθούμε πως αυτό που σήμερα αποκαλείται Fake news ή μετα-αλήθεια (post truth) υπήρξε πριν από χρόνια στη Γαλλία και μάλιστα για τα γεγονότα του Μάη 68. Τα παραδείγματα παρερμηνειών και απαξίωσης της μεγάλης κοινωνικής εξέγερσης είναι άφθονα και μάλιστα στις κορυφές της πολιτικής και πνευματικής ζωής, από άτομα ξένα ή εχθρικά στο πνεύμα του Μάη 68 ή που απλώς δεν βίωσαν τα πυρακτωμένα γεγονότα συμμετέχοντας άμεσα.
Αργότερα στα μέσα της δεκαετίας 1970 υπήρξε η αντίδραση στον Μάη από τους περιβόητους «νέους φιλοσόφους» (B. H. Levy, Α. Glucksmann κ.ά.) που, αντίθετα με το πνεύμα του Μάη, υποστήριζαν πως δεν μπορούμε πλέον να ελπίζουμε σε έναν καλύτερο κόσμο (5). Στη δεκαετία 1980 υπήρξε η περίπτωση των τριών Γάλλων διανοουμένων του κεντροδεξιού χώρου (Gilles Lipovetksy, Luc Ferry και Alain Renaut) που ερμήνευσαν τον Μάη ως προάγγελο του ατομικισμού και του αντι-ουμανισμού! Τις λανθασμένες απόψεις τους επανέλαβαν ακρίτως αρκετοί μεταγενέστεροι. Οι ερμηνείες αυτές, που μπορεί να ενταχθούν στο πνεύμα του μεταμοντερνισμού, χαρακτηριστικό της γαλλικής ιντελιγκέντσιας της εποχής και αλλοιώνουν το πνεύμα και το νόημα του Μάη 68, ανασκευάσθηκαν από τον Lefort, τον Morin και ιδιαιτέρως από τον Καστοριάδη (6).
Αναμενόμενο ήταν η εχθρότητα στην εξέγερση να κυριεύσει και τις κορυφές της εξουσίας. Έτσι το 2007 ο τότε υποψήφιος πρόεδρος της Δεξιάς στη Γαλλία Νικολά Σαρκοζί διακήρυξε πως έπρεπε να τελειώσει μία και καλή η κληρονομιά του Μάη 68, διότι, κατά τη γνώμη του, πολλά κακά της γαλλικής κοινωνίας προέρχονταν δήθεν από αυτόν: η κρίση στο σχολείο, ο κυνισμός του καπιταλισμού και της πολιτικής, ο σχετικισμός των αξιών κ.ά. Φυσικά οι απόψεις του Σαρκοζί είναι λανθασμένες και απευθύνονταν στο συντηρητικό ακροατήριο που ήταν εχθρικό σε κάθε μήνυμα ελευθερίας, δημοκρατίας και αυτονομίας. Ήταν ο κατ' εξοχήν αντιπρόσωπος της ετερονομίας, υπερασπιστής του αυταρχικού κράτους, του νεοφιλελευθερισμού και της καθεστηκυίας τάξεως.
Μία ιδιαίτερη κατηγορία αντιπάλων του Μάη αποτέλεσαν η CGT και το σταλινικό ΚΚΓ, το οποίο υπερηφανευόταν ότι στάθηκε εμπόδιο στα σχέδια αποσταθεροποίησης του πολιτεύματος και ότι βοήθησε στη διατήρησή του κατά την διάρκεια της εξέγερσης. Όταν στις εκλογές μετά τον Μάη του '68 το ΚΚΓ έλαβε 22% και 34 έδρες αντί για 73 που είχε στην προηγούμενη βουλή, ο George Marchais, νούμερο 2 του ΚΚΓ την εποχή εκείνη και μετέπειτα γενικός γραμματέας του, είπε ότι «φταίει ο Κον-Μπεντίτ»! Άλλωστε ο τότε γενικός γραμματέας του ΚΚΓ Jacques Duclos απαξίωνε την εξέγερση σε βιβλίο του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Οι αναρχικοί του χθες και του σήμερα. Πώς ο αριστερισμός παίζει το παιγνίδι της αντίδρασης» (7). Από την πλευρά του ο μαρξιστής Αλτουσέρ, μέλος του ΚΚΓ και γκουρού των αριστερών, το 1969 απαξίωνε την εξέγερση με τον ίδιο τρόπο, θεωρώντας ότι ήταν «μικροαστική» και οι φοιτητές έγιναν σύμμαχοι της μπουρζουαζίας, ενώ θεωρούσε πως το ουσιαστικό γεγονός ήταν η γενική απεργία των εργαζομένων, συμφωνώντας έτσι με την ερμηνεία του ΚΚΓ (8).
Στο πνεύμα του ΚΚΓ, του οποίου υπήρξε μέλος, εντάσσεται και η παρερμηνεία από τον Jean-Claude Michéa. Στα βιβλία του ασκεί πολεμική στον Μάη 68, στηριζόμενος σε δύο-τρία συνθήματα και σε κάποια πρόσωπα της εξέγερσης τα οποία μετέπειτα εντάχθηκαν στο σύστημα (July, Cohn-Bendit, Weber). Γράφει αρκετές ανοησίες, όπως λ.χ. ότι το κίνημα του '68 έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην οικοδόμηση των αξιών του σύγχρονου καπιταλισμού (9)! Αν και ο κομμουνισμός πέθανε, αν και το Κόμμα εξαφανίσθηκε και ο ίδιος δηλώνει αντίθετος στην «Αριστερά», εν τούτοις η κομμουνιστική νοοτροπία εξακολουθεί να στοιχειώνει τον πρώην «κνίτη». Τα βιβλία του Michéa, όπως και των E. Conan, Fr. Ricard, πολεμίων επίσης του Μάη, εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Climats, και εντάσσονται στο ρεύμα απαξίωσης της εξέγερσης, όπως σαφώς αναφέρουν οι ίδιες οι εκδόσεις (10). Γενικώς ο Michéa κηρύσσει τον «κριτικό συντηρητισμό», εμπνέεται από τους Daniel Bell, Christopher Lasch, George Orwell και οι απόψεις του βρίσκουν μεγάλη απήχηση σε συντηρητικούς και δεξιούς χώρους στη σημερινή Γαλλία (11).
Η επίθεση στον Μάη 68 και στα κινήματα της δεκαετίας 1960 υπήρξε και στην γενέτειρά τους, τις ΗΠΑ. Βασικός μοχλός για την απαξίωσή τους ήταν το ρεύμα του νεο-συντηρητισμού. Όλοι σχεδόν που έγραψαν κατά της αμφισβήτησης των sixties επηρεάσθηκαν από τον Leo Strauss και ανήκαν στον δεξιό και νεο-φιλελεύθερο χώρο – Allan Bloom, Irving Kristol κ.ά. Οι νεο-συντηρητικοί πρέσβευαν θρησκευτικές αξίες και την παραδοσιακή ηθική με προπύργιο την οικογένεια, ήταν εναντίον του ελευθεριακού πνεύματος και της «Νέας Αριστεράς». Αλλά και όσοι δεν ανήκαν σε αυτό το ρεύμα δεν εφείσθησαν επιθέσεων κατά της αμφισβήτησης της δεκαετίας 1960, όπως λ.χ. ο Daniel Bell, ο οποίος έγραφε καθαρά ότι η αναταραχή και η ελευθεριότητα της δεκαετίας 1960 ήταν αντιφατικές με την ομαλή λειτουργία του καπιταλισμού! Αρκετοί νεο-συντηρητικοί χρησιμοποίησαν τις απόψεις του Bell για δικό τους λογαριασμό.
Το ίδιο επίσης ισχύει για τον Αμερικανό ιστορικό Christopher Lasch που επιδίωξε να ξεμπερδέψει με την αμφισβήτηση της δεκαετίας 1960 και γενικώς με τον «προοδευτισμό» της νεωτερικότητας, γράφοντας πως προσκόμισαν έναν ναρκισσισμό στη σύγχρονη κοινωνία. Στηριζόμενος στο παράδειγμα του Jerry Rubin που από ριζοσπάστης άλλαξε και προσχώρησε στο σύστημα και σε δύο συνθήματα του Μάη («Όλη η εξουσία στη φαντασία»[sic], «Απαγορεύεται το απαγορεύεται») γενικεύει αυθαιρέτως και βγάζει την καταδικαστική ετυμηγορία του. Τα βιβλία τού Lasch στη Γαλλία εκδόθηκαν και προωθήθηκαν από τις αντί-68 εκδόσεις Climats, που ανέφερα προηγουμένως, ενώ τους προλόγους έγραψε ο Jean-Claude Michéa. Υφίσταται λοιπόν σύνδεση μεταξύ του αμερικανικού συντηρητισμού και του γαλλικού (12). Υπάρχουν όμως και τα φαιδρά, όπως φαίνεται στο βιβλίο με τίτλο «Ο νεο-συντηρητισμός είναι ανθρωπισμός» (13).
ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ επίσης το κέντρο των πολεμικών κατά της δεκαετίας 1960 ήταν σε έναν νέο συντηρητισμό με χαρακτηριστικό αντιπρόσωπο τον δημοσιογράφο Dan Kruger, «ειδικό σύμβουλο» του Βρετανού πρωθυπουργού David Cameron και συγγραφέα του βιβλίου «On Fraternity» (14). Το βιβλίο στηρίζεται στις προτροπές του πάπα Βενέδικτου, στην συντηρητική αγγλική παράδοση του Edmund Burke και στην ιδέα του «common decency» του Orwell. Παρατηρούμε πως ο Όργουελ είναι πηγή έμπνευσης των συντηρητικών σε Βρετανία και Γαλλία.
Για τη Γερμανία θα αναφέρω χάριν παραδείγματος την άποψη ενός εξέχοντος μέλους της εξουσιαστικής ιδεολογικής ελίτ, του επικεφαλής του συντηρητικού Ιδρύματος Αντενάουερ στη Γερμανία, ο οποίος είπε ότι: «Η εξέγερση του 1968 κατέστρεψε περισσότερες αξίες από όσες το Τρίτο Ράιχ». Η πρώτη παρατήρηση για την δήλωση αυτή είναι η έκδηλη δυσφήμιση που επιχειρεί για το 1968, αφού το θέτει μαζί με το ναζιστικό Ράιχ. Η δεύτερη είναι η σχετικοποίηση του ναζισμού. Το πιο προβληματικό όμως είναι ότι ο Γερμανός εκπρόσωπος της ιθύνουσας ελίτ δεν προσδιορίζει ποιες αξίες κατέστρεψε το 1968 και ποιες το Τρίτο Ράιχ. Φυσικά οι «αξίες» που προσπάθησε να καταστρέψει το 1968 ήταν αυτές του Τρίτου Ράιχ, το οποίο είχε καταστρέψει όλες τις βασικές αξίες που συγκροτούν την ανθρώπινη προσωπικότητα (αξιοπρέπεια, ελευθερία, ισότητα, σεβασμό του ιδιωτικού βίου, ανθρώπινα δικαιώματα) επιτελώντας τον πλήρη εκμηδενισμό της με το φυλετικό μίσος, την μισαλλοδοξία, τα βασανιστήρια, την καταναγκαστική εργασία (arbeit macht freit), τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, τους θαλάμους αερίων, τα κρεματόρια και τις μαζικές εξοντώσεις. Επί πλέον δε το πνεύμα του Μάη ήταν και εναντίον των αξιών που εκπροσωπούσε το Ίδρυμα Αντενάουερ και ο επικεφαλής του, δηλαδή εναντίον του καπιταλιστικού συστήματος και της καταναλωτικής κοινωνίας, εναντίον της αυθεντίας, της αντιπροσώπευσης, της ιεραρχίας και της γραφειοκρατίας, εναντίον της ιδεολογικής και πολιτικής αλλοτρίωσης μέσω της αντιπροσώπευσης.
Ιδεολογικές επιθέσεις κατά του Μάη υπήρξαν και στην Ιταλία, στην Ισπανία κ.ά. Είναι πάρα πολλές, εδώ ανέφερα μερικές μόνο ενδεικτικώς. Θα έλεγε κανείς πως υπάρχει μία «ενορχηστρωμένη» επίθεση κατά της εξέγερσης από ένα σύνολο ποικίλων ατόμων, ομάδων, περιοδικών, πανεπιστημιακών, που κυμαίνεται από την άκρα δεξιά, τη δεξιά, τους φιλελεύθερους και τους νεο-φιλελεύθερους μέχρι τους παραδοσιακούς κομμουνιστές, με ενδιάμεσους διάφορους καθολικούς, προτεστάντες συντηρητικούς και νεο-συντηρητικούς. Κυρίως προέρχονται από μία συντηρητική Δεξιά στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Θα μπορούσε να γίνει λόγος για διεθνή εκστρατεία δυσφήμησης του Μάη και των κινημάτων της δεκαετίας του 1960 από τις δυνάμεις του καπιταλιστικού και αντιπροσωπευτικού συστήματος, από τον διεθνή συντηρητισμό και νεο-συντηρητισμό που ανέρχονται στην εποχή μας. Για μία πιο πλήρη εικόνα μπορεί κανείς να συμβουλευθεί τα βιβλία της Kristin Ross και του Serge Audier που ανέφερα στην αρχή.
Όσον αφορά τον υποτιθέμενο ατομικισμό και ναρκισσισμό που όλοι αυτοί (15) αποδίδουν στα κινήματα αμφισβήτησης χρειάζονται μερικά σχόλια. Από τη μια, στις αναλύσεις τους φαίνεται ότι για τον ατομικισμό βασική αιτία είναι το καπιταλιστικό σύστημα, η ανεξέλεγκτη αγορά με τις ολέθριες αλλαγές και τον κατακερματισμό που έχει επιφέρει στον ανθρώπινο βίο, επίσης η δεσπόζουσα ιδεολογία με κύριες σημασίες την αύξηση της παραγωγικότητας και της κατανάλωσης, η κυριαρχία των μεγάλων ΜΜΕ και του θεάματος με την ασύστολη προπαγάνδα και διαφήμιση, οι ακραίοι κοινωνικοί ανταγωνισμοί, ο πόλεμος εναντίον όλων, οι σχέσεις εξάρτησης, αλλοτρίωσης και αποξένωσης που δημιουργεί η βομηχανική και η μεταβιομηχανική κοινωνία, οι εμπειρίες του κοινωνικού αποκλεισμού και της εργασιακής προσωρινότητας, η συνεπαγόμενη ανασφάλεια και ο φόβος για το αβέβαιο μέλλον κ.ο.κ. Από την άλλη, με έναν αυθαίρετο και παράξενο τρόπο αποδίδουν τον ατομικισμό στα κινήματα.
Πώς όμως δικαιολογούν το παράδοξο γεγονός ότι τα κινήματα αυτά οδήγησαν, κατά τη γνώμη τους, στον ατομικισμό και στον ναρκισσισμό, ενώ ήταν κατά του καπιταλισμού και του καταναλωτισμού, κατά του θεάματος και του κατακερματισμού της κοινωνικής ζωής, κατά του ατομικισμού και υπέρ του συλλογικού βίου; Θα έλεγε κανείς ότι εδώ εμφιλοχωρεί κάποια «πανουργία της Ιστορίας» ή η περιβόητη αρχή του Χέγκελ «η πανουργία του λόγου» (der list der vernunft), στην οποία άλλωστε ορισμένοι από αυτούς καταφεύγουν ρητώς. Αυτό όμως δεν είναι σοβαρή εξήγηση και αποτελεί (σκόπιμη) παρερμηνεία. Εν πάση περιπτώσει, τα στοιχεία στα οποία στηρίζονται είναι πρώτον, δύο-τρία συνθήματα και δεύτερον, η μετέπειτα συστημική πορεία ορισμένων επωνύμων προσώπων που έπαιξαν κάποιον ρόλο στα κινήματα. Αλλά το πρώτο συνιστά γενίκευση, ενώ το δεύτερο αναχρονισμό, διότι δεν μπορεί να αυθαίρετη χαρακτηρίζεται μία συλλογική κοινωνικο-πολιτική εξέγερση από την μετέπειτα ατομική πορεία κάποιων προσώπων (16). Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για κακή κοινωνιολογία.
Η αλήθεια είναι ότι ο ατομικισμός βρισκόταν στην άλλη Γαλλία που ήταν αντίθετη στον Μάη και ήθελε την ομαλότητα και την κανονική ζωή. Ο ατομικισμός αυτός έβαλε τέλος στην εξέγερση, όπως φάνηκε μετά την τροποποίηση των συμφωνιών της Γρενέλ και τον ανεφοδιασμό των βενζινάδικων. Όπως παρατηρεί ο πάντοτε οξυδερκής Καστοριάδης: «Η τάξη αποκαταστάθηκε οριστικά όταν ο μέσος Γάλλος μπόρεσε ξανά με το δικό του αυτοκίνητο, με τη δική του οικογένεια να πάει στο δικό του εξοχικό ή στη δική του ιδανική τοποθεσία για πικνίκ. Αυτό του επέτρεψε, τέσσερις εβδομάδες αργότερα, να πάει και να ψηφίσει σε ποσοστό 60% υπέρ της κυβέρνησης» (17).
Στην γένεση του ατομικισμού συνετέλεσε επίσης το αντιπροσωπευτικό πολίτευμα, το οποίο αποκλείοντας τα άτομα από τον πολιτικό βίο, από τις συλλογικές αποφάσεις, από την προσωπική και άμεση συμμετοχή στη θέσπιση των νόμων και στη λήψη των αποφάσεων, τα οδήγησε στην ιδιώτευση και στην αδιαφορία για τα κοινά. Αφού δηλαδή τα άτομα δεν έχουν κανένα λόγο και κανένα ουσιαστικό ρόλο για τα κοινό συμφέρον, αναγκαστικώς στρέφονται σε ατομικές συμπεριφορές και ασχολούνται μόνο με το ατομικό τους συμφέρον. Αυτήν την πτυχή οι πιο πάνω συγγραφείς δεν την αναπτύσσουν, δεν τους απασχολεί πραγματικά, τη θεωρούν δεδομένη, οπότε δεν είναι τυχαίο που δεν έχουν κάποιο ενδιαφέρον και ευαισθησία για την πραγματική δημοκρατία, με την έννοια της αυτοκυβέρνησης, της συμμετοχής των ατόμων στη λήψη των αποφάσεων και στη θέσπιση των νόμων. ως εκ τούτου δεν ασκούν ουσιαστική κριτική στο αντιπροσωπευτικό σύστημα το οποίο θεωρούν δημοκρατικό! Δεν προτείνουν άλλωστε κάποιες θεσμικές αλλαγές προς μία δημοκρατική κατεύθυνση. Μιλάνε μόνο γενικώς και αορίστως για μια καλύτερη κοινωνία, για δικαιώματα, δικαιοσύνη, ελευθερία, απομεγέθυνση, καταφέρονται κατά της προόδου, προτείνοντας κυρίως ηθικές λύσεις (οικογένεια, θρησκεία, παράδοση, αγάπη, εργασία). Άλλοι μιλάνε για «φυσικό δίκαιο», για «κοινότητες», για αντικαπιταλισμό, για έναν νεφελώδη και εν πολλοίς αποτυχημένο «σοσιαλισμό» χωρίς πολιτικό αντίκρυσμα.
Οι εχθρικές απόψεις για την εξέγερση του Μάη 68 και τα κινήματα της δεκαετίας του '60 σε γενικές γραμμές υιοθετούνται ακρίτως από διάφορους νέους Νεοέλληνες, οι οποίοι με αρκετή φιλοδοξία, αλλά με ελλειπτική γνώση και έρευνα εισβάλλουν ακάθεκτοι στον εκδοτικό χώρο απευθυνόμενοι σε ένα ανάλογο κοινό με συντηρητικές, εθνικιστικές, αντιδιαφωτιστικές τάσεις. Ξένοι προς κάθε είδος κινηματικής συμμετοχής, ανυποψίαστοι για την δυναμική της ιστορίας, αγνοώντας τις αξίες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της αυτονομίας, επαναλαμβάνουν μιμητικά τις κακοήθεις διαστρεβλώσεις των εχθρών της εξέγερσης (18).
Σημειώσεις
1. Το παρόν είναι μέρος μιας ευρύτερης εργασίας για τον Μάη 68, η οποία θα εκδοθεί προσεχώς σε βιβλίο.
2. Βλ. Kristin Ross, May '68 and its Afterlives, Chicago-London 2002. Αναλυτικά, Serge Audier, La pensée anti-68. Essai sur les origines d'une restauration intellectuelle, La Découverte/Poche, Paris 2009.
3. R. Aron, La révolution introuvable, Fayard, Paris, 1968. Ο Αρόν όπως και ο συνοδοιπόρος του Κώστας Παπαϊωάννου συμμετείχαν στην αντιδιαδήλωση κατά του Μάη '68 και υπέρ του Ντε Γκωλ, στα Champs-Elysées στις 30 Μαΐου 1968. Οι οπαδοί του στρατηγού κρατούσαν εθνικές τρίχρωμες σημαίες και φώναζαν συνθήματα όπως «Ο Conh-Bendit στο Νταχάου», «Οι φοιτητές στα κρεματόρια»!
4. Υπάρχει η εκδοχή ότι ο Μαλρό μίλησε για «κρίση του πολιτισμού», όμως στην περίπτωση αυτή δεν είναι ο Μάης που παρήγαγε την κρίση, αλλά την φανέρωσε, όπως επισημαίνει ο Μορέν Φανέρωσε τα προβλήματα που δημιούργησε ο βιομηχανικός καπιταλιστικός πολιτισμός και δυσχέραιναν τις συνθήκες για την ανθρώπινη ζωή, τις σχέσεις και τη φύση. Βλ. Μορέν-Λεφόρ-Καστοριάδης, Μάης του '68. Η ρωγμή, Ύψιλον, 2018, σ. 174.
5. O Gilles Deleuze (Deux régimes de fous, Minuit, Paris, 2003, 131) ήδη από το 1977 είχε αντιληφθεί το μίσος και την ανερχόμενη μνησικακία για τον Μάη του '68 από τους «Νέους φιλοσόφους», τα οποία θεώρησε ως την αδιαμφισβήτητη ένδειξη για το «συνηθισμένο κατώφλι της βλακείας».
6. Μορέν-Λεφόρ-Καστοριάδης, Μάης του '68. Η ρωγμή, Ύψιλον, 2018. Για μία αναλυτική κριτική των λανθασμένων απόψεων των τριών διανοουμένων βλ. Serge Audier, La pensée anti-68, La Découverte, Paris, 2009. Για τον Lipovetksy, σ. 189-216. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αυτού είναι αναίρεση των απόψεων των Ferry και Renaut.
7. Ενώ το ΚΚΓ που ήταν εναντίον της εξέγερσης και εγκλώβισε τους οπαδούς του στην συμμόρφωση με το σύστημα υποτίθεται ότι ήταν «προοδευτικό»! Jacques Duclos, Anarchistes d' hier et d' aujourd'hui. Comment le gauchisme fait le jeu de la réaction, Editions sociales, Paris, 1968.
8. Σε κάποια στιγμή ο Αλτουσέρ χαρακτήρισε την παγκόσμια εξέγερση «προοδευτική», βλ. Audier, La pensée anti-68, σ. 88.
9. Jean-Claude Michéa, Η εκπαίδευση της αμάθειας, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2002, σ. 31, 84-93. Και Orwell, anarchiste tory, 2000, σ. 101, 113 (Όργουελ, αναρχικός τόρυ. Τόρυ είναι αυτός που συμφωνεί με το βρετανικό Συντηρητικό Κόμμα ή ανήκει σε αυτό). Να σημειωθεί πως ο Michéa το 1968 ήταν 18 ετών και ανήκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. Μπορεί κανείς να φαντασθεί την στάση του την εποχή εκείνη, μιας και το Κόμμα ήταν σφόδρα αντίθετο στην εξέγερση, όπως ήδη ανέφερα. Από το Κόμμα έφυγε πολύ αργά, το 1976. Ο σεισμός του Μάη δεν τον προβλημάτισε, ούτε ο σταλινισμός του Duclos και του Marchais, oύτε οι συκοφαντικές επιθέσεις τους κατά της εξέγερσης, με τις οποίες σίγουρα θα συμφωνούσε και θα έμενε μακράν, διάγοντας ήσυχο και ηθικό βίο, σύμφωνο με τις παλαιολιθικές επιταγές του Κόμματος. Ούτε άλλωστε η εισβολή των ρωσικών τανκς στην Πράγα το '68 τον ευαισθητοποίησε. Ο Michéa με την αστήρικτη πολεμική του κατά του Μάη μάλλον βγάζει τα απωθημένα του, προσπαθεί να δικαιώσει την μη συμμετοχή του στην εξέγερση και να πάρει «εκδίκηση».
10. Audier, La pensée anti-68, σ. 45.
11. Από τον Όργουελ εμπνέονται και κάποιοι Γάλλοι διανοούμενοι της Δεξιάς, όπως ο P. Boulanger, Le souverainisme. Une certaine idée de la France. Essai sur le crepuscule des Anciens, Paris, 2008, σ. 9. Βλ. Audier, La pensée anti-68, σ. 396.
12. Audier, La pensée anti-68, σ. 141 κ.ε. Να σημειωθεί πως ο Michéa δεν είναι ο μόνος που εμπνέεται από τους δύο Αμερικανούς συγγραφείς Bell και Lasch, υπάρχουν και άλλοι όπως ο Λιποβετσκί. Μία σωστή κριτική στις απόψεις των Bloom, Bell, Lasch, Lipovetsky ασκεί ο Charles Taylor στα βιβλίο του Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας (1991), μτφρ. Μ. Πάγκαλος, Εκκρεμές, Αθήνα, 2006.
13. Yves Roucaute, Le néo-conservatisme est un humanisme, PUF, Paris, 2005.
14. Kruger, On Fraternity. Politics beyond Liberty and Equality, Civitas, London, 2007
15. Bloom, Bell, Lasch, και οι επηρεασθέντες από αυτούς Γάλλοι Lipovetsky, Ferry, Renaut, Debray, Gauchet και ο Michéa που επαναλαμβάνει τις απόψεις των προηγουμένων.
16. Η καλύτερη απάντηση για όσους υποστηρίζουν ότι η αμφισβήτηση της δεκαετίας του 1960 έφερε ατομικισμό, ναρκισσισμό, φιλελευθερισμό και ανάπτυξη του καπιταλισμού (!) είναι η άποψη του Bell που ανέφερα πριν, και επί πλέον η άποψη ενός ακραιφνούς νεοφιλελεύθερου του Milton Friedman το 1980: «Όλα τα κινήματα των δύο τελευταίων δεκαετιών – κίνημα υπεράσπισης του καταναλωτή, οικολογικό κίνημα, κίνημα επιστροφής στη γη, κίνημα των hippies, κίνημα βιολογικης τροφής, κίνημα διάσωσης των ερήμων, κίνημα ''small is beautifull'', κίνημα αντιπυρηνικής ενέργειας, - όλα αυτά έχουν ένα κοινό σημείο: είναι αντιαναπτυξιακά. Αντιτίθενται στις νέες προόδους, στην βιομηχανική καινοτομία, στην αυξανόμενη χρήση των φυσικών πηγών» (Milton and Rose Friedman, Free to choose, Harcourt Brace Jovanovich, New York and London, 1980).
17. Καστοριάδης, Μάης του '68, σ. 199. Οι υπογραμμίσεις είναι του Καστοριάδη.
*Ο Γιώργος Ν. Οικονόμου είναι διδάκτωρ Φιλοσοφίας και συγγραφέας.
