Το οίκημα επί της οδού Φρυνίχου 16Β στην Πλάκα, όπου στεγάζεται το Αρχείο Καβάφη, χτίστηκε το 1910. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης διέσχιζε συχνά τη συγκεκριμένη περιοχή τις τρεις φορές που επισκέφθηκε την Αθήνα, το 1901, το ’03 και το ’05, αλλά είναι μάλλον απίθανο να αντίκρισε το συγκεκριμένο κτίσμα, καθώς την τελευταία φορά που βρέθηκε στην Αθήνα, μεταξύ Ιουλίου και Οκτωβρίου του 1932, λίγους μήνες πριν από τον θάνατό του, έμεινε στο νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού, στην οδό Πανόρμου, όπου και νοσηλευόταν με καρκίνο του λάρυγγα.
Αυτό το πολύ όμορφο αρχοντικό εκλεκτικιστικού στυλ στεγάζει το λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο του Αλεξανδρινού που αποτελείται από χειρόγραφα, φωτογραφικά τεκμήρια, 966 τόμους βιβλίων, διακοσμητικά αντικείμενα, έπιπλα, προσωπογραφίες και έργα τέχνης. Την ανακαίνιση, την αρχιτεκτονική μελέτη και την επιμέλεια του χώρου πραγματοποίησε το αρχιτεκτονικό γραφείο Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη. Το ίδιο γραφείο ανέλαβε και το έργο της αποκατάστασης της Οικίας Καβάφη της οδού Λέψιους στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής του ο ποιητής.
Συναντήσαμε τους αρχιτέκτονες λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια του Αρχείου. Μας ξενάγησαν στον χώρο, αποκαλύπτοντάς μας ταυτόχρονα τον τρόπο που προσέγγισαν το καβαφικό σύμπαν, το οποίο με τη σειρά του τους οδήγησε στις επιλογές και στις τελικές αποφάσεις τόσο για το Αρχείο όσο και για την οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια.
Τα γυαλιά είναι από τα πρώτα εκθέματα που παρατηρείς, καθώς βρίσκονται μέσα σε μια βιτρίνα που αντικρίζεις με το που μπαίνεις, μαζί με άλλα αντικείμενα όπως ένα ξύλινο κομπολόι, μια πίπα, ένα πακέτο με τσιγάρα Irma Cigarettes, το σταχτοδοχείο, η θήκη των cartes de visite της Χαρίκλειας Καβάφη, ένα μπρούντζινο βαζάκι και ένα κόκαλο βιβλιοδεσίας.
Περνώντας την είσοδο του κτιρίου της Φρυνίχου, λοιπόν, που σε καλωσορίζει με μια βαριά κουρτίνα πράσινου χρώματος, το πρώτο που διαπιστώνεις είναι ο χαμηλός φωτισμός, ένα στοιχείο που παραπέμπει κατευθείαν στην καβαφική ατμόσφαιρα. Κατά κάποιον τρόπο είναι σαν να εισβάλεις σε ένα θεατρικό σκηνικό. Αστειευτήκαμε με την Εύα Μανιδάκη, η οποία έχει υπογράψει άπειρες θεατρικές παραστάσεις ως σκηνογράφος, ότι μετά από τόσα χρόνια συνεργασιών στο θέατρο αναπόφευκτα φέρει και αυτήν την ιδιότητα σε ό,τι αναλαμβάνει. Εν προκειμένω προδίδονται πινελιές θεατρικότητας και μυσταγωγίας. Η ίδια εξηγεί: «Μπαίνοντας, μας υποδέχεται αυτή η κουρτίνα που είναι από πράσινο βελούδο, ένα πολύ αγαπημένο χρώμα και πολύ αγαπημένη υφή του ποιητή. Την τοποθετήσαμε ως αυλαία, δηλαδή είναι σαν να μπαίνουμε στον χώρο και να μας υποδέχονται και το υλικό και το χρώμα και το σχήμα». Ο κ. Δεμίρης προσθέτει: «Είναι κάτι που συναντάμε πολύ και στην Οικία Καβάφη, στις αρχειακές φωτογραφίες βλέπουμε ότι υπήρχε πολύ αυτό το στοιχείο».
Ο τελευταίος ξεκινάει την άτυπη ξενάγηση με σκοπό να φωτίσει κάθε απορία και κάθε γωνία: «Σε αυτόν τον χώρο βρίσκεται το αρχείο με τα τεκμήρια, η βιβλιοθήκη και μια συλλογή με τα προσωπικά αντικείμενα του Κωνσταντίνου Καβάφη. Συνεπώς, στις τρεις αίθουσες-ενότητες που τον απαρτίζουν υπάρχουν προσωπικά, αυθεντικά εκθέματα. Εξαίρεση αποτελούν τα γυαλιά, που είναι αντίγραφο. Τα αυθεντικά ανήκουν στη συλλογή Χαριτάτου και είναι από ταρταρούγα που έχει εξαϋλωθεί πλέον, οπότε είναι αδύνατη η έκθεσή τους». Η κ. Μανιδάκη παρεμβαίνει: «Ακόμα και το να μπορέσουμε να κάνουμε πιστό αντίγραφο, με το σωστό μέγεθος, το σωστό χρώμα κ.λπ., ήταν μια ολόκληρη ιστορία».
Τα γυαλιά είναι από τα πρώτα εκθέματα που παρατηρείς, καθώς βρίσκονται μέσα σε μια βιτρίνα που αντικρίζεις με το που μπαίνεις, μαζί με άλλα αντικείμενα όπως ένα ξύλινο κομπολόι, μια πίπα, ένα πακέτο με τσιγάρα Irma Cigarettes (η αγαπημένη του μάρκα), το σταχτοδοχείο, η θήκη των cartes de visite της Χαρίκλειας Καβάφη, ένα μπρούντζινο βαζάκι και ένα κόκαλο βιβλιοδεσίας. Ωστόσο αυτό που παγιδεύει το βλέμμα είναι η νεκρική μάσκα του ποιητή στα αριστερά της εισόδου. Ο κ. Δεμίρης εξηγεί: «Η νεκρική μάσκα είναι ένα εκμαγείο. Από το πρωτογενές βγάζεις ένα άλλο εκμαγείο. Στην οικία του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια υπήρχε μία ακόμα νεκρική μάσκα που ήταν γύψινη και πρέπει να προήλθε από αυτήν, καθώς τα χαρακτηριστικά ήταν αλλοιωμένα και είχε μεγάλη φθορά στα πλάγια. Να πούμε ότι στην Αλεξάνδρεια δεν είχε μείνει τίποτα αυθεντικό».
Δηλαδή ο επισκέπτης της οικίας, πριν από την πρόσφατη αποκατάστασή της, δεν έβλεπε κανένα αντικείμενο που να έχει άμεση σχέση με τον ποιητή; Η κ. Μανιδάκη διευκρινίζει «τίποτα. Ήταν όλα αντίγραφα» και ο κ. Δεμίρης προσθέτει πως «ήταν όλα period correct και δημιουργούσαν ατμόσφαιρα, αλλά δεν ήταν τίποτα δικό του. Εμείς ξεκινήσαμε με αυτό το έργο και στην πορεία συνεχίσαμε με την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια. Ήταν πολύ βοηθητικό γιατί μας επέτρεψε να δούμε αυτά τα έργα, που το ένα συμπληρώνει το άλλο, απομονωμένα. Εν τέλει, καθένα έχει τις δικές του, διαφορετικές πτυχές».
Δεδομένου ότι η μέρα που επισκεφθήκαμε τον χώρο του Αρχείου ήταν ηλιόλουστη, επανέρχομαι και σχολιάζω τον ατμοσφαιρικό σχεδιασμό με τον οποίο αποπειράται να αναπαραχθεί η καβαφική συνθήκη. Η κ. Μανιδάκη μου εξηγεί: «Υπήρχε αυτό το φιλτράρισμα του φωτός, που το βλέπουμε φυσικά και στα ποιήματά του. Είναι ο ποιητής που δεν αγαπάει το έντονο φως αλλά αυτό το ενδιάμεσο, το πριν από τη δύση και μετά την ανατολή, ένα μεταίχμιο. Ξέρουμε ότι δεν είχε ρεύμα, ούτε τηλέφωνο, οπότε προσπαθήσαμε, με τη συνεργασία της Ελευθερίας Ντεκώ που σχεδίασε τον φωτισμό, να δώσουμε αυτό το ενδιάμεσο φως και τις αποχρώσεις του, αυτές τις ποιότητες και τις ατμόσφαιρες, ώστε να είναι τα αντικείμενα αυτά που φωτίζονται και όχι ο χώρος».
Ο κ. Δεμίρης συνεχίζει: «Ο φωτισμός υποστηρίζει τον αρχικό σχεδιασμό που είναι η δημιουργία μικρών “συμβάντων”. Στην προκειμένη περίπτωση έχουμε να χειριστούμε έναν διάκοσμο μέσα στον οποίο θα θέλαμε να δημιουργήσουμε μία σειρά από αυτά τα μικρά “συμβάντα”, μια αποσπασματική δεύτερη επιδερμίδα. Επανέρχομαι στο θέμα του αρχείου γιατί ο τρόπος που προσεγγίσαμε την οργάνωση των εκθεμάτων έχει να κάνει και με κάτι αρχειακό. Ξεκινήσαμε με όλα τα διαθέσιμα αντικείμενα και η πρώτη κίνηση ήταν να τα ταξινομήσουμε ανά μέγεθος, ανά κλίμακα και ανά είδος, σαν να πρόκειται για έναν κατάλογο, μια αρχειοθέτηση· η λογική της αρχειοθέτησης έρχεται και ακουμπάει πάνω σε αυτή την ιδέα με τα “συμβάντα”, που είναι σαν μικρές βινιέτες, εικόνες». Ένα κέλυφος με μικρές αποσπασματικές κινήσεις και επεμβάσεις που φτιάχνουν αυτή τη δεύτερη επιδερμίδα».
Βλέπω μια πολυθρόνα-έκθεμα με ειδικό φωτισμό. Η κ. Μανιδάκη μου λέει: «Αυτή είναι η πολυθρόνα του ποιητή. Έχουμε κι εδώ πάλι το πράσινο βελούδο. Εδώ πρέπει να προσέξουμε την κατασκευή επάνω στην οποία εκτίθεται. Απομακρυνθήκαμε από τον τοίχο, επαναλάβαμε το ψαροκόκαλο στο δάπεδο, και τελικά είναι σαν να πήραμε ένα κομμάτι αυτού του σπιτιού και επάνω του βάλαμε την πολυθρόνα, η οποία γίνεται έκθεμα».
Ξανά η θεατρική της πλευρά, σχολιάζω, και ο κ. Δεμίρης επανέρχεται: «Ο σχεδιασμός όλων αυτών των “συμβάντων” ήταν αποτέλεσμα της έρευνας που κάναμε σχετικά με την εποχή και τα εσωτερικά των σπιτιών και τις αναλογίες τους. Μπορεί να ξενίζει λ.χ. το ότι το πασαμέντο είναι τόσο ψηλό, αλλά παραπέμπει σε έναν ψηλοτάβανο χώρο, όπως είναι η Οικία Καβάφη και όλα τα σπίτια της εποχής στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο ισχύει και για όλα τα υλικά που χρησιμοποιήσαμε αλλά και με τη χρωματική παλέτα: σκούρο μπλε, πράσινο, μπορντό, ώχρα».
Φτάνουμε μπροστά στη βιτρίνα με τα γιαπωνέζικα και τα κινέζικα βάζα. Μου εξηγεί: «Εδώ βλέπουμε πάλι τη λογική του αρχείου. Δημιουργούμε ένα θραύσμα από μια μεγάλη βιτρίνα που θα μπορούσε να είναι σε ένα σπίτι της εποχής που είχε συλλογή με πορσελάνινα. Πάλι βλέπουμε την έρευνα που έχει γίνει ως προς τα υλικά, τις λεπτομέρειες, την αφαίρεση». Η κ. Μανιδάκη σχολιάζει: «Δεν είναι καταπληκτικό που ένας ποιητής, ο οποίος ήταν δωρικός στον λόγο του, αγαπούσε τέτοια στολίδια; Όπως και τα αραβικά τραπεζάκια;». Αναφέρεται σε μια σειρά ξύλινα τραπεζάκια από φίλντισι συνήθους τεχνοτροπίας στην Αίγυπτο, που βλέπουμε στο επόμενο δωμάτιο. Ανάμεσά τους βρίσκεται και ένα αναλόγιο ανάγνωσης του κορανίου.
Αναρωτιέμαι μήπως η κατοχή των πορσελάνινων βάζων, ανέκαθεν συνήθεια των μεγαλοαστών –σε αυτή την τάξη ανήκε ο Καβάφης, ασχέτως της οικονομικής κατάρρευσης της οικογένειας–, αποτελεί τρόπο επιβεβαίωσης. Ο κ. Δεμίρης λέει επ’ αυτού: «Μπορεί να εξακολουθούσε να συναναστρέφεται μεγαλοαστούς, αλλά πιστεύω ότι πολλά από τα αντικείμενα προέρχονταν από την οικογένειά του. Υπάρχουν επτά αρχειακές φωτογραφίες του διαμερίσματος. Κάποιες τραβήχτηκαν μετά τον θάνατό του, κάποιες όσο ήταν εν ζωή, και αν παρατηρήσει κανείς πολύ προσεκτικά, έχει τρομερό ενδιαφέρον το πόσο φορτωμένο και γεμάτο ήταν το σπίτι – μια συλλογή ετερόκλητων αντικειμένων. Π.χ. σε ένα σημείο υπάρχουν χαλιά το ένα επάνω στο άλλο.
Βέβαια, όλα μαζί τα αντικείμενα φτιάχνουν ένα σύνολο, μια ατμόσφαιρα. Αυτό που εμείς σίγουρα δεν θέλαμε ήταν να κάνουμε μια προσπάθεια αναπαράστασης. Άλλωστε, ούτε στην Αλεξάνδρεια κάναμε αναπαράσταση της οικίας, μόνο σε ένα δωμάτιο όπου έχουμε τις περισσότερες αρχειακές φωτογραφίες. Θεωρούμε ότι ακόμα και να κάναμε αναπαράσταση, τα αντικείμενα δεν θα ήταν εκεί. Δεν τίθεται τόσο θέμα ασφάλειας όσο συντήρησης, καθώς όλα τα αντικείμενα, πριν έρθουν εδώ, πέρασαν από πολύ μεγάλη διαδικασία συντήρησης και αποκατάστασης. Αυτά τα αντικείμενα αποτελούν πια κομμάτι του αρχείου, τα περισσότερα κομμάτια του οποίου βρίσκονται πλέον εδώ, κάτι που εμείς θεωρούμε πιο σωστό. Αυτή ήταν μια ανησυχία που είχαμε εξαρχής. Όταν στην πορεία προστέθηκε και το κομμάτι της Αλεξάνδρειας, σιγουρευτήκαμε για την κίνηση αυτή. Πλέον υπάρχουν αυτοί οι δύο χώροι που αλληλοσυμπληρώνονται. Εδώ έχεις τα αντικείμενα, αλλά εκεί έχεις τον ήχο, έχεις τη θέα, που από το μπαλκόνι παραμένει σχεδόν η ίδια, με μόνη εξαίρεση την προσθήκη καθ’ ύψος του νοσοκομείου. Για να υποστηρίξουμε την αίσθηση του αρχείου και των αποσπασματικών εικόνων από την οικία του ποιητή δεν θέλαμε να βάλουμε λεζάντες, με εξαίρεση τη βιτρίνα με τα αντικείμενα. Αντ’ αυτού, διατίθεται ένα βιβλιαράκι-οδηγός». Η κ. Μανιδάκη συμπληρώνει: «Θέλαμε να είναι ένα βύθισμα, να μπαίνεις μέσα σε έναν χώρο και να αντιλαμβάνεσαι τα συμβάντα».
Δίπλα στη βιτρίνα βρίσκεται το γραφείο του Καβάφη και η πρώτη έκδοση ποιημάτων του 1935, ενώ στον απέναντι χώρο η νεκρική μάσκα, ένα φωτογραφικό πορτρέτο της Χαρίκλειας Καβάφη, μικρότερα πορτρέτα σε κορνίζες από ξύλο διακοσμημένο με φίλντισι του αδελφού του Αλέξανδρου Καβάφη (1856-1905) και της θείας Ευβουλίας Παπαλαμπρινού (αδελφή της μητέρας του), ένας καθρέφτης με επίχρυσο σκαλιστό πλαίσιο και μια κομόδα. Οι δυο αρχιτέκτονες επανέλαβαν την ιδέα με την οποία έστησαν την πολυθρόνα. Δηλαδή ένα κομμάτι που προσομοιάζει στην επιφάνεια της κομόδας αποτελεί τη βάση στην οποία είναι τοποθετημένες οι δυο κορνίζες. Στον απέναντι τοίχο, μια σειρά έξι προσωπογραφιών του ποιητή φιλοτεχνημένων από σημαντικούς ζωγράφους της εποχής, οι οποίοι τον απαθανάτισαν όσο ήταν εν ζωή.
Δύο μαρμάρινες ανθοστήλες υποδέχονται τον επισκέπτη στον επόμενο χώρο. Αριστερά κρέμεται ένα τουρκικό χαλί και λίγο πιο πέρα βρίσκονται τα ξύλινα τραπεζάκια, αλλά και μια σειρά από κηροπήγια, βάζα, και το μη αναμενόμενο, ένα επιτραπέζιο ηλεκτρικό φωτιστικό που είναι αδύνατο να το άναβε, αφού το διαμέρισμά του δεν διέθετε ηλεκτρικό ρεύμα.
Ακολουθεί η ενότητα «Η Αθήνα του Καβάφη». Η κ. Μανιδάκη λέει: «Μέσα από τα ημερολόγια καταγράφεται η πορεία του κατά τη διάρκεια των τεσσάρων επισκέψεών του στην Αθήνα.
Ο χώρος των αθηναϊκών επισκέψεων σηματοδοτεί επαφές, γνωριμίες, λογοτέχνες αλλά και συγγενείς. Στη βιτρίνα εκτίθενται βιβλία, αλληλογραφία, καρτ ποστάλ από την Αθήνα, ένα θεατρικό φυλλάδιο, σελίδες ημερολογίου, η νεκρολογία του αδελφού του Αλέξανδρου, επιστολές του Ξενόπουλου, του Μητρόπουλου, του Λαπαθιώτη και άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων, μεταξύ άλλων και του Ίωνα Δραγούμη. Επίσης, βιβλία με αφιερώσεις από τον Τέλλο Άγρα, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη, τον Καρυωτάκη, τον Θεοτοκά, τον Σικελιανό και άλλους συγγραφείς, αλλά και ένα σατιρικό σκίτσο, πρόχειρα σημειώματα, π.χ. από την εποχή που έχασε τη φωνή του μετά την επέμβαση τραχειοστομίας. Ψηλά στον τοίχο υπάρχει μια εμβληματική φράση στα αγγλικά από σχέδιο επιστολής που απευθυνόταν στη Μαριγώ Καβάφη, γυναίκα του εξαδέλφου του Ιωάννη, στην Αγγλία. Σε ελληνική μετάφραση: «Επήγα στην Αθήνα –ωσάν να επήγαινα σε μια Μέκκα– αποφασισμένος να μ’ αρέσει, κι εκράτησα τον λόγο μου. Σε διαβεβαιώ πως σε όλο αυτό δεν με παρέσυρε ο πατριωτισμός. Αφέθηκα απλώς να με καθοδηγήσουν –όπως αρέσκομαι κατά καιρούς και κάμω– το Συναίσθημα και η Πλάνη».
Στο τελευταίο δωμάτιο, την τρίτη ενότητα, βρίσκεται το αναγνωστήριο, καθώς σε αυτό τον χώρο γίνεται η μελέτη του φυσικού αρχείου από τους ερευνητές. Κυριαρχoύν το ξύλο και το πράσινο της ελιάς. Το δάπεδο είναι από σκουρόχρωμο ψαροκόκαλο ώστε ο μελετητής να συγκεντρώνεται καλύτερα. Μια τζαμαρία αποκαλύπτει έναν υπαίθριο χώρο όπου σύντομα θα δημιουργηθεί ένας κήπος με λουλούδια αλεξανδρινά, όπως το φούλι. Στους τοίχους παρατηρώ έξι προσωπογραφίες του ποιητή που φιλοτεχνήθηκαν μετά θάνατον από φωτογραφίες του. Επίσης, ζωγραφικά έργα Αιγυπτιωτών ζωγράφων που αποτυπώνουν την Αλεξάνδρεια, από τη συλλογή του Αντώνη Σ. Παπαδημητρίου. Η γενικότερη πρόθεση είναι ο χώρος να εμπλουτίζεται με νέα εκθέματα ώστε να γίνονται περιοδικές εκθέσεις.
«Εν τέλει, σε ποιο βαθμό σας επηρέασε η Αλεξάνδρεια στο στήσιμο αυτής της καβαφικής σκηνογραφίας;» ρωτάω και τους δυο. Ο κ. Δεμίρης απαντάει: «Έχουμε επηρεαστεί σε πολλά επίπεδα. Καταρχάς, μας βοήθησε να κάνουμε διαχωρισμό μεταξύ Αθήνας και Αλεξάνδρειας, να αντιληφθούμε κάθε πόλη ξεχωριστά, τα προσωπικά αντικείμενα, την αίσθηση του υποφωτισμένου. Η προσέγγιση, όπως είπαμε, έχει χαρακτήρα αρχειακό ως προς την οργάνωση και την παρουσίαση, και τα αντικείμενα είναι εκθεσιακές μονάδες. Υπάρχει και μια επιρροή από το Μουσείο του Καΐρου, η προθήκη με το δρύινο πλαίσιο και το μοβ ύφασμα».
H κ. Μανιδάκη συμπληρώνει: «Προσπαθήσαμε να φτιάξουμε τις ατμόσφαιρες που βρίσκουμε στα ποιήματα του Καβάφη ή τις μυρωδιές που παίρναμε από το σπίτι στην Αλεξάνδρεια, χωρίς φυσικά να μπούμε στο κομμάτι της αναπαράστασης, που δεν μας αντιπροσωπεύει ως γραφή. Κάποια από τα ποιήματά του μιλάνε για τον ίδιο τον χώρο, δείχνουν τις ποιότητες που ήταν πηγή έμπνευσης και μας επέτρεψαν σιγά σιγά να αποκρυπτογραφήσουμε αυτό που είχαμε μπροστά μας ώστε να δημιουργήσουμε ένα κέλυφος από υλικά μαλακά και απαλά, ένα ζεστό off white που θα μπορούσε να υποδεχτεί τα αντικείμενα».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
