Όταν μεταδόθηκε η είδηση ότι η αρχιτέκτων Ζάχα Χαντίντ απεβίωσε σε ηλικία των 65 ετών λόγω καρδιακής προσβολής ενώ νοσηλευόταν για βρογχίτιδα σε ένα νοσοκομείο του Μαϊάμι, το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων ανάρτησε στο Twitter ένα αποχαιρετιστήριο tweet με μήνυμα που προφανώς θεωρούσαν έπαινο: «Αναπαύσου εν ειρήνη Ζάχα Χαντίντ, υπήρξες πρωτοπόρος γυναίκα αρχιτέκτονας».
Η Χαντίντ, η πρώτη γυναίκα στην οποία απονεμήθηκε το Βραβείο Pritzker και μία από τις σημαντικότερες δημιουργικές δυνάμεις στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, σίγουρα θα είχε ενοχληθεί στην αναφορά του φύλου της σε σχέση με την επιτυχία της.
Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της σταδιοδρομίας της προσπαθώντας να ξεπεράσει την αναφορά της ως «γυναίκα αρχιτέκτονα» και η επιμονή του ΑΙΑ να αναφέρεται σε εκείνη ακόμα και μετά θάνατο χρησιμοποιώντας το φύλο της πριν από την ιδιότητα της, υποδεικνύει πως το επάγγελμα του αρχιτέκτονα δεν έχει εξελιχθεί τόσο ώστε να ξεπεράσει το σεξιστικό παρελθόν του, όπως η ίδια η Χαντίντ ήλπιζε.
Πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της σταδιοδρομίας της προσπαθώντας να ξεπεράσει την αναφορά της ως «γυναίκα αρχιτέκτονα» και η επιμονή του ΑΙΑ να αναφέρεται σε εκείνη ακόμα και μετά θάνατο χρησιμοποιώντας το φύλο της πριν από την ιδιότητα της, υποδεικνύει πως το επάγγελμα του αρχιτέκτονα δεν έχει εξελιχθεί τόσο ώστε να ξεπεράσει το σεξιστικό παρελθόν του, όπως η ίδια η Χαντίντ ήλπιζε.
Μη νομίζει όμως κανείς πως η Χαντίντ, η οποία είχε γεννηθεί στο Ιράκ και είχε την επαγγελματική της έδρα στο Λονδίνο, αποσιωπούσε το φύλο της. Απολάμβανε την εμβληματική της θέση ως ίνδαλμα της αρχιτεκτονικής και θεωρούσε πως άνοιγε δρόμο για να ακολουθήσουν άλλες γυναίκες.
Ο στόχος της όμως ήταν πάντα το να φτάσει σε ένα σημείο όπου πρώτα θα τη σκέφτονταν ως αρχιτέκτονα, και η ιδιότητα της ως γυναίκα -και μάλιστα γυναίκα αραβικής καταγωγής- θα ακολουθούσε.
Την επιθυμία της αυτή την πραγματοποίησε, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό. Με τη σκληρή δουλειά, το εξαιρετικό ταλέντο, τη θαρραλέα επιμονή και μια αξέχαστη προσωπικότητα κατέστησε εαυτόν μία από τις πλέον γνωστές φιγούρες της αρχιτεκτονικής, μία από τις ελάχιστες που είχαν ειδικό βάρος, τόσο μέσα στο πεδίο της, όσο και στο ευρύτερο κοινό.
Ήταν, με κάθε έννοια της λέξης, μια παρουσία. Σημαντική και επιβλητική, ντυμένη με κάπες που σχεδίαζε η ίδια, δεν καταλάμβανε τον χώρο, μάλλον τον καθόριζε.
Πετούσε αδιάκοπα σε όλο τον κόσμο, πρώτα για να εδραιώσει το όνομά της δίνοντας ομιλίες σε σχολές αρχιτεκτονικής και σε μουσεία, και στη συνέχεια όταν το γραφείο της αναλάμβανε περισσότερα έργα, για να επισκέπτεται τα εργοτάξια σε Ευρώπη, Ασία, Μέση Ανατολή και Ηνωμένες Πολιτείες.
Προσέφερε στον κόσμο τόσες αξέχαστες γραμμές και σχήματα, όπως το London Aquatics Centre που κόβει την ανάσα, η Όπερα της Guangzhou στην Κίνα, το Κεντρικό Κτήριο της BMW στη Λειψία και το Κέντρο Heydar Aliyev Center στο Αζερμπαϊτζάν, ένα κτίριο από τσιμέντο το οποίο χορεύει σαν χαρτί που διπλώνεται.
Ως τον πρόωρο θάνατό της, το γραφείο της διέθετε 400 άτομα προσωπικό, πολλές φορές παραπάνω από τα άλλα αρχιτεκτονικά γραφεία που έχουν αφοσιωθεί σε σημαντικά καινοτόμα σχέδια.
Η επιτυχία αυτή δεν την γλίτωσε από το να την αποκαλούν ντίβα της αρχιτεκτονικής και από το να θεωρείται δύσκολη στην συνεργασία. Επίσης το 2014 επικρίθηκε για τις συνθήκες εργασίας των εργατών.
Σχεδόν κάθε διάσημος αρχιτέκτονας αντιμετωπίζεται ως μετενσάρκωση του Χάουαρντ Ρόαρκ από καιρού εις καιρόν, όμως η Ζάχα Χαντίντ βρέθηκε σε πιο δεινή θέση, γιατί κάθε φορά που κάποιος άνδρας αρχιτέκτονας κατηγορείται για αλαζονεία, βρίσκεται κάποιος να τον υπερασπιστεί λέγοντας πως η δουλειά αυτή απαιτεί να είσαι σκληρός.
Λιγότεροι είναι εκείνοι που θα αναγνωρίσουν το ίδιο ελαφρυντικό σε μία γυναίκα και το στερεότυπο της δύσκολης «σκύλας» υπερνικάται πολύ πιο δύσκολα από το κλισέ του στιβαρού άνδρα.
Κάποτε ένας διευθυντής μουσείου αποκάλεσε τη Χαντίντ «Lady Gaga της αρχιτεκτονικής», κι ήταν εύκολο να τη σκεφθεί κανείς ως μια ξέφρενη γυναίκα που έκανε ξέφρενα πράγματα.
Όταν όμως τη γνώριζε κάποιος αντιλαμβανόταν ότι δεν ήταν τόσο ξέφρενη όσο άφηνε να εννοηθεί η δημόσια εικόνα της, πιο πολύ τη χαρακτήριζε η αίσθηση του χιούμορ, η ειρωνεία, η ζεστασιά και, πιο συχνά απ' ό,τι φαντάζεται ο κόσμος, η τρυφερότητα.
Θα μπορούσε να πει κανείς το ίδιο και για τα κτίριά της. Δεν είναι τόσο τρελά όσο φαίνονται με την πρώτη ματιά εξαιτίας των υπερβολικών, δυναμικών μορφών και των αιχμηρών γωνιών τους.
Είναι αλήθεια ότι η Χαντίντ απολάμβανε τα ασυνήθιστα σχήματα και προτιμούσε να παραιτηθεί μίας παραγγελίας παρά να σχεδιάσει ένα απλό κουτί.
«Οι άνθρωποι πιστεύουν πως το πλέον κατάλληλο κτίριο είναι παραλληλόγραμμο, αλλά ο κόσμος δεν είναι παραλληλόγραμμος» είχε πει.
Οι γραμμές και τα σχήματα που δημιουργούσε δεν ήταν ποτέ αυθαίρετα ή ανόητα. Πάντα συνδέονταν με κάποιο συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό πρόβλημα και την τοποθεσία στην οποία οικοδομούνταν τα κτίρια.
Εκείνο που ήθελε η Χαντίντ, εκείνο που επιζητούσε πάνω από όλα, ήταν μια επέκταση των δυνατοτήτων της αρχιτεκτονικής. Θεωρούσε την αρχιτεκτονική ως κοινωνική τέχνη κι όχι αμιγώς ζήτημα δημιουργίας φόρμας, και επιθυμούσε τα σχήματα και οι μορφές να εμπνέουν τους ανθρώπους, να τους διεγείρουν και να προκαλούν συναισθηματική ανταπόκριση.
Τη συνάρπαζε η αστική πυκνότητα και ο ρωσικός κονστρουκτιβισμός, και ήθελε να βρει έναν τρόπο να χρησιμοποιήσει τις πρώιμες μονερνιστικές φόρμες που την είχαν εμπνεύσει ώστε να αποτελέσουν τη βάση μιας νέας αρχιτεκτονικής που θα αντικατοπτρίζει σε φόρμα και χώρο την πολυπλοκότητα της σύγχρονης αστικής ζωής.
Αν υπήρχε κάτι για το οποίο δεν είχε καθόλου ανοχή, αυτό ήταν η αρχιτεκτονική που απέφευγε τη δέσμευση.
«Για εμένα δεν υπήρχε ποτέ καμία αμφιβολία ότι η αρχιτεκτονική οφείλει να συνεισφέρει στην πρόοδο της κοινωνίας και τελικά στη συλλογική και ατομική μας ευημερία» είχε δηλώσει λίγο πριν από τον θάνατό της στην ομιλία της όταν αποδέχθηκε το Χρυσό Μετάλλιο του Βασιλικού Ινστιτούτου των Βρετανών Αρχιτεκτόνων.
Ήταν η πρώτη γυναίκα στην οποία απονεμήθηκε και αυτό το βραβείο, παρότι έχει απονεμηθεί σε αρκετές γυναίκες για έργα με άρρενες συνεργάτες τους. «Διεκπεραιώνει και διευκολύνει την καθημερινή ζωή».
Το πρώτο της έργο στη Νέα Υόρκη είναι ένα τσιμεντένιο κτίριο 11 ορόφων με καμπύλες στο Τσέλσι. Υπάρχουν πολλά άλλα κτίρια της Χαντίντ τα οποία είχαν μόλις ολοκληρωθεί ή βρίσκονταν υπό κατασκευή σε όλο τον κόσμο την περίοδο του θανάτου της, και κάθε ένα πλέον μοιάζει πια σπάνιο και πολύτιμο.
Από τον θάνατο του Λούις Κάν το 1974 και του Έερο Σάαρινεν το 1961, χάθηκε ξανά ένας τόσο σημαντικός αρχιτέκτονας στο απόγειο της καριέρας του και το έργο του ξαφνικά μοιάζει αφύσικα περιορισμένο, σαν μια σειρά μικρών εκλάμψεων μιας φλόγας που πλέον έσβησε για πάντα.
Με στοιχεία από το Vanity Fair
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 31.3.2018
