Είναι αναμφίβολα από τους πιο πολυσυζητημένους καλλιτέχνες του καιρού μας. Έντονη προσωπικότητα, πολυσχιδής δημιουργός, ένθερμος οπαδός της «μάχιμης» τέχνης, διακρίνεται στην αρχιτεκτονική, τις εγκαταστάσεις, τα ντοκιμαντέρ και τις οπτικές τέχνες. Έχει εκθέσει από την Tate Modern μέχρι τις φυλακές του Αλκατράζ, ενώ η περσινή του έκθεση στο Λονδίνο (Royal Academy of Art) έκανε ρεκόρ επισκεψιμότητας με πάνω από 4.300 επισκέπτες ημερησίως – δεν δίστασε, πάντως, να διακόψει άλλη του έκθεση τον Ιανουάριο στην Κοπεγχάγη, διαμαρτυρόμενος για τις αντιμεταναστευτικές της πολιτικές. Μέχρι σε αστεροειδή δόθηκε τιμητικά το όνομά του, ενώ η αντικαθεστωτική του στάση, σε συνδυασμό με τον έντονα πολιτικό χαρακτήρα πολλών έργων του, προκάλεσε τη λογοκρισία και τη μήνι των κινεζικών Αρχών, που φυλάκισαν προ τριετίας τον δημιουργό του Ολυμπιακού Σταδίου του Πεκίνου («Φωλιά του Πουλιού», 2008, σε συνεργασία με τους Ελβετούς αρχιτέκτονες Herzog και De Meuron), κατακρατώντας του και το διαβατήριο που μόλις πρόσφατα του επεστράφη. Τη δεκαετία του '80 ο σημερινός σούπερ σταρ έζησε ως οιονεί μετανάστης το αμερικανικό όνειρο, ενώ τον καιρό αυτό ζει κι εργάζεται στο Βερολίνο – ωστόσο, παρά την αναγνώριση και τη φιλοξενία που του επιφύλαξε η Δύση, παρότι εκτιμά το νεωτεριστικό της πνεύμα και την κοσμοπολίτικη κουλτούρα ανοχής, συνύπαρξης, ελευθεριών και δικαιωμάτων που ανέπτυξε, την επικρίνει όταν διαπιστώνει υποκρισία και ανακολουθία ιδεών και πράξεων, όπως πιστεύει ότι συμβαίνει με το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα. Η ιδιαίτερη ευαισθητοποίησή του σε αυτό, όμως, οι τακτικές επισκέψεις του σε «hot spots» και κέντρα φιλοξενίας στην Ελλάδα και αλλού και οι σχετικές καλλιτεχνικές παρεμβάσεις του έκαναν και τον ίδιο στόχο κριτικής, πράγμα που αποδέχεται, «αρκεί να μη θελήσουν να μου στερήσουν μια ελευθερία έκφρασης για την οποία αγωνίστηκα σε όλη τη ζωή μου». Όσους αμφιβάλλουν για την ειλικρίνεια των προθέσεων ενός ανθρώπου που δεν δίστασε να σηκώσει ανάστημα απέναντι σε ένα από τα αυταρχικότερα καθεστώτα του πλανήτη, τους παραπέμπει αφενός στη δική του μεταναστευτική εμπειρία στη Νέα Υόρκη, αφετέρου στη λογοκρισία και τις διώξεις που υπέστη ο ίδιος αλλά και ο ποιητής πατέρας του, μια κατάσταση που τον έκανε συχνά να νιώθει σαν πρόσφυγας στην ίδια του τη χώρα – και, είτε την πας τη φάση του είτε όχι, αυτό δεν μπορείς παρά να του το αναγνωρίσεις. Στο προσφυγικό επικεντρώνεται και η επόμενη δουλειά του, ένα ντοκιμαντέρ που «δεν ξέρω πόσο επιτυχημένο θα βγει, υπόσχομαι όμως να δώσω τον καλύτερο εαυτό μου!». Βραβευμένος πέρσι από τη Διεθνή Αμνηστία, που του απένειμε (μαζί με την Τζόαν Μπαέζ) το βραβείο του «πρέσβη συνείδησης», και έχοντας χρηματίσει πρέσβης των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα, θεωρεί αδιαπραγμάτευτες τις οικουμενικές αξίες της ελευθερίας και της δικαιοσύνης και εξαίρει τη δύναμη της αλληλεγγύης, είτε ως αντίσταση στον αυταρχισμό της εξουσίας είτε ως συμπαράσταση στον αδύναμο, στον αδικημένο, στον κυνηγημένο. Πιστεύει ότι η Κίνα θα αλλάξει, γιατί η ελευθερία είναι δυνατότερη από την καταπίεση. «Ήρωές» του είναι, εξάλλου, «όσοι άνθρωποι επιμένουν, κόντρα σε δυσκολίες ασύλληπτες, να παλεύουν για ένα καλύτερο μέλλον», είτε πρόσφυγες, είτε εθελοντές, είτε καλλιτέχνες, είτε ακτιβιστές. Δηλώνει λάτρης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού κι ενήμερος για την «κρίση διαρκείας» που βιώνουμε, μάλιστα σε αυτούς τους άξονες («στην ανθρωπιστική, ηθική κι αισθητική πάλη που διεξάγεται παράλληλα με την κοινωνική και πολιτικοοικονομική») κινείται και η πολυαναμενόμενη έκθεσή του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης – η πρώτη στην Ελλάδα και η πρώτη σε μουσείο. Τους δε Έλληνες μας βρήκε, λέει, «ιδιαίτερα φιλικούς, ανθρωπιστές και συμπονετικούς – πιθανόν δεν είστε όλοι έτσι, μιλώ όμως για όσους γνώρισα ως τώρα!».
— Πώς αποφασίσατε να εκθέσετε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και τι θα μας δείξετε εκεί;
Η έκθεση αυτή είναι προϊόν συνεργασίας του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με το Frahm Group. Όταν «έπεσε» η ιδέα γι' αυτήν, γνώριζα βέβαια ότι η Ελλάδα διανύει μια ιδιαίτερα δυσχερή περίοδο οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά. Σκέφτηκα, λοιπόν, να χειριστώ την τέχνη ως μέσο κατανόησης της ανθρωπιστικής πλευράς αυτής της κρίσης, της ηθικής και αισθητικής πάλης που παράλληλα διεξάγεται. Θαυμάζω, ξέρετε, την ελληνική κουλτούρα, ιδιαίτερα τον αρχαίο πολιτισμό σας και την οικουμενική του προσφορά. Βρίσκω συναρπαστικό να ανακαλύπτω διαρκώς αυτό τον πολιτισμό αλλά και να συμμετέχω, τρόπον τινά, ενεργά σε αυτόν – η έκθεση στο ΜΚΤ είναι μια τέτοια αφορμή.
Νομίζω ότι δεν πρόκειται ούτε για εκμετάλλευση ούτε για «εμπνευσμένη, μεγαλειώδη» τέχνη. Είναι απλώς ο αγώνας ενός ανθρώπου απέναντι σε μια εν εξελίξει ανθρωπιστική καταστροφή και πιστεύω ότι καθένας μας, καλλιτέχνης ή μη, έχει υποχρέωση να αναζητήσει απαντήσεις.
— Οι καλλιτεχνικές σας παρεμβάσεις σε Λέσβο και Ειδομένη, η πελώρια εγκατάσταση με τα σωσίβια έξω από το Μέγαρο Μουσικής του Βερολίνου, οι ισοθερμικές κουβέρτες στα γλυπτά της Πράγας, χαρακτηρίστηκαν από πολλούς εμπνευσμένη, μεγαλειώδης τέχνη. Άλλοι, ωστόσο, σας κατηγόρησαν ότι εκμεταλλεύεστε το προσφυγικό δράμα για προσωπική προβολή. Τι απαντάτε;
Νομίζω ότι δεν πρόκειται ούτε για εκμετάλλευση ούτε για «εμπνευσμένη, μεγαλειώδη» τέχνη. Είναι απλώς ο αγώνας ενός ανθρώπου απέναντι σε μια εν εξελίξει ανθρωπιστική καταστροφή και πιστεύω ότι καθένας μας, καλλιτέχνης ή μη, έχει υποχρέωση να αναζητήσει απαντήσεις. Ποιοι είναι αυτοί οι πρόσφυγες; Από πού προέρχονται και γιατί βρέθηκαν σε αυτή την κατάσταση; Έτσι μόνο θα κατανοήσουμε τόσο την έκταση του ζητήματος όσο και τη δική τους, καθημερινή «μάχη». Πρόκειται, φυσικά, για μια διαδικασία επίπονη και καθόλου διασκεδαστική, αυτή είναι όμως η πραγματικότητα. Είμαι ανοιχτός σε οποιαδήποτε κριτική, εφόσον δεν επιδιώκει να περιορίσει την ελευθερία έκφρασής μου, τη μόνη μου έννοια, αυτήν που υπερασπίστηκα σκληρά μια ζωή.
— Συναντήσατε πολλούς πρόσφυγες τον τελευταίο χρόνο. Τι εντυπώσεις κρατάτε και τι πιστεύετε για τη συμπεριφορά της Ελλάδας, της Ευρώπης, της Δύσης γενικότερα απέναντί τους;
Γνώρισα, πράγματι, αρκετούς πρόσφυγες και μετανάστες, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά επίσης σε Τουρκία, Λίβανο και Ιορδανία. Τους συναναστράφηκα, μίλησα μαζί τους, τους φωτογράφισα... Πρόκειται για μια απαράδεκτη από πολλές πλευρές κατάσταση, εξαιρετικά δυσάρεστη ακόμα και για μένα που είχα την πολυτέλεια του παρατηρητή. Θεωρώ ότι σε γενικές γραμμές η Δύση αντιμετωπίζει αυτούς τους ανθρώπους ως «ξένο σώμα», με ελάχιστη διάθεση αλληλεγγύης και ουσιαστικής βοήθειας. Στον αντίποδα, Έλληνες και Ιταλοί επιδεικνύετε αξιοθαύμαστη ανοχή απέναντί τους, με όλες τις αντιξοότητες και τα προβλήματα. H κατάσταση των προσφύγων και των μεταναστών σήμερα είναι ένδειξη μιας αρνητικής επανερμηνείας του χάρτη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τους κρατούντες και αντανακλά την ανειλικρίνεια των ανθρωπιστικών, ακόμα και των χριστιανικών αξιών που ο δυτικός πολιτισμός πρεσβεύει. Δυστυχώς, το μεγαλύτερο μέρος της προσπάθειας που κατέβαλε η Δύση ήταν όχι για να συνδράμει αλλά για να περιορίσει, διαιρέσει και αποτρέψει τις προσφυγικές ροές, σαν να της ήταν ένα πρόβλημα τελείως αλλότριο.
— Πώς όμως συνέβη να σας ευαισθητοποιήσει τόσο το προσφυγικό; Ήταν, άραγε, το ιστορικό διώξεων του πατέρα σας, του ποιητή Άι Κινγκ, αλλά κι εσάς του ίδιου από το καθεστώς που σας έκανε να συμμεριστείτε τα βιώματά τους;
Προφανώς ναι, εφόσον οι προσωπικές μου εμπειρίες έχουν αρκετά κοινά με των άτυχων εκείνων ανθρώπων που καταπιέζονται, διώκονται ή αφήνονται στην τύχη τους εξαιτίας είτε των αντιλήψεών τους είτε πολιτικών αναταραχών, πολέμων, φυσικών καταστροφών και λιμών. Οφείλουμε να βλέπουμε την ανθρωπότητα ως μια ενιαία, αδιαίρετη ενότητα. Οι μόνες οικουμενικά αποδεκτές αξίες μας είναι η αίσθηση του δικαίου και η αναγκαιότητα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το να διακηρύττουμε και να προστατεύουμε αυτές τις αξίες είναι ένας μόχθος αναπόφευκτος, όσο δηλώνουμε άνθρωποι. Η ιστορία διδάσκει πως όποτε επιχειρήσαμε να τις αγνοήσουμε ή να τις παραβλέψουμε, όποτε δεν διδαχτήκαμε από τα λάθη μας, αντιμετωπίσαμε ακόμα μεγαλύτερες τραγωδίες.
Έμεινα έγκλειστος για 81 ημέρες, σε συνθήκες απομόνωσης, χωρίς να μου αποδοθεί ποτέ κάποια επίσημη κατηγορία. Έψαξαν το στούντιο και τα ηλεκτρονικά αρχεία μου, ταλαιπώρησαν φίλους, συγγενείς και συνεργάτες, έκοψαν υπέρογκα πρόστιμα για δήθεν ατασθαλίες. Αλλά όχι, δεν έχω «πολλά προβλήματα» με τις κινεζικές Αρχές. Έχω ένα, πολύ συγκεκριμένο: τις πολύ διαφορετικές μας αντιλήψεις για το πώς πρέπει να είναι ο κόσμος.
— Ζήσατε πολλά χρόνια στη Νέα Υόρκη. Τι εντύπωση σας έκανε; Δεν σας ξελόγιασε το «Μεγάλο Μήλο»;
Έζησα, πράγματι, στη Νέα Υόρκη και συγκεκριμένα στο Lower East Side. Ναι, ήταν όμορφα. Η πόλη αυτή, η Αμερική ολόκληρη, είναι, ουσιαστικά, δημιούργημα μεταναστών. Στη γειτονιά μου συνάντησα ανθρώπους από τα τέσσερα σημεία της Γης που κατέφυγαν εκεί προσδοκώντας ένα καλύτερο μέλλον. Το να μπορείς να διαλέξεις ένα μέρος για να ζήσεις, να εργαστείς, να κάνεις οικογένεια και να δώσεις στα παιδιά σου τη δυνατότητα να προκόψουν, συνυπάρχοντας δημιουργικά με άλλους ανθρώπους, είναι δικαιώματα θεμελιώδη. Η Νέα Υόρκη έγινε τόσο ζωντανή, πολύχρωμη και κοσμοπολίτικη ακριβώς λόγω των τόσων μεταναστών –Ιταλών, Ιρλανδών, Εβραίων, Κινέζων κ.λπ.– που δέχτηκε και των απογόνων τους. Σαν πρωτοπήγα εκεί, προερχόμενος από την Κίνα της δεκαετίας του '80, αφενός ενθουσιάστηκα με την εμπειρία, αφετέρου έζησα το ζόρι του μετανάστη: ήμουν μόνος, άφραγκος, δεν αντιλαμβανόμουν τη γλώσσα, μήτε την κουλτούρα των «ντόπιων». Το να χάσεις τη γλώσσα, τον κύκλο και τις πολιτιστικές σου αναφορές είναι, ξέρεις, σαν να χάνεις την ταυτότητά σου. Βιώνεις ένα αίσθημα εγκλεισμού, ακόμα κι αν αυτό το αποκαλείς ελευθερία, κάτι που μπορεί να ισοδυναμεί με «ισόβια τιμωρία» για έναν μετανάστη, έστω κι αν έχει γίνει πια αποδεκτός στη νέα του χώρα. Τίποτα δεν ανακουφίζει ικανοποιητικά αυτό τον εσωτερικό βάσανο. Γι' αυτό και, όταν σκέφτομαι τους μετανάστες και τους πρόσφυγες από τη Μέση Ανατολή, σκέφτομαι επίσης πόσο επίπονη είναι αυτή η εμπειρία και πόσο θα υποφέρουν, ακόμα κι αν η Δύση τους υποδεχτεί με ανοιχτές αγκάλες.
— Είχατε πολλά προβλήματα με τις κινεζικές Αρχές. Το δημοφιλές μπλογκ σας λογοκρίθηκε (2009), σας εμπόδισαν να καταθέσετε ως μάρτυρας υπεράσπισης φίλου αντικαθεστωτικού, τεθήκατε σε κατ' οίκον περιορισμό το '10, συλληφθήκατε και φυλακιστήκατε το '11, το διαβατήριό σας σάς επεστράφη μόλις πρόσφατα...
Συνελήφθην πράγματι το '11 στο αεροδρόμιο του Πεκίνου, καθώς ετοιμαζόμουν να ταξιδέψω στο Χονγκ Κονγκ. Έμεινα έγκλειστος για 81 ημέρες, σε συνθήκες απομόνωσης, χωρίς να μου αποδοθεί ποτέ κάποια επίσημη κατηγορία. Έψαξαν το στούντιο και τα ηλεκτρονικά αρχεία μου, ταλαιπώρησαν φίλους, συγγενείς και συνεργάτες, έκοψαν υπέρογκα πρόστιμα για δήθεν ατασθαλίες. Αλλά όχι, δεν έχω «πολλά προβλήματα» με τις κινεζικές Αρχές. Έχω ένα, πολύ συγκεκριμένο: τις πολύ διαφορετικές μας αντιλήψεις για το πώς πρέπει να είναι ο κόσμος. Χρειαζόμαστε, άραγε, έναν κόσμο με περισσότερη καταπίεση ή με περισσότερες ελευθερίες; Αυτό με «καίει».
— Το διεθνές κίνημα συμπαράστασης που αναπτύχθηκε τότε υπέρ σας βοήθησε αρκετά;
Οποιοσδήποτε έκανε μια δημόσια δήλωση, μια ανακοίνωση, ένα άρθρο, ένα πανό, κάποιο γκράφιτι σε τοίχο ή, έστω, μια ανάρτηση στο Διαδίκτυο, υπερασπιζόμενος εμένα ή όποιον άλλο πολιτικό κρατούμενο, σίγουρα στήριξε την υπόθεσή μας. Όταν τα πληροφορήθηκα εκ των υστέρων όλα αυτά –βλέπετε, στη φυλακή με είχαν αποκόψει εντελώς από το περιβάλλον μου– ένιωσα απέραντα ευγνώμων για όλη αυτή την κινητοποίηση, μικρότερη ή μεγαλύτερη, άσχετα με το αν προερχόταν από κύκλους ακτιβιστικούς, καλλιτεχνικούς ή απλούς ιδιώτες. Τέτοιες πρωτοβουλίες κάνουν τη διαφορά στην κοινωνία μας και δείχνουν στα απολυταρχικά καθεστώτα ότι ο κόσμος δεν αδιαφορεί για το τι συμβαίνει εκεί.
— Τη σύγχρονη κινεζική τέχνη πώς την κρίνετε; Είναι τόσο ριζοσπαστική και πρωτοπόρα όσο παρουσιάζεται;
Η σύγχρονη κινεζική τέχνη πράγματι «ανθεί», αλλά με τρόπο που προσομοιάζει σε όλες τις άλλες σύγχρονες κινεζικές «μπίζνες». Στερείται θεμελιώδεις αξίες, όπως η ελευθερία σκέψης και έκφρασης, η ικανότητα στοχασμού βάσει αυτών των αρχών, η δυνατότητα δημιουργικής εμπλοκής σε φιλοσοφικές ή αισθητικές αναζητήσεις. Όταν όμως αυτά εκλείπουν, δεν γίνεται να χαρακτηριστεί ριζοσπαστική ή πρωτοπόρα, ακόμα κι όταν πλασάρεται ως τέτοια.
— Ζείτε και δημιουργείτε στο Βερολίνο αυτή την εποχή. Σκοπεύετε να επιστρέψετε στην Κίνα και αν ναι, θα εξακολουθήσετε να είστε «ανυπάκουος»;
Αφότου ανέκτησα το διαβατήριό μου και ύστερα από έναν μήνα παραμονής στην Ευρώπη, ταξίδεψα πρόσφατα στην Κίνα, ώστε να διαπιστώσω το καθεστώς ελευθερίας μου. Δεν υπήρξε κάποιο πρόβλημα, αποφάσισα όμως συνειδητά να μείνω μακριά από τη χώρα για ένα διάστημα, γιατί η κατάσταση παραμένει αρκετά «εύθραυστη». Πολλοί φίλοι και συνεργάτες μου εξακολουθούν να παρακολουθούνται από τις Αρχές. Να διακινδυνεύσω να ξαναπάω φυλακή ή να παραμείνω στο εξωτερικό; Το δίλημμα αυτό δεν διαφέρει πολύ από εκείνο του πρόσφυγα... Επιμένω να διατηρώ, ωστόσο, την ιδιότητα του Κινέζου πολίτη, επειδή πιστεύω ότι η υφιστάμενη κατάσταση στη χώρα δεν πρόκειται να διαρκέσει για πάντα.
— Οι προσωπικοί σας ήρωες;
Είναι οι άνθρωποι εκείνοι που κόντρα σε δυσκολίες ασύλληπτες επιμένουν να παλεύουν για ένα καλύτερο μέλλον, κρατώντας ψηλά την ελπίδα. Συνάντησα πολλούς τέτοιους στις ακτές της Λέσβου, εθελοντές και πρόσφυγες – είδα ακόμα και μικρά παιδιά, εγκύους ή ηλικιωμένους, αποφασισμένους να υπερασπιστούν την ελευθερία τους με κάθε κόστος.
— Τι σας έλκει περισσότερο στη δυτική κουλτούρα;
Αν κάτι εκτιμώ πραγματικά στην κουλτούρα και τον πολιτισμό της Δύσης, έναν πολιτισμό παγκόσμιο πια, είναι αυτή η διαρκής αναζήτηση του καινούργιου, του διαφορετικού. Είναι μια προσπάθεια συχνά εμμονική, απονενοημένη, που πολλές φορές παρερμηνεύει τον κόσμο όπου ζούμε, παραμένει όμως αξιοθαύμαστη.
— Πόσο κινδυνεύει ένας καλλιτέχνης να παγιδευτεί από τη φήμη του και πώς το διαχειρίζεται κανείς αυτό;
Μα, καθένας μας είναι, νομίζω, ελεύθερος να πάρει μαζί του στο μνήμα όση φήμη και δόξα επιθυμεί.
— Μιλώντας για την ανθρωπότητα, ποια η μεγαλύτερη προσδοκία και ποιος ο κυριότερος φόβος σας;
Κοιτάξτε, το βασικότερο πρόβλημα της ανθρωπότητας είναι ότι εμείς, τα μέλη της, χρειάζεται να τη φροντίζουμε και να την επιδιορθώνουμε συνεχώς, διαφορετικά θα έχει συνεχώς θέματα. Συχνά, μάλιστα, συμβαίνει, χώρες που θεωρούν εαυτόν προνομιούχες και προπύργια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να είναι, ταυτόχρονα, χώρες όπου οι ανθρωπιστικές αξίες δοκιμάζονται σκληρά.
Info:
Ai Weiwei at Cycladic
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Βασ. Σοφίας & Ηροδότου 1, Κολωνάκι, 210 7228321-3. Διάρκεια: 20/5-30/10/16, είσοδος: €7. Το 10% των συνολικών εσόδων της έκθεσης, των πωλήσεων και των χορηγιών θα δοθεί απευθείας σε αυστηρά επιλεγμένες ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα σχετικά με τη διαχείριση της μεταναστευτικής κρίσης.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην έντυπη έκδοση της LIFO.
