Στις αρχές του εικοστού αιώνα η Ρωσία βρισκόταν σε μια περίοδο αστάθειας και πολιτικών ζυμώσεων. Η αιματηρή εξέγερση του 1905 και η ήττα στον Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο φόρτισαν το ήδη υπάρχον κλίμα αμφισβήτησης της τσαρικής κυριαρχίας και οδήγησαν σε μια σειρά πολιτικών μεταρρυθμίσεων που επέφεραν την κλιμάκωση των αντιδράσεων με κορύφωση την Επανάσταση του 1917.
Την ίδια εποχή οι καλλιτέχνες στην Αγία Πετρούπολη και τη Μόσχα βρίσκονται σε άμεση επαφή με τον μοντερνισμό και τις καλλιτεχνικές εξελίξεις στη δυτική Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία.
«Ήδη από τον προηγούμενο αιώνα πολλοί καλλιτέχνες απομακρύνονται από την καθεστηκυία ακαδημαϊκή τέχνη και αναζητούν πιο ελεύθερους τρόπους έκφρασης. Δημιουργούνται ομάδες, με πιο σημαντικές τον “Κόσμο της Τέχνης” και την “Ένωση Νεολαίας”, εκδίδονται καλλιτεχνικά περιοδικά και οργανώνονται συλλογικές περιοδικές εκθέσεις, όπως το Σαλόν του περιοδικού “Χρυσόμαλλο Δέρας”, όπου αρχίζουν να εκδηλώνονται οι τάσεις διαφοροποίησης και πειραματισμών.
Σημαντικό ρόλο στον διάλογο της καλλιτεχνικής σκηνής στη Ρωσία με τον μοντερνισμό της Δύσης παίζουν επίσης οι επιφανείς Ρώσοι συλλέκτες, κυριότερα ο Σούκιν και ο Μορόζοφ, που αγοράζουν και εκθέτουν έργα καλλιτεχνών που πρωτοπορούν στην Ευρώπη, όπως ο Πικάσο και ο Μπρακ. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, κατά την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα θα δημιουργηθούν στη Ρωσία οι πρώτες ομάδες που θα χαρακτηριστούν ως πρωτοποριακές και θα εξελιχθούν σε ριζοσπαστικές καλλιτεχνικές προτάσεις τα επόμενα χρόνια» λέει η Αγγελική Χαριστού, επιμελήτρια της Συλλογής και Αρχείου Κωστάκη στο MOMus Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης - Συλλογή Κωστάκη της Θεσσαλονίκης, που μας ξεναγεί στην ιστορία των γυναικών καλλιτεχνών της Ρωσικής Πρωτοπορίας.
Πολλές από τις ηγετικές μορφές της ρωσικής αβανγκάρντ ήταν γυναίκες, με προφανές παράδειγμα τη Νατάλια Γκοντσαρόβα, η οποία δεν υπήρξε απλώς μια δεξιοτέχνης ζωγράφος αλλά πρωτεργάτρια στη δημιουργία των ομάδων, στην οργάνωση εκθέσεων, στην έκδοση των πρώτων πρωτοποριακών καλλιτεχνικών διακηρύξεων.
— Ποια ήταν η θέση των γυναικών καλλιτεχνών σε αυτό το κίνημα;
Αν και οι καλλιτέχνες που μνημονεύονται συνήθως στη συζήτηση για τη Ρωσική Πρωτοπορία είναι ο Καζιμίρ Μαλέβιτς και ο Βλαντίμιρ Τάτλιν, στην πραγματικότητα μεγάλο μέρος της δυναμικής του καλλιτεχνικού αυτού φαινομένου έγκειται στον συλλογικό χαρακτήρα των εικαστικών ομάδων και στην προσέγγιση της τέχνης από μια κολεκτιβίστικη οπτική.
Οι γυναίκες καλλιτέχνες είχαν εξίσου σημαντική συμβολή με τους άνδρες, αν και ενδεχομένως η διάκριση αυτή στο συγκεκριμένο περιβάλλον και χρόνο δεν ήταν ουσιαστική, τουλάχιστον όχι με τον τρόπο που το εξετάζουμε σήμερα. Πολλές από τις ηγετικές μορφές της ρωσικής αβανγκάρντ ήταν γυναίκες, με προφανές παράδειγμα τη Νατάλια Γκοντσαρόβα, η οποία δεν υπήρξε απλώς μια δεξιοτέχνης ζωγράφος αλλά πρωτεργάτρια στη δημιουργία των ομάδων, στην οργάνωση εκθέσεων, στην έκδοση των πρώτων πρωτοποριακών καλλιτεχνικών διακηρύξεων.
Η Γκοντσαρόβα ήταν εκείνη που έδωσε το σήμα για την αποκήρυξη των δυτικών επιρροών και τη στροφή σε αμιγώς ρωσικές και ρηξικέλευθες προτάσεις. Η Λιουμπόβ Ποπόβα υπήρξε θεμελιώτρια του κονστρουκτιβισμού, η Όλγα Ρόζανοβα και η Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα ήταν από τις βασικές εκπροσώπους του κυβοφουτουρισμού και του σουπρεματισμού, η Έλενα Γκουρό είχε συμβάλει στο πρώτο μανιφέστο των φουτουριστών, για να αναφέρουμε κάποια από τα πολλά παραδείγματα.
— Είναι αλήθεια ότι η Συλλογή Κωστάκη ξεκίνησε από το έργο μιας γυναίκας της Ρωσικής Πρωτοπορίας;
Ο ίδιος ο συλλέκτης Γιώργος Κωστάκης εξιστορεί πως η πρώτη επαφή του με την αβανγκάρντ ήταν ένα μη-αντικειμενικό έργο της Ρόζανοβα, το οποίο στάθηκε η αφορμή για να ξεκινήσει την περίφημη συλλογή του. Η παρουσία των γυναικών στη Ρωσική Πρωτοπορία αποδεικνύεται ακόμα πιο δυναμική αν μελετήσουμε τα θεωρητικά κείμενα και τις διακηρύξεις των καλλιτεχνικών ομάδων, στα οποία η συμβολή τους είναι καθοριστική.
Αξίζει να δει κανείς, για παράδειγμα, τον πρόλογο της Γκοντσαρόβα στην ατομική της έκθεση το 1913, τη φουτουριστική ποίηση της Γκουρό, τις μελέτες των αδελφών Έντερ σχετικά με το φως και τη διευρυμένη όραση, την εισήγηση της Βαρβάρα Στεπάνοβα στη συνεδρίαση του ΙΝΧΟΥΚ το 1921 περί σύνθεσης και κατασκευής.
Δυστυχώς, κάποιες από τις σημαντικότερες καλλιτέχνιδες της αβανγκάρντ πέθαναν πολύ πρώιμα, πριν προλάβουν να ολοκληρώσουν την εικαστική τους παραγωγή και χωρίς να δουν την εξέλιξη αυτής της τεράστιας καλλιτεχνικής κίνησης. Η Γκουρό πέθανε το 1913, η Ρόζανοβα το 1918, η Ποπόβα το 1924. Η Γκοντσαρόβα είχε φύγει ήδη για το Παρίσι, πριν από τα γεγονότα του 1917.
— Με ποια περιοχή των πλαστικών τεχνών ασχολούνται κυρίως οι γυναίκες;
Μια ειδοποιός παράμετρος της Ρωσικής Πρωτοπορίας είναι η σύνθεση των τεχνών, η συνεργασία των διαφόρων καλλιτεχνικών κλάδων και η προσαρμογή των θεωρητικών εικαστικών προτάσεων στις εφαρμοσμένες τέχνες.
Ιδιαίτερα κατά την περίοδο των διατυπώσεων του κυβοφουτουρισμού τα όρια μεταξύ ποίησης και ζωγραφικής ήταν επιμελώς ασαφή, καθώς τα μανιφέστα και οι αρχές του ζάουμ, της λεγόμενης «υπέρλογης γλώσσας», στόχευαν στη δημιουργία μιας καθόλα νέας τέχνης, της απεριόριστα ελεύθερης έκφρασης, η οποία θα ήταν αυτοαναφορική και δεν θα επιδεχόταν καμία κατηγοριοποίηση.
Οι γυναίκες της Ρωσικής Πρωτοπορίας βρίσκονταν πάντα στο κέντρο αυτών των καταιγιστικών εξελίξεων, πειραματίστηκαν με τη ζωγραφική αλλά και με την ποίηση και συνεργάστηκαν με την ομάδα των φουτουριστών για την εικονογράφηση των βιβλίων τους, τα οποία έχουν ιδιαίτερο εικαστικό χαρακτήρα.
Μετά την επανάσταση, όταν συστήνεται η ομάδα των κονστρουκτιβιστών και η τέχνη εκτείνεται στην παραγωγή και προσλαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα, οι καλλιτέχνες εφαρμόζουν τις ιδεολογικές αρχές του κονστρουκτιβισμού σε πολλές μορφές της τέχνης, με σκοπό να συμβάλουν στη διαμόρφωση του novyi byt, του νέου γίγνεσθαι.
— Πόσο αλλάζει η ζωή τους μετά την Επανάσταση;
Οι καλλιτέχνες θα θεωρήσουν τον εαυτό τους εργάτη και θα εργαστούν πάνω στη γραφιστική, στο θέατρο, στον κινηματογράφο, θα σχεδιάσουν μνημεία, κτίρια, θα δουλέψουν πάνω στον πολεοδομικό σχεδιασμό, ακόμα και στην παραγωγή αντικειμένων της καθημερινότητας.
Η Ποπόβα και η Ουνταλτσόβα θα εργαστούν ως σχεδιάστριες στο Εργοστάσιο Υφασμάτων, αλλά θα ενδιαφερθούν εξίσου και για τη μέθοδο της βιομηχανικής παραγωγής των ρούχων. Η Ποπόβα συνεργάζεται με τον σκηνοθέτη Βσέβολοντ Μέγιερχολντ και σχεδιάζει τα σκηνικά και τα κοστούμια για σημαντικά επαναστατικά θεατρικά έργα.
Η Αλεξάντρα Έξτερ επίσης σχεδιάζει σκηνικά για το θέατρο και τον κινηματογράφο, ενώ η ομάδα ΟΥΝΟΒΙΣ του Μαλέβιτς, μεταξύ των άλλων, υποβάλλει τα σχέδιά της για σερβίτσια στο Κρατικό Εργοστάσιο Πορσελάνης, για μαζική παραγωγή. Παράλληλα, στις αρχές της δεκαετίας του 1920 ιδρύονται τα ανώτατα καλλιτεχνικά και τεχνικά εργαστήρια, στα οποία οι καλλιτέχνες της Πρωτοπορίας καλούνται να εργαστούν και να διδάξουν εικαστικές και εφαρμοσμένες τέχνες.
— Ποια είναι η ακαδημαϊκή μόρφωση των γυναικών, γίνονται δεκτές σε ακαδημίες;
Από το β’ μισό του δέκατου ένατου αιώνα υπήρχε στη Ρωσία η Σχολή της Εταιρείας για την Προώθηση των Τεχνών στην Πετρούπολη και η Σχολή Ζωγραφικής, Γλυπτικής και Αρχιτεκτονικής της Μόσχας. Οι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας, και δη οι γυναίκες, είχαν υψηλή και ευρεία καλλιτεχνική εκπαίδευση, καθώς στην πλειοψηφία τους σπούδασαν στις κρατικές σχολές ή/ και σε ιδιωτικά εργαστήρια σημαντικών δασκάλων όπως ο Κονσταντίν Γιουόν, ο Φιόντορ Ρέρμπεργκ, ή στη Σχολή Καλών Τεχνών Σβάντσεβα.
Διαβάζοντας τις βιογραφίες τους αντιλαμβανόμαστε ότι η καλλιτεχνική τους παιδεία ήταν πολυδιάστατη, με σπουδαίο παράδειγμα την Ποπόβα, η οποία ταξίδεψε τόσο στην Ευρώπη όσο και στην ανατολική Ρωσία, με σκοπό να εμπλουτίσει τις παραστάσεις της, ενώ σπούδασε και στο Παρίσι, στην Ακαδημία Λα Παλέτ, μαζί με την Ουνταλτσόβα, σε κορυφαίους κυβιστές δασκάλους.
Η Έξτερ, η Μούχινα, η Μπουμπνόβα και πολλές άλλες επίσης πραγματοποίησαν πολλά ταξίδια στην Ευρώπη για να διευρύνουν την καλλιτεχνική τους μόρφωση. Με τη δημιουργία των κρατικών εργαστηρίων από το 1920 και εξής οι καλλιτέχνες που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «δεύτερη γενιά» της Ρωσικής Πρωτοπορίας φοίτησαν ως επί το πλείστον κάτω από τους πρωτεργάτες της αβανγκάρντ, την Αλεξάντρα Έξτερ, τον Καζιμίρ Μαλέβιτς, την Ποπόβα, τον Γκούσταβ Κλούτσις, τον Ιβάν Κλιούν, τον Μιχαήλ Ματιούσιν κ.ά.
Στα εργαστήρια αυτά είναι εντυπωσιακή τόσο η εικαστική παραγωγή όσο και τα εκπαιδευτικά και συγγράμματα που προκύπτουν από την έρευνα των διδασκόντων και των σπουδαστών.
— Πώς ορίζεται χρονικά η Ρωσική Πρωτοπορία;
Είναι πολλοί και διαφορετικοί οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση ενός τόσο δυναμικού φαινομένου όπως είναι η Ρωσική Πρωτοπορία. Για τη γένεσή της θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε πολλά στοιχεία της ιστορικής περιόδου του τέλους του δέκατου ένατου αιώνα και των αρχών του εικοστού, που προοικονομούν την εκδήλωση μιας αφοριστικής αντίδρασης στον ακαδημαϊσμό, ωστόσο η ρωσική αβανγκάρντ αποτέλεσε συνολικά μια άνευ προηγουμένου πρόταση για την τέχνη, τη γλώσσα, την καθημερινότητα, την κοινωνική οργάνωση.
Καθώς συχνά συνδέθηκε με την έννοια της ουτοπίας, όχι μόνο από τους σύγχρονους μελετητές αλλά και από τους ίδιους τους συντελεστές της, όπως ο Καντίνσκι και ο Αρβάτοφ, θα λέγαμε ότι οι απαρχές της Ρωσικής Πρωτοπορίας βρίσκονται στις καλλιτεχνικές εκείνες εκφράσεις που πρότειναν, συχνά κεκαλυμμένα, υπό τον φόβο της λογοκρισίας, ένα διαφορετικό πολιτικό μοντέλο, όπως π.χ. αυτό του Τσερνισέφσκι, μια άλλη προσέγγιση της πραγματικότητας και του ορατού κόσμου, όπως εκείνη του Βρούμπελ, μια αμφισβήτηση της κοινωνικής ιεραρχίας, όπως εκείνη του Γκόγκολ.
H πρώτη έκθεση που παρουσιάζει αποκλειστικά έργα Ρώσων καλλιτεχνών, τα οποία ανήκουν στο λεγόμενο κίνημα του νεο-πριμιτιβισμού, είναι το τρίτο Σαλόν του «Χρυσόμαλλου Δέρατος» το 1910. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε το πρώτο μανιφέστο των φουτουριστών, το «Δόκανο των Δικαστών», ενώ η ατομική έκθεση της Γκοντσαρόβα θεωρείται σκανδαλώδης και η ίδια δικάζεται για πορνογραφία.
Οι εξελίξεις που θα ακολουθήσουν θα είναι ραγδαίες, με τη δημιουργία της ομάδας Υλαία, της ομάδας Βαλές Καρό, τα μανιφέστα της υπέρλογης γλώσσας, την έκθεση «0,10» το 1915, την ένταξη της Ρωσίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον εμφύλιο κ.λπ. Με τη λήξη του εμφυλίου και την εδραίωση της νέας πολιτικής και κοινωνικής δομής τη δεκαετία του 1920, ο ρόλος της τέχνης και των καλλιτεχνών της Πρωτοπορίας επαναπροσδιορίζεται.
— Πόσο αλλάζει ο ρόλος των καλλιτεχνών με την άνοδο του Στάλιν;
Με την άνοδο του Στάλιν στην εξουσία η τέχνη επιφορτίζεται με τον ρόλο της προπαγάνδας, που εξ ορισμού περιορίζει την ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση. Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός εμφανίζεται ως η μόνη δόκιμη τεχνοτροπία και το 1932 καταλύονται όλες οι ενώσεις καλλιτεχνών, για να δημιουργηθούν καλλιτεχνικά επιμελητήρια στα οποία οι καλλιτέχνες υποχρεούνται να εγγράφονται και να υποβάλλουν προς έλεγχο τις εικαστικές προτάσεις και τα έργα τους.
Η επίσημη θέσπιση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ως του μόνου δόγματος στην τέχνη θα γίνει το 1934 και ακολούθως οι πρωτοποριακοί καλλιτέχνες θα χαρακτηριστούν ως φορμαλιστές, μια κατηγορία που σήμαινε εθνική προδοσία.
Έκτοτε τα έργα της αβανγκάρντ θεωρούνται άνευ αξίας, απαγορευμένα, συχνά καταστρέφονται και περνούν στη λήθη για μεγάλο χρονικό διάστημα, μέχρι την αποκατάστασή τους στην ιστορία της τέχνης τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στις προσπάθειες ιδιωτών συλλεκτών και ιστορικών.
