Υπάρχουν οι πιο αφοριστικοί τύποι που σαρκαστικά συμβουλεύουν να θυμηθούμε να μην ξεχάσουμε το εικαστικό 2021. Μετά, υπάρχουν οι κατηγορηματικοί κι απόλυτοι, που διατείνονται ότι θα το θυμούνται για πάντα, επειδή όσα έβλεπαν κατά τα προηγούμενα χρόνια να εισάγονται αργά και μεθοδικά στην εικαστική σκηνή της Αθήνας όχι μόνο έδειξαν φέτος ότι εγκαταστάθηκαν για τα καλά, αλλά φανέρωσαν και τη δύναμή τους, επιβάλλοντας τους όρους τους. Πρόκειται για εκείνους που διακρίνουν παντού μικρές ανεπαίσθητες «ουλές» και που προτείνουν το 2021 να μείνει στην ιστορία ως «η χρονιά με τις νυχιές». Βέβαια, υπάρχουν και οι ευδαίμονες και μονίμως γοητευμένοι από τη λεβεντιά, που πιστεύουν ότι τα 200 χρόνια από το 1821 ήταν το αλάτι και το πιπέρι που διόρθωσε τη γεύση της δεύτερης εικαστικής κορωνο-χρονιάς. Τέλος, υπάρχουν οι οπτιμιστές του καλλιτεχνικού διεθνισμού –με τους οποίους συντάσσονται και οι ταξιδιωτικοί πράκτορες– που πιστεύουν και επιβεβαιώνουν ότι η εικαστική Αθήνα είναι «προορισμός» για τους πολιτιστικούς τουρίστες.
Όπως είναι αυτονόητο, όταν ένα θέμα αποκτά τόσα πολλά κέντρα βάρους, η ουσία του πρέπει να αναζητηθεί στο σημείο που τα ισορροπεί όλα μαζί, την ίδια στιγμή.
Η πανδημία, βέβαια, υπήρξε και φέτος ρυθμιστής των πραγμάτων, κυρίως όσον αφορά τα φαινόμενα πληθωρισμού εκθέσεων. Ίσως όμως να οφείλουμε στην πανδημία το θετικό γεγονός ότι δεν μας λίγωσε το επετειακό τσαρούχι. Κανείς δεν δικαιούται να παραπονεθεί για κορεσμό από τα πέντε ή έξι σιγκούνια που φόρεσε η προέδρος της επιτροπής «Ελλάδα 2021».
Η πανδημία υπήρξε και φέτος ρυθμιστής των πραγμάτων, κυρίως όσον αφορά τα φαινόμενα πληθωρισμού εκθέσεων. Ίσως όμως να οφείλουμε στην πανδημία το θετικό γεγονός ότι δεν μας λίγωσε το επετειακό τσαρούχι.
• Αντίθετα, θα έπρεπε μάλλον όλοι να είναι ευχαριστημένοι με την έκθεση που ετοίμασε η Εθνική Πινακοθήκη για την επέτειο των διακοσίων ετών και η οποία εγκαινιάστηκε τον Μάρτιο με την υποδοχή των υψηλών προσκεκλημένων στον εορτασμό της εθνικής επετείου. Μικρή, σφικτή, με ενδιαφέρουσες μικροεκπλήξεις πρωτίστως μεταξύ των πορτρέτων που περιλάμβανε. Κυρίως, όμως, επειδή παρουσίαζε καλο-λουστραρισμένα και λαμπερά όλα τα έργα που έχουμε αφομοιώσει ως σπουδαίες καταγραφές του αγνού και ηρωικού χαρακτήρα του Αγώνα, ήδη από την εποχή της μαθητείας μας στο δημοτικό σχολείο. Ήταν μια έκθεση χάρη στην οποία ο καθένας χαιρόταν πάνω απ’ όλα την οικειότητά του με αυτές τις εικόνες – την αίσθηση ότι κάτι εξακολουθεί να παραμένει απρόσβλητο από απροσδόκητες μεταβολές και απαξιώσεις. Η έκθεση αυτή, σε συνδυασμό με το τμήμα της μόνιμης συλλογής με έργα του 19ου αιώνα που άνοιξε ταυτόχρονα και το οποίο έχει την πιο βατή μουσειολογική και μουσειογραφική παρουσίαση στην ανακαινισμένη Εθνική Πινακοθήκη, στεκόταν σαν ένας «χρησμός», που, στα μάτια ενός ντόπιου επισκέπτη τουλάχιστον, παρέδιδε μια κρυπτογραφημένη ευκαιρία να συλλάβει το «τόσο όσο» της αλήθειας για το έθνος, η οποία συχνά παραμένει θολή, σαν να βρίσκεται πίσω από κάποιο παχύ στρώμα νερού που σχηματίζεται από μεγαλοϊδεατικές αντιλήψεις. Αυτές οι μάλλον θετικές εντυπώσεις σχηματίστηκαν προτού ανοίξουν στο κοινό οι επάνω όροφοι της Πινακοθήκης. Θα τολμούσε να πει κάποιος, για λόγους συντομίας της περιγραφής και λόγω συνωστισμού και «βουητού» των εκεί έργων, ότι οι επάνω όροφοι θυμίζουν έκθεση βαλσαμωμένων ζώων και πτηνών που ταριχεύτηκαν σε στάση επίθεσης προς κάποιον φυσικό εχθρό τους. Αλλά και έτσι ακόμα, με την τόση αλλοπροσαλλοσύνη τους, οι επάνω όροφοι λειτουργούν ως ένας «καθρέφτης» που φανερώνει στον επισκέπτη –και κυρίως στον ντόπιο– μια αλήθεια για την κατάσταση που βιώνει καθημερινά. Είναι μια ωμή και σκληρή μεταφορά στα διάφορα γλωσσάρια των καλών τεχνών μιας πραγματικότητας που καθορίζεται από ένα άξεστο, συντηρητικό και αδαές σύστημα εξουσιών και τιμαρίων, με την αυθεντία και την παντοδυναμία του οποίου –απ’ ό,τι φαίνεται– δείχνουμε όλοι συντεταγμένοι και συμβιβασμένοι.
• Ωστόσο, το 2021 επιφύλαξε και μια πάρα πολύ ωραία έκθεση σε κάποιον που θα ήθελε να γιορτάσει «παραδοσιακά» και ατάραχος την επέτειο των 200 χρόνων. Πρόκειται για εκείνη στο Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη, όπου, με την επιμέλεια του κ. Τάκη Μαυρωτά, συγκεντρώθηκαν 94 έργα του Θεόφιλου από 14 δημόσιες και ιδιωτικές συλλογές και προσφέρουν στον επισκέπτη μια ευφραντική εμπειρία – μια αγαθή περιήγηση στη φαντασίωση της λεβεντιάς και της ελληνικότητας που τέρπει και καλοκαρδίζει, χωρίς να προδίδει και να εξαπατά. Δεν υπάρχει ούτε ένα έργο σε αυτή την έκθεση που να μην αποκαλύπτει μια πανδαισία ευχάριστων αισθητικών και αφηγηματικών ερεθισμάτων. Είναι μια έκθεση καταπραϋντική. Επιπλέον, είναι για όλη την οικογένεια. Το μόνο περίεργο είναι ο τίτλος της: «Θεόφιλος – Ο Τσολιάς της Ζωγραφικής». Κι αυτό επειδή ο χαρακτηρισμός «τσολιάς» αρκετές φορές συνδέεται με μια περιπαικτική πρόθεση, η οποία φυσικά δεν υφίσταται ούτε κατά διάνοια στη συγκεκριμένη χρήση της λέξης στον τίτλο και γι’ αυτό είναι κρίμα αν βρεθεί τελικά κάποιος να αναρωτιέται μήπως περιέχει και κάποιο υπονοούμενο.
• Για όσους θα προτιμούσαν την επέτειο των 200 ετών ως αφορμή για έναν «μη παραδοσιακό» εορτασμό της, το Μουσείο Μπενάκη επεφύλαξε την καλύτερη πρόταση, που ήταν η έκθεση σύγχρονης τέχνης με τον τίτλο «Ο κύριος Ροβινσώνας Κρούσος έμεινε σπίτι - περιπέτειες σχεδιασμού σε συνθήκες κρίσης» σε επιμέλεια των Κωστή Βελώνη και Πολύνας Κοσμαδάκη. Το ρηξικέλευθο που πρόσφερε στους επισκέπτες ήταν μια πρόταση κατασκευής του εαυτού εκ του μηδενός και με διαρκή σύνδεση με την αλήθεια του, αντί της επανάπαυσης στα μεγαλεία που προσφέρει η άπιαστη εικόνα του ιδανικού εαυτού, που είναι φτιαγμένη από πολλές «κληρονομημένες» βεβαιότητες, μεταξύ των οποίων πρωταγωνιστούν εκείνες που προσφέρει η εθνική ταυτότητα, όπως αυτή έχει παγιωθεί από παραδοσιακές αναγνώσεις της ιστορίας. Η έκθεση αυτή ίσως να αδικήθηκε από το πλατύτερο κοινό που πιθανόν να την προτιμούσε περισσότερο «φαντασμαγορική» για να τη θεωρήσει «εορταστική». Αυτό ωστόσο δεν μειώνει ούτε στο ελάχιστο το γεγονός ότι ήταν μια έκθεση με περιεχόμενο και ουσία.
• Το Μουσείο Μπενάκη οργάνωσε και ένα ακόμη σπουδαίο αφιέρωμα: για την επέτειο των 50 ετών από τον θάνατο του νομπελίστα ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Η έκθεση «Λήδα Κοντογιαννοπούλου: Το Σπίτι της Μνήμης», στην Πινακοθήκη Γκίκα, που περιλαμβάνει έργα της καλλιτέχνιδας τα οποία απεικονίζουν εσωτερικά σπιτιών τεσσάρων Ελλήνων δημιουργών, μεταξύ των οποίων και δεκατρία έργα της περίφημης οικίας του ποιητή, στην οδό Άγρας 20, πίσω από το Καλλιμάρμαρο Στάδιο, είναι μάλλον η πιο καλοστημένη έκθεση ζωγραφικής που παρουσιάστηκε φέτος στην Αθήνα. Σχεδιασμένη από τον Διονύση Φωτόπουλο και με εξαιρετικό, υποβλητικό φωτισμό των έργων από τον σκηνοθέτη Αλέξανδρο Αβρανά, η έκθεση αποτέλεσε την κεντρική δράση του μουσείου για το αφιέρωμα και ήταν απολύτως «σεφερική» (το οποίο, εν προκειμένω, σημαίνει ότι αν ήταν ποτέ δυνατόν να την επισκεφτεί ο ποιητής μάλλον θα έδινε τα συγχαρητήριά του μουρμουρίζοντας χαρούμενα ένα λιτό κι αυθεντικά σμυρναίικο «Μπράβο, μπρε!», προτού φορέσει ξανά «[…]ένα πικρό χαμόγελο / για τη δουλειά και τους πελάτες»). Κατά τα άλλα, το αφιέρωμα περιλάμβανε τις ηχογραφήσεις αναγνώσεων ποιημάτων του Σεφέρη από σημαντικές προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών, που με κάποιο τρόπο συνδέονται με το σεφερικό περιβάλλον και με τη μελέτη του έργου του. Περιλάμβανε επίσης εξαιρετικές διαλέξεις και παρουσίαση σπάνιου αρχειακού υλικού.
• Μιλώντας όμως για «φαντασμαγορία», αξίζει κάποιος να σταθεί στην έκθεση «ΚΑΛΛΟΣ. Η υπέρτατη ομορφιά», στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και σε επιμέλεια του απελθόντα διευθυντή του, καθηγητή Νικολάου Χρ. Σταμπολίδη και του δρα Ιωάννη Δ. Φάππα. Πέρα από τη γλυπτική, παρουσιάζεται και ένας ολόκληρος κόσμος από αντικείμενα καθημερινής χρήσης, που είναι όλα τους εκπληκτικής ομορφιάς, σε ό,τι αφορά τόσο τη φόρμα τους όσο και τον διάκοσμό τους. Μέσω αυτών φανερώνεται μια εντυπωσιακή πρόθεση για αισθητικοποίηση όλων των πτυχών της καθημερινότητας στην αρχαιότητα και παρέχεται στον θεατή η δυνατότητα να κοιτάξει την ομορφιά με τα κριτήρια με τα οποία την όριζαν οι αρχαίοι.
• Ωστόσο, η πιο φαντασμαγορική έκθεση της χρονιάς ήταν αδιαμφισβήτητα η έκθεση «Portals | Πύλη» στον αναμορφωμένο χώρο του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου – Βιβλιοθήκη και Τυπογραφείο της Βουλής, σε παραγωγή του Οργανισμού Πολιτισμού ΝΕΟΝ και σε συνεπιμέλεια της διευθύντριάς του Ελίνας Κουντούρη και της Madeleine Grynsztejn, που είναι διευθύντρια στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Σικάγο. Το θέμα της είναι η πανδημία ως «ρήγμα» της ζωής και ως διάνοιξη μιας «πύλης» προς ένα «αλλού». Ωστόσο, αποδείχθηκε για άλλη μια φορά ότι η φαντασμαγορία σε μια μεγάλη έκθεση δεν εγγυάται πάντα τη σωστή λειτουργία των πραγμάτων. Η «Πύλη» δυστυχώς δεν οδηγεί σε ένα «αλλού», παρά αντίθετα προκαλεί τη δυσάρεστη εντύπωση ότι θα παραμείνεις για πάντα καθηλωμένος στο γνωστό «εδώ». Είναι μια έκθεση που κερδίζει διαμιάς τη μάχη των εντυπώσεων, αλλά χάνει τον πόλεμο της ουσίας. Τα έργα παραμένουν ασύνδετα μεταξύ τους, σαν εναπομείναντες στρατιώτες ξεκληρισμένου τάγματος που δεν γνωρίζουν πλέον ούτε γιατί βρίσκονται στα χαρακώματα ούτε τι έχουν να υπερασπιστούν. Επιπλέον, ο επισκέπτης παίρνει ένα ρίσκο θανάτου από υπερβολική δόση της λεγόμενης «αφρικανικής τέχνης», η οποία τον πετρώνει στη θέση του, χωρίς κανένα κλου για να κατανοήσει ποιο είναι το νόημα ενός τέτοιου όγκου παρουσίας της. Ακόμα και το περίφημο έργο «Περιμένοντας τους βαρβάρους» του Αμερικανού καλλιτέχνη Γκλεν Λιγκόν, που έχει φτιαχτεί ειδικά για να εκτεθεί εδώ και που καθηλώνει τον επισκέπτη μόλις το αντικρίζει να δεσπόζει μεγαλειώδες στο σκεπαστό προαύλιο του εργοστασίου, πολύ σύντομα μετά την πρώτη αυτή θετική εντύπωση αρχίζει να γίνεται εκνευριστικό με τα τόσο φωτεινά κροκοδείλια δάκρυά του και τη μάλλον ανέμπνευστη για την περίσταση χρήση των περίφημων στίχων του Καβάφη. Γενικώς, σε ολόκληρο το επιμελητικό οικοδόμημα είναι ορατές οι «νυχιές» της αγοράς τέχνης, που στο τέλος σε πείθουν ότι μάλλον βρίσκεσαι σε κάτι σαν φουάρ έργων και όχι σε έκθεση με προκαθορισμένο επιμελητικό στόχο. Ποιος όμως νοιάζεται για όλα αυτά, όταν οι επισκέπτες φεύγουν ευτυχείς από το Καπνεργοστάσιο; Ίσως μόνο όσοι υπολογίζουν το διαφυγόν κέρδος – εκείνοι που πιστεύουν πως με το ίδιο χρηματικό κόστος και κυρίως με τον ίδιο κόπο θα μπορούσε να επιτευχθεί και ένα θαύμα αξέχαστο για πάντα.
• Ανάλογες «νυχιές» ανιχνεύτηκαν και στην άλλη πολύ μεγάλη έκθεση της χρονιάς, την 7η Μπιενάλε της Αθήνας με τον τίτλο «Eclipse». Υπήρξαν, δηλαδή, κατά σημεία, έργα που έδειχναν σαν να είχαν σφηνώσει στη θέση που τα συναντούσες κατόπιν πλαγιομετωπικής πρόσκρουσής τους πάνω στον συρμό μεταφοράς νοημάτων και αισθήσεων του επιμελητικού έργου. Επρόκειτο για επιλογές που υποδήλωναν κάποιο εξωκαλλιτεχνικό κριτήριο της εκεί παρουσίας τους, το οποίο άλλοτε έδειχνε να είναι κάποιου είδους ευνοιοκρατία κι άλλοτε φανέρωνε κοινότυπη σύμπλευση με τη λογική των συμπεριληπτικών ποσοστώσεων παρουσίας καλλιτεχνών και καλλιτεχνικών τάσεων. Όμως, το επιμελητικό έργο παρέμενε στιβαρό, είχε συνοχή και έκανε συνεχώς αισθητές και ξεκάθαρες τις προθέσεις του. Και έτσι, η 7η Μπιενάλε φόρτισε ξανά τον θρύλο της με τη σπάνια (αν όχι μοναδική) ικανότητά της να φαντάζει κάθε φορά ως λογική συνέχεια των προηγούμενων διοργανώσεών της.
• Κατά τα άλλα, το 2021 μας φανέρωσε την «υπεροπλία» του ΟΠΑΝΔΑ –σε ό,τι αφορά τον αριθμό εκθεσιακών χώρων που διαθέτει, αν μη τι άλλο– αλλά και την εργατικότητα του Χριστόφορου Μαρίνου, που είναι ο επιμελητής εκθέσεων και εικαστικών δράσεων του οργανισμού. Όσοι δεν πρόλαβαν πέρυσι την εκπληκτική έκθεση σχεδίων του Ηλία Παπαηλιάκη κατάφεραν τουλάχιστον να θαυμάσουν αυτές τις μαγικές μονοκονδυλιές του στη δίκαιη φετινή παράτασή της. Και, φυσικά, όλοι θα συμφωνούσαν ότι και η έκθεση του Βαγγέλη Γκόκα, με τίτλο «omnia caritatis», πρόσφερε στους λάτρεις της υψηλής ζωγραφικής παράδοσης τα πλέον ικανοποιητικά ερεθίσματα. Η Δημοτική Πινακοθήκη στο Μεταξουργείο και το Κέντρο Τεχνών στο πάρκο Ελευθερίας έχουν ό,τι χρειάζεται για να διαπρέψουν στην κατηγορία των εκθεσιακών χώρων που αναφέρονται συχνά με τη γερμανική λέξη «Kunsthalle», που σημαίνει «αίθουσα τέχνης», αλλά η γενικευμένη χρήση της σε άλλες γλώσσες καθορίζει άτυπα ένα μέγεθος εκθέσεων που είναι μεγάλες (και χορταστικές) χωρίς να είναι αχανείς. Όμως για να αναχθούν επάξια οι δύο αυτές αίθουσες στην κατηγορία «Kunsthalle» θα χρειαζόταν ένα γερό ρετούς τους, χάρη στο οποίο θα απαλειφόταν εκείνο το «ψυχρό εφέ υπηρεσίας του ελληνικού Δημοσίου», που δεν ανοίγει την όρεξη στον επισκέπτη να τις εμπιστευτεί.
• Στον απέραντο στίβο των ομαδικών εκθέσεων της χρονιάς που τελειώνει, ξεχώρισε η έκθεση «Αντι-δομή» στον χώρο του ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, σε επιμέλεια Ανδρέα Μελά, για τον τρόπο με τον οποίο συνέδεε μεταξύ τους πολύ όμορφα έργα και δημιουργούσε ένα απρόσμενο αισθητικό περιβάλλον στο οποίο κυριαρχούσαν τα τεράστια γλυπτά του σπουδαίου Ελβετού καλλιτέχνη Urs Fischer. Ως σχήμα μεταφοράς, το περιβάλλον αυτό απέδιδε –μέσα από την αταραξία και τη γοητεία του– την αισιόδοξη πλευρά τού να αποκλίνει κάποιος από την «πεπατημένη» και άρα ασφαλή και άνετη πορεία του, όποτε τον εξωθεί να κάνει κάτι τέτοιο ένας απρόβλεπτος, εξωγενής και ισχυρός παράγοντας, όπως ήταν, για παράδειγμα, η πανδημία.
• Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ήταν και η έκθεση «Gay Love in Pictures», στον χώρο τέχνης «Το Οχτώ», σε επιμέλεια των Κώστα Τζημούλη & Βασίλη Νούλα και με την υποστήριξη του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, επειδή μετέφερε στον επισκέπτη μια αίσθηση του πώς βιώνεται η ομοερωτική ευαισθησία μεταξύ ανδρών και του πώς ένας τέτοιος έρωτας επενδύει και δυναμώνει κάθε επίπεδο της μεταξύ τους σύνδεσης. Κυρίως όμως έδειχνε ότι δεν υπάρχει διαφορά στη «διαφορετικότητα» όταν την ψυχή την κυβερνά ο έρωτας. Αυτή η σκέψη, με την αλήθεια που περιέχει, είναι ίσως ο ισχυρότερος διαλύτης των αναστολών που μπορεί να έχει μια κοινωνία σήμερα απέναντι στην ομοφυλοφιλία. Κι έτσι η έκθεση φάνταζε και σαν ένα ειλικρινές και ήρεμο μανιφέστο ισότητας.
• Κατά τα άλλα, η έκπληξη ήρθε με την «ομαδική έκθεση ομαδικών εκθέσεων», αν επιτρέπεται ένας τέτοιος όρος για να την περιγράψει, με τίτλο «Back to Athens», που διοργάνωσε ο Γιώργος Γεωργακόπουλος, σε επιμέλεια του ίδιου μαζί με τους Φωτεινή Καπίρη και Christian Rupp. Στην 8η κατά σειρά ετήσια διοργάνωση αυτού του «φεστιβάλ εικαστικών τεχνών», όπως επίσης αυτοπροσδιορίζεται, ξεχώρισε η αναπάντεχη παρουσία σε ρόλο επιμελητή του Θέμη Ραγιά, ενός σεβάσμιου συλλέκτη τέχνης και αντικών, ενός γνώστη της ιστορίας της τέχνης και ενός σπουδαίου και εξίσου αφανούς άτυπου θεωρητικού, που η σκέψη του επιδρά και κατευθύνει πολλούς καλλιτέχνες του κύκλου του. Στην πρώτη του αυτή «ομολογημένη» επιμελητική δράση παρουσίασε κάτι που ξεπερνούσε και τις μεγαλύτερες προσδοκίες του κοινού. Η πρότασή του είχε στυλ και ολύμπια αταραξία. Συνέδεε τις εντελώς ανόμοιες δουλειές πέντε καλλιτεχνών κι αυτές τελικά έδειχναν σαν να είχαν εξαρχής δημιουργηθεί με μόνο σκοπό να συνυπάρξουν. Και σίγουρα αποτέλεσαν ένα αποκαλυπτικό υπόδειγμα του πώς μπορεί κάποιος, συνταιριάζοντας έργα εντελώς διαφορετικής λογικής και προθέσεων, να δημιουργήσει ένα όλον χωρίς ορατές ραφές συνένωσης των όσων το αποτελούν.
• Στον έτερο μεγάλο στίβο –εκείνον των ατομικών εκθέσεων– η χρονιά σημαδεύτηκε από την επιστροφή, μετά από πολλά χρόνια απουσίας από την εκθεσιακή δραστηριότητα στη χώρα που ζει και εργάζεται, του διεθνούς Έλληνα καλλιτέχνη Νίκου Μπάικα. Η γκαλερί «The intermission» που τον φιλοξένησε στον Πειραιά χρειάστηκε να προχωρήσει σε σχεδόν ολοκληρωτικές αλλαγές του χώρου της για να υποδεχθεί τα έργα του (ενώ είναι μια νεοσύστατη γκαλερί). Ο ίδιος ο καλλιτέχνης, που είναι διαβόητος για τη σθεναρή άρνησή του να συναντήσει τον Τύπο, επέλεξε να στείλει στα μίντια μόνο δύο φωτογραφίες έργων του, οι οποίες ήταν σε μέγεθος γραμματοσήμου και ως εκ τούτου εντελώς απρόσφορες για κάθε χρήση τους. Περιττό να σταθεί κάποιος στο ότι ο ίδιος δεν θέλησε να δει δημοσιογράφο ούτε από απόσταση χιλιομέτρου. Κι έτσι, οι αναφορές στην έκθεσή του υπήρξαν ελάχιστες. Κατόπιν αυτών των συγκυριών, στη διερώτηση αν ο Νίκος Μπάικας –εβδομήντα τριών ετών σήμερα–είναι ο πιο καπριτσιόζος Έλληνας καλλιτέχνης, η απάντηση θα μπορούσε κάλλιστα να είναι καταφατική. Ωστόσο, αυτό δεν έχει καμιά σημασία, γιατί θα έπρεπε όλοι να το παραβλέπουν –να ξεχνούν τις δυσκολίες και να στέκονται μόνο με σεβασμό ενώπιον της τεράστιας αξίας του έργου του και της απαράμιλλης δύναμής του να συγκινεί. Όσοι πρόφτασαν να δουν την έκθεσή του είναι μάλλον οι τυχεροί της χρονιάς.
• Εξίσου τυχεροί υπήρξαν και όσοι είδαν την κοινή έκθεση των Ανδρέα Ράγκναρ Κασάπη και Κωνσταντίνου Χατζηνικολάου στον εκθεσιακό χώρο Tavros με τον τίτλο «Melting snow as if in a room» (βλ. «Λιώνοντας σαν το χιόνι όταν βρεθεί σ’ ένα δωμάτιο»). Ήταν το καλύτερο δείγμα ποιητικής αφαίρεσης με τη γλώσσα των εικόνων και με αντικείμενο που χονδρικά θα μπορούσε να περιγραφεί ως μια σειρά από αναζητήσεις και στοχασμούς σχετικά με τη λειτουργία της μνήμης και την αντίληψη της πραγματικότητας. Δηλαδή, θα μπορούσε εκ πρώτης όψεως να μοιάζει πολύ εγκεφαλικό. Όμως, γρήγορα ο επισκέπτης συνδεόταν πλήρως με αυτό, κυρίως επειδή τον κινητοποιούσε συναισθηματικά, τόσο λόγω των ίδιων των εικόνων που εκτίθεντο, όσο και λόγω της ροής τους, αλλά επίσης και χάρη στην τελειοθηρία σε κάθε επίπεδο της παρουσίασής τους, όπως επίσης και στον ποιητικό λόγο με τον οποίο αυτές συνδέονταν.
• Μιλώντας όμως για τελειοθηρία, δεν θα μπορούσε κάποιος να προσπεράσει εύκολα τη ζωγραφική του Μιχάλη Καραΐσκου στην έκθεσή του με τίτλο «Μεταξύ Ορατού κι’ Αόρατου» στη ΔΛ GALLERY, στον Πειραιά. Έργα γεωμετρικά, σχεδόν «παραισθητικά», που εξαπατούσαν το βλέμμα με το να του υπόσχονται ένα βάθος πεδίου δίχως τέλος ή κάνοντάς το να πιστεύει πως κάτι φαινομενικά ακίνητο τελικά κινείται, την ίδια ώρα που χρώματα «εκμαυλιστικά» εμφανίζονται απροσδόκητα σαν από μόνα τους – ως διά μαγείας.
• Φτάνοντας όμως στο πεδίο της μαγείας και του μαγικού, την πρωτοκαθεδρία φέτος κατακτά με ευκολία ο Χριστόδουλος Παναγιώτου που περιέλαβε στην ατομική του στην γκαλερί Rodeo στον Πειραιά έργα που «παίζουν θέατρο» στον επισκέπτη, όπως, για παράδειγμα, μια τέντα που δακρύζει, ένα ασημένιο φυτό που λικνίζεται σαν αληθινό όταν φυσάει, ένα φύλλο χαλκού που μοιάζει οξειδωμένο ενώ είναι ζωγραφισμένο και άλλα ανάλογα που όλα τους συγκλίνουν στην ταύτιση και αποταύτιση του αληθινού με μια κίβδηλη αντιγραφή του.
• Ωστόσο, το έργο που φέτος προσέφερε σε όσους το είδαν μια εντελώς εξωπραγματική εμπειρία, χωρίς την παρεμβολή τεχνολογίας εικονικής πραγματικότητας, ήταν η διαδραστική εγκατάσταση «Διάμεσο» των Coti K. και Δημήτρη Γεωργακόπουλου. Παρουσιάστηκε στο πλαίσιο ενός ευρύτερου και πολυετούς δημιουργικού πλάνου που έχει ξεκινήσει ο δεύτερος εκ των δύο και έχει τίτλο «Potential Project». Το «Διάμεσο» λοιπόν ήταν μια κατασκευή που απαντούσε στη διερώτηση τι θα μπορούσε να αποτελεί μια «εν δυνάμει απόδοση» –μια καλλιτεχνική μετάπλαση– της έννοιας του διάμεσου χώρου. Εκείνου του ακαθόριστου οριακού περιβάλλοντος που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο άλλα και δεν ταυτίζεται με κανένα εξ αυτών. Ο επισκέπτης, λοιπόν, έμπαινε μόνος του για μέγιστο χρόνο παραμονής εντός της εγκατάστασης τα δέκα λεπτά. Κι εκεί συνειδητοποιούσε ότι βρισκόταν σε έναν διάδρομο μάλλον σκοτεινό και κλεισμένο ανάμεσα σε δύο τοιχώματα που ξεκινούσαν από το δάπεδο για να φτάσουν ως το ταβάνι και που ήταν κατασκευασμένα από ξύλινες σανίδες. Τα όποια κενά μεταξύ των σανίδων φωτίζονταν σχεδόν κατά τυχαίο τρόπο και «απαντώντας» στην κίνηση του επισκέπτη μέσα στον διάδρομο. Με τον ίδιο αισθητήρα κίνησης του θεατή μεταβαλλόταν και το «ηχοτοπίο» που σχηματιζόταν από ένα λογισμικό του Coti K. Το εντελώς απροσδόκητο σε όλη αυτήν τη σύνθεση ήταν ότι το δάπεδο και η οροφή του διαδρόμου ήταν καλυμμένα με έναν σκούρου χρώματος καθρέφτη και ο επισκέπτης είχε την αίσθηση ότι ίπταται χωρίς να υπόκειται πια στη δύναμη της βαρύτητας – ότι αιωρείτο σε ένα άγνωστο και άπειρο κενό. Ήταν μια αίσθηση ασύλληπτη και μοναδική, που δύσκολα μεταφέρεται με λόγια, κυρίως γιατί προκαλούσαν δέος η αίσθηση ότι αντιλαμβάνεσαι το άπειρο και οι ηχητικές και φωτεινές απαντήσεις που ένιωθες ότι εκείνο σου αντέτεινε σε κάθε σου κίνηση.
• Μόνος αντιμετώπιζε ο θεατής και μια άλλη αξιομνημόνευτη «κατασκευή» από το 2021: το «Έργο για έναν άνθρωπο μονάχα» του ΙΩΚΟ - Ιωάννη Κοτίδη, που παρουσιάστηκε στη «Μάντρα», ένα παλιό θέατρο ανοιχτού χώρου το οποίο με αυτή την αφορμή ενεργοποιήθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση. Ο επισκέπτης εισερχόταν σε ένα εντυπωσιακά όμορφο «καλύβι-black box» και παρακολουθούσε, σε ένα οκτάλεπτο βίντεο, την Imiterasu, μια drag περσόνα που έχει δημιουργήσει ο καλλιτέχνης, να συγχρονίζει τα χείλη της με την ηχογραφημένη φωνή της σπουδαίας ποιήτριας Μάτσης Χατζηλαζάρου, καθώς απαγγέλει το ποίημά της με τίτλο «Αντίστροφη Αφιέρωση» το οποίο έγραψε για τον μεγάλο έρωτά της, τον ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο, πολλές δεκαετίες μετά τον χωρισμό τους και επίσης δέκα χρόνια αφότου εκείνος είχε πεθάνει. Η πρόθεση του Ιώκο μέσα από αυτό το έργο ήταν να προβάλει μια αντίσταση στον περιρρέοντα κυνισμό στη ζωή μας, αξιοποιώντας ως εργαλείο για να το πετύχει εξομολογήσεις που δεν έγιναν. Σε αυτό το επίπεδο όλα προχωρούν σωστά και κατά τα προδιαγεγραμμένα. Το τεράστιο ρίσκο όμως που παίρνει ο Ιώκο και χάρη σε αυτό συναρπάζει τον θεατή είναι η διπλή δοκιμασία στην οποία υποβάλει αφενός το ποίημα που έχει επιλέξει και αφετέρου την drag περσόνα που έχει δημιουργήσει. Γιατί, από τη μια, κινδυνεύει να αποκαλυφθεί ότι το ποίημα κάτω από τη «σάρκα» της αισθαντικότητας και του συναισθηματισμού που το χαρακτηρίζει κρύβει έναν γκροτέσκο πυρήνα. Ενώ, απ’ την άλλη, η γκροτέσκα φιγούρα της Imiterasu διατρέχει τον κίνδυνο να μην πείσει τον θεατή ότι μέσα της – πίσω από το drag προσωπείο– υπάρχει ένας γνήσιος και ενεργός πυρήνας αισθαντικότητας και συναισθήματος για τον άλλο, που θα υποστήριζε την αλήθεια του ποιήματος. Κι ενώ στην αρχή της βιντεοσκοπημένης περφόρμανς οι στιγμές είναι κρίσιμες και το αμφίβολο ακόμα αποτέλεσμα τις καθιστά καθηλωτικές, σιγά-σιγά διακρίνεται να ανατέλλει η δύναμη και των δύο δοκιμαζόμενων να διατηρήσουν τη θέση τους. Κι έτσι, η αντίστασή τους στον κυνισμό να θριαμβεύσει.
