Πριν από λίγες μέρες, στις 11 Φεβρουαρίου, έφυγε από τη ζωή ο Αντώνης Καλογιάννης, ένας εξαιρετικός τραγουδιστής, που, ειδικά στις δεκαετίες του ’60 και του ’70, ερμήνευσε πολύ σημαντικό ρεπερτόριο. Μίκη Θεοδωράκη, φυσικά, σε πρώτη εκτέλεση, μα και Δήμο Μούτση, Μίμη Πλέσσα, Γιώργο Χατζηνάσιο, Αργύρη Κουνάδη, Ηλία Ανδριόπουλο κ.ά. Ξεχωριστή θέση σ’ αυτό το ρεπερτόριο έχουν τα τραγούδια, οι συνθέσεις του Ζωρζ Μουστακί (Georges Moustaki), ενός πολιτογραφημένου Γάλλου τραγουδοποιού, γεννημένου στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου από Έλληνες-Εβραίους γονείς (από την Κέρκυρα), πολύ αγαπημένου και στην Ελλάδα.
Όπως γράφτηκε πολλές φορές τις τελευταίες ημέρες, ο Αντώνης Καλογιάννης ξεκίνησε να τραγουδάει το 1966 και ήταν βασικά ανακάλυψη του Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος τον χρίζει επίσημα τραγουδιστή σε μια περιοδεία του στην τότε Σοβιετική Ένωση (Νοέμβριος 1966).
Το πρώτο, πρωτότυπο έργο του Μίκη Θεοδωράκη που ερμήνευσε ο Αντώνης Καλογιάννης φαίνεται πως ήταν το «Η Ηλικία της Γειτονιάς μου» (έξι τραγούδια σε στίχους Μιχάλη Παπανικολάου), τον Δεκέμβριο του ’66, στην μπουάτ Το Τζάκι (Μουρούζη 11), μαζί με την Μαρίζα Κωχ και με συνοδεία από τους Γιάννη Διδίλη πιάνο, Λάκη Καρνέζη μπουζούκι και Βαγγέλη Παπαγγελίδη μπάσο. Τούτο αναφέρει ο Αστέρης Κούτουλας στο βιβλίο του Ο μουσικός Θεοδωράκης [Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη, 1998].
Κάποιοι στην Ελλάδα μπορεί να ξέρανε τον Ζωρζ Μουστακί, ήδη από το 1959, από τους στίχους που είχε γράψει στο περίφημο τραγούδι τής Edith Piaf “Milord”, όμως οι πολλοί θα τον μάθαιναν, για τα καλά, δέκα χρόνια αργότερα, το 1969, όταν το άλμπουμ του “Georges Moustaki” θα κυκλοφορούσε και στην χώρα μας από την Polydor.
Θα συνεχίσει να τραγουδά στο Τζάκι και στις αρχές της επόμενης χρονιάς (1967), μαζί με την Μαρία Φαραντούρη, ο Α. Καλογιάννης, αλλά μετά την επιβολή της δικτατορίας, το κλείσιμο της μπουάτ και την φυλάκιση τού Μίκη Θεοδωράκη (Αύγουστος 1967) τα πράγματα θα δυσκολέψουν πολύ.
Ο Μ. Θεοδωράκης τόσο από την φυλακή, όσο και από το σπίτι του στο Βραχάτι λίγο πιο μετά, βρίσκει τον τρόπο να διοχετεύει το έργο του στους τραγουδιστές και τους μουσικούς του (καθώς οτιδήποτε δικό του ήταν απαγορευμένο από το καθεστώς), να προβάρεται κρυφά (όλο αυτό το υλικό), αλλά να μην μπορεί να ακουστεί πουθενά.
Μάλιστα, στους περισσότερους απ’ αυτούς τους κύκλους τραγουδιών («Τα Λαϊκά», «Ο Ήλιος και ο Χρόνος», «Επιφάνια Αβέρωφ», «Κατάσταση Πολιορκίας», «Τα Τραγούδια του Ανδρέα» και «Νύχτα Θανάτου», όλα συντεθειμένα την διετία 1967-68) η συμμετοχή τού Αντώνη Καλογιάννη ήταν ακρογωνιαία – ένα γεγονός που, από μόνο του, μεγιστοποιεί το στάτους τού τραγουδιστή. Και όχι μόνον τότε, σ’ εκείνη την δύσκολη συγκυρία, μα και σήμερα και στο μέλλον.
Μια φωνή, που εξέφρασε στα πέρατα του κόσμου, μέσα από εκατοντάδες συναυλίες, την ανάγκη για δημοκρατία, ελευθερία και αξιοπρέπεια, στην Ελλάδα και παντού, είναι μεγάλη κληρονομιά – η οποία δεν ξέρουμε αν έχει κατανοηθεί, όπως πρέπει, από τους πάντες. Τι χρωστάμε, δηλαδή, σ’ αυτούς τους τραγουδιστές. Στον Αντώνη Καλογιάννη ή την Μαρία Φαραντούρη.
Κάποια στιγμή, λοιπόν, μέσα στο ’68, παίρνεται η μεγάλη απόφαση. Η ορχήστρα και οι τραγουδιστές πρέπει να φύγουν στο εξωτερικό, να διαδώσουν το έργο τού Μίκη Θεοδωράκη, μα και να κάνουν γνωστή την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα, από τους συνταγματάρχες.
Φεύγει πρώτος ο Α. Καλογιάννης, ενώ ακολουθούν οι μουσικοί και η Μαρία Φαραντούρη – όλοι με προορισμό το Παρίσι. Η ομάδα στήνεται, το γκρουπ σχηματίζεται, αρχίζουν οι συναυλίες (απόντος, πάντα, του Μ. Θεοδωράκη), ενώ σημαντικοί Γάλλοι τραγουδιστές, ηθοποιοί και διανοούμενοι ευαισθητοποιούνται και συμπαραστέκονται στους εξόριστους Έλληνες καλλιτέχνες. Ένας από τους πρώτους ήταν και ο Ζωρζ Μουστακί...
Όπως είχε πει και ο ίδιος ο Αντώνης Καλογιάννης, σε μιαν εκπομπή του Γιώργου Παπαστεφάνου, αφιερωμένη στον Ζ. Μουστακί, που είχε προβληθεί στην ΕΡΤ, την Πρωτοχρονιά του 1976, με καλεσμένους (πέραν του Α. Καλογιάννη) την Βίκυ Μοσχολιού, την Αρλέτα και την μικρή Etienne (μια πιτσιρίκα που τραγουδούσε τότε με τον Ελληνογάλλο):
«Τον Ζωρζ Μουστακί τον γνωρίσαμε το 1968, στο Παρίσι. Είχαμε βγει τότε –τα γνωστά– έξω από την Ελλάδα, όπου εκτός από θεατής στις συναυλίες που δίναμε, υπήρξε κι ένας φίλος, ο οποίος ενδιαφερόταν άμεσα για το πολιτικό πρόβλημα της χώρας. Μας έδινε κουράγιο πολλές φορές, υπήρξαν στιγμές όπου η αισιοδοξία του, στην κυριολεξία, ποδοπατούσε την δική μας απαισιοδοξία. Στάθηκε πολύ-πολύ καλά κοντά μας. Εκείνη την εποχή ο Μίκης Θεοδωράκης βρισκόταν στη φυλακή. Το 1970, όταν ήρθε ο Μίκης στο Παρίσι, μαζί με τον Μουστακί κάνανε μία συνεργασία και πρώτα ακούστηκαν “Τα Τραγούδια του Αντρέα” από τον Ζωρζ»
Όντως. Ο Ζωρζ Μουστακί θα ήταν πρώτος που θα περνούσε «Τα Τραγούδια του Αντρέα» στην δισκογραφία, με γαλλικά δικά του λόγια, τον Ιούνιο του 1970, σ’ ένα επτάιντσο, 4-tracks EP της Polydor. Λέμε για τα “Enfant de la Grèce” (που έγινε γνωστό στην Ελλάδα ως «Είσαι Έλληνας» ή «Αυτό που ήσουν»), “Nous sommes deux” (το περίφημο «Είμαστε δυο»), “On t'a déja beaucoup menti” («Καιρός να δεις» ή «Σου είπαν ψέματα πολλά») και “Andreas” («Το σφαγείο» ή «Το μεσημέρι»). Μάλιστα υπάρχει και κινηματογραφικό υλικό εποχής, με Μ. Θεοδωράκη-Ζ. Μουστακί, σκηνοθετημένο από τον Ροβήρο Μανθούλη, που αφορούσε στην γαλλική τηλεοπτική σειρά À l'affiche du monde / 20th Century Blues (τίτλος επεισoδίου: Nous Sommes Deux).
Για να συνεχίσει ο Αντώνης Καλογιάννης, πάντα από την εκπομπή τού Γ. Παπαστεφάνου, την Πρωτοχρονιά του 1976:
«Πρέπει να πω ότι τότε αναστατωθήκαμε εμείς, δεν ξέραμε ποιος θα τα τραγουδήσει, βέβαια βγαίνανε τα τραγούδια κρυφά, τα παίρναμε εμείς, ο Μίκης έλεγε “άντρας-γυναίκα” στις παρτιτούρες μέσα, ώσπου ξαφνικά το 1970, όπως είπα προηγουμένως, ήρθε ο Μίκης στο Παρίσι και πέφτει σαν βόμβα σ’ εμάς, στο δικό μας γκρουπ, στη δική μας μικρή κοινωνία, πως ο Μουστακί θα κάνει “Τα Τραγούδια του Αντρέα”. Καταλαβαίνεις λοιπόν τι θλίψη έπεσε στο ακροατήριο... αλλά μετά από λίγο καιρό μού τα έδωσε ο Μίκης και τα έκανα κι εγώ»
O Ζωρζ Μουστακί είχε έλθει στην Ελλάδα και πριν την δικτατορία (1966), την εποχή όπου είχε γράψει γαλλικά λόγια στο τραγούδι «Ο ταχυδρόμος πέθανε» του Μάνου Χατζιδάκι (“Le facteur”), ένα τραγούδι που το είχαν πρωτοπεί τα αδέλφια Cat & Maxim, δηλαδή οι Catherine και Maxime Le Forestier. Αργότερα (1969) το τραγούδι αποδόθηκε και από τον Μουστακί, μαζί με την Françoise Walch.
Κάποιοι στην Ελλάδα μπορεί να ξέρανε τον Ζωρζ Μουστακί, ήδη από το 1959, από τους στίχους που είχε γράψει στο περίφημο τραγούδι τής Edith Piaf “Milord”, όμως οι πολλοί θα τον μάθαιναν, για τα καλά, δέκα χρόνια αργότερα, το 1969, όταν το άλμπουμ του “Georges Moustaki” θα κυκλοφορούσε και στην χώρα μας από την Polydor. Ένα άλμπουμ κλασικό για την δισκογραφία τού Ελληνογάλλου (έτσι τον λέγαμε από παλιά στην Ελλάδα), αφού ακούγονταν σ’ αυτό τα διαχρονικά τραγούδια του “Le métèque”, “Ma solitude”, “Joseph”, “Il est trop tard” κ.λπ.
Φυσικά, την ίδιαν εποχή (τέλη ’60-αρχές ’70) και τα διάφορα περιοδικά στη χώρα έδιναν επαρκείς πληροφορίες γι’ αυτόν τον μποέμ τραγουδιστή, που παρότι ήταν στα 35 χρόνια του, είχε γκρίζα, πλούσια, μαλλιά και γυρνούσε με μηχανή, έχοντας στο πίσω κάθισμα την Françoise Hardy (τα περιοδικά έρεπαν και τότε προς το πιπεράτο κουτσομπολιό, αλλά χωρίς ιδιαίτερες υπερβολές, πλην μιας-δυο εξαιρέσεων).
Ο πρώτος, πάντως, που τραγούδησε Ζωρζ Μουστακί με ελληνικά λόγια, στη χώρα μας, δεν ήταν ο Αντώνης Καλογιάννης, αλλά ούτε και ο Γιώργος Νταλάρας. Ήταν ένας ξένος τραγουδιστής, που τραγουδούσε τα ελληνικά με μιαν ελαφρά ξενική προφορά (κάπως στο στυλ τού TonyPinelli), και που τότε, το 1971, δεν τον πήρε κανένας χαμπάρι. Το όνομά του ήταν... Giovanni.
Αυτός ο Giovanni είχε τυπώσει τότε στην Polydor ένα 45άρι με τα τραγούδια τού Ζ. Μουστακί «Φίλε Ζωζέφ / Έρημος στο δρόμo», με τους ελληνικούς στίχους κάποιου Σ. Ρυσσιάνου. Επρόκειτο φυσικά για τα θαυμάσια “Joseph” και “Le métèque”. Ο «Μέτοικος», δηλαδή, πρωτακούστηκε στην Ελλάδα όχι με την φωνή του Γιώργου Νταλάρα και τους πολύ γνωστούς στίχους τού Δημήτρη Χριστοδούλου, μα από τον Giovanni, με άλλους στίχους (και με μιαν άλλου τύπου προσέγγιση στην πασίγνωστη μελωδία). Το τραγούδι υπάρχει στο YouTube και όποιος-όποια θέλει μπορεί να το ακούσει.
Το 1972 ο Γ. Νταλάρας θα τραγουδήσει τον «Μέτοικο», τόσο στον μεγάλο δίσκο του με τον ίδιο τίτλο, όσο και σε 45άρι (με τα λόγια του Δ. Χριστοδούλου), ο Αντώνης Καλογιάννης θα επιστρέψει από την Γαλλία στην Ελλάδα (για σοβαρό οικογενειακό λόγο), αλλά θα του αφαιρεθεί το διαβατήριο, μένοντας αναγκαστικά στη χώρα άνευ ρεπερτορίου, αφού τα τραγούδια τού Μίκη Θεοδωράκη ήταν απαγορευμένα (για καλή του τύχη θα βρεθεί μπροστά του ο Δήμος Μούτσης και θα του δώσει νέα τραγούδια να πει), ενώ την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, του 1973, στις 11 το βράδυ, ο Ζωρζ Μουστακί εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ελληνική τηλεόραση και μάλιστα «ζωντανά», με παρουσιαστή τον Νίκο Μαστοράκη, και με συμμετοχή κοινού, στο κανάλι της Υ.ΕΝ.Ε.Δ! Είναι από τ’ άγραφα!
Ένας θεοδωρακικός τραγουδιστής βγαίνει στην τηλεόραση και μάλιστα στο στρατιωτικό κανάλι, επί χούντας, όχι για να τραγουδήσει Θεοδωράκη φυσικά, μα για να συζητήσει με τον Ν. Μαστοράκη, και να ερμηνεύσει τον «Μέτοικο» (και) στα ελληνικά, όπως και άλλα τραγούδια του, υπό την συνοδεία της ορχήστρας τού Νίκου Λαβράνου. Τα σχετικά βίντεο, που αφορούν σε αποσπάσματα της εκπομπής, είναι ανεβασμένα στο YouTube, από τον ίδιον τον Νίκο Μαστοράκη και αποτελούν ντοκουμέντα...
Μέσα στο 1973 κυκλοφορούν τρία τραγούδια τού Ζωρζ Μουστακί, με ελληνικούς στίχους τού Δημήτρη Χριστοδούλου. Προφανώς Χριστοδούλου και Μουστακί είχαν γνωριστεί, και αυτοί, στο Παρίσι, στο διάστημα 1967-1972, όταν ο ποιητής και συγγραφέας ζούσε μόνιμα στη γαλλική πρωτεύουσα.
Τα πρώτα δύο τραγούδια, που τυπώθηκαν σε 45άρι, ήταν τα «Μοναξιά / Είναι αργά» [Olympic], αμφότερα με ερμηνείες από τον Αντώνη Καλογιάννη. Επρόκειτο φυσικά για τα “Ma solitude” και “Il est trop tard”. Το τρίτο τραγούδι, που είχε κυκλοφορήσει κι εκείνο σε 45άρι τής Olympic, το 1973, ήταν το πασίγνωστο “En Méditerranée”, δηλαδή το «Μεσόγειος» (πάντα με τους ελληνικούς του Δ. Χριστοδούλου) και με ερμηνεία αυτή τη φορά από την Βίκυ Μοσχολιού. Και τα τρία τραγούδια ήταν ενορχηστρωμένα από τον Δήμο Μούτση (είχαν μπουζούκι) και το ύφος τους θύμιζε το άλμπουμ «Συνοικισμός Α» [Olympic, 1972], στο οποίο επίσης τραγουδούσαν οι Καλογιάννης-Μοσχολιού.
Την επόμενη χρονιά (1974), στην Μεταπολίτευση πια, κυκλοφορεί στην Ελλάδα ένα άλμπουμ τής Μελίνας Μερκούρη («Melina Mercouri / Μελίνα Μαρκούρη») από την Polydor, που είχε πρωτοβγεί στο εξωτερικό το 1972. Εκεί η Μ. Μερκούρη τραγουδούσε, με τους στίχους του Δ. Χριστοδούλου, τα «Μεσόγειος» και «Ο μέτοικος», με τον Αντώνη Καλογιάννη να συμπεριλαμβάνει τη «Μοναξιά» (από το δισκάκι της Olympic) και στο πρώτο, φερώνυμο, προσωπικό LP του (1975), που τυπώνεται και αυτό από την Polydor. Το τραγούδι φαίνεται πως ακουγόταν πολύ εκείνη την εποχή, γι’ αυτό την επόμενη χρονιά (1976) το διασκεύασε και ο Γιώργος Κατσαρός σ’ ένα από ’κείνα τα lounge άλμπουμ του, με το σαξόφωνο μπροστά («Γιώργος Κατσαρός 3» στην Philips).
Τον Οκτώβριο του 1977 (5-10 του μηνός) οργανώνεται στη Νέα Σμύρνη (στο Άλσος και στο γήπεδο του Πανιωνίου) το πρώτο Φεστιβάλ Αυγής (της εφημερίδας τού τότε ΚΚΕ εσωτερικού). Στο φεστιβάλ είχαν εμφανισθεί πολλοί Έλληνες τραγουδιστές, όπως οι Χάρις Αλεξίου, Πάνος Τζαβέλλας, Αντώνης Καλογιάννης και ακόμη ο Γερμανός Wolf Biermann και ο Ζωρζ Μουστακί. Καλογιάννης και Μουστακί είχαν τραγουδήσει (και) μαζί.
Ήδη από εκείνη την τηλεοπτική εκπομπή του Γιώργου Παπαστεφάνου, την αφιερωμένη στον Ζωρζ Μουστακί (ΕΡΤ, Πρωτοχρονιά 1976) ήταν γνωστό πως Καλογιάννης και Μουστακί ετοίμαζαν έναν μεγάλο δίσκο, ένα long play. Όπως ακούμε τον Αντώνη Καλογιάννη να λέει:
«Με την ευκαιρία, τώρα, που βρίσκεται εδώ ο Μουστακί, αλλά και από προηγούμενα, μέσω ενός φίλου, είχε αποφασιστεί να κάνουμε ακόμη οκτώ-εννέα τραγούδια (εκτός από τη “Μοναξιά”), όσα μπορούν να μπουν σ’ ένα μεγάλο δίσκο. Εγώ από την πλευρά μου είμαι χαρούμενος, περήφανος, αλλά και κάπως με τους ώμους φορτωμένος, γιατί το να τραγουδήσεις Μουστακί, νομίζω πως παίρνεις μια βαριά-βαριά ευθύνη, τόσο από την άποψη της εκτέλεσης, όσο και από την άποψη της μετάφρασης. Τώρα παλεύουμε ανάμεσα σε αυτά τα δύο».
Το 1979 o δίσκος αυτός θα είναι έτοιμος. Θα έχει τίτλο «Ο Αντώνης Καλογιάννης Τραγουδά Μουστακί / Ποίηση Δημήτρη Χριστοδούλου» [Polydor] και περιλάμβανε δώδεκα τραγούδια. Ανάμεσά τους και τα «Μοναξιά», «Είναι αργά», που είχαν ακουστεί από τον Α. Καλογιάννη σ’ εκείνο το δισκάκι του ’73, αλλά με νέες, τώρα, ενορχηστρώσεις. Γράφει ο παραγωγός του άλμπουμ Φίλιππος Παπαθεοδώρου, σ’ ένα σημείωμά του στον δίσκο:
«Ο Αντώνης Καλογιάννης είναι αναμφισβήτητα ο πιο ιδανικός ερμηνευτής των τραγουδιών του Moustaki. Φίλος στενός του συνθέτη –γνωρίστηκαν στο Παρίσι– τον έζησε από κοντά, τραγούδησε μαζί του τα τραγούδια του και χωρίς να το επιδιώξει αφομοίωσε το στυλ του. Ένα στυλ μεσογειακό, απέριττο, γεμάτο ευαισθησία και με μια δύναμη όμως που ξαφνιάζει.
Είχαμε συζητήσει με τον Αντώνη από καιρό να κάνουμε ένα δίσκο με τραγούδια αποκλειστικά του Moustaki, αλλά πάντα κάτι συνέβαινε και τον αναβάλαμε. Είχε εκφράσει μάλιστα την επιθυμία να κάνω εκτός από την παραγωγή και τη μουσική επιμέλεια. Του έδωσα τον λόγο μου και κάποια στιγμή στρώθηκα στη δουλειά. Ήθελα να διασκευάσω κάπως τα τραγούδια, ώστε, χωρίς να χάσουν την απλότητά τους, να είναι όσο γίνεται πιο σημερινά. Φώναξα την “παρέα”, τον Νίκο και τον Γιώργο Τζαβάρα, ανεκτίμητους συνεργάτες, μοναδικούς στο είδος αυτό, με πολύ ταλέντο και άλλη τόση όρεξη για δουλειά, καθώς και τον “Αθηναίο” Σπύρο Λιβιεράτο, ένα ντράμερ με σπάνια ευαισθησία και μοναδική υπευθυνότητα.
Αρχίσαμε να ηχογραφούμε τον Μάιο του 1978 και τελειώσαμε τον Φεβρουάριο του 1979! Αυτό και μόνο δείχνει πόση προσοχή δώσαμε στη λεπτομέρεια του όλου δίσκου.
Ο Δημήτρης Χριστοδούλου, που με την ποίησή του μάς έδωσε την ευκαιρία να γνωρίσουμε τον Moustaki, μεταφέροντάς τον στα ελληνικά, επισφράγισε την προσπάθεια αυτή με μερικά απ’ τα πιο ωραία ποιητικά του γραπτά.
Θα πρέπει να υπογραμμίσω ακόμη τη συμβολή του Γιάννη Σμυρναίου, που χάρη στις σπάνιες ηχοληπτικές του ικανότητες είχαμε το αποτέλεσμα, που αυτή τη στιγμή κρατάτε στα χέρια σας.
Όσο για τον Αντώνη, τραγούδησε τα τραγούδια ΑΠΛΑ και ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ...».
Στο δίσκο συμμετείχαν πολλοί και καλοί μουσικοί, όπως οι Φίλιππος Παπαθεοδώρου πιάνο, κιθάρα, ρεκίντο (είδος κιθάρας), Νίκος Τζαβάρας κλασική & δωδεκάχορδη κιθάρα, Γιώργος Τζαβάρας ακουστική κιθάρα, Σπύρος Λιβιεράτος ντραμς, κρουστά, Στέλιος Λαούδης μπάσο, Άρης Καραντάνης φλάουτο, Γιάννης Θεοδωρίδης τρομπέτα, Δημήτρης Ντουφεξιάδης βιολοντσέλο, Παντελής Δεσποτίδης βιολί, ενώ τραγούδησαν, στις δεύτερες φωνές, οι Μίτσα Ρούτη, Νίκος Τζαβάρας, Γιώργος Τζαβάρας, Ρένα Πάντα και Λία Βίσση.
Όσα είχε γράψει ο παραγωγός Φ. Παπαθεοδώρου, στο gatefold cover, ήταν όλα πολύ σωστά. Ο δίσκος είχε «ήχο» (χωρίς να περιλαμβάνεται σ’ αυτόν το μπουζούκι), πράγμα σημαντικό και κυρίως όχι αυτονόητο, ήταν περίτεχνα φτιαγμένος, ήταν μια αληθινή παραγωγή δηλαδή, ενώ τα τραγούδια που είχαν επιλεγεί –οι αποδόσεις τους από τον Δ. Χριστοδούλου και οι ερμηνείες τους από τον Α. Καλογιάννη– ήταν όλα στην εντέλεια φτιαγμένα. Κοντολογίς, το ένα τραγούδι ήταν καλύτερο από τ’ άλλο!
Χωρίς αμφιβολία το «Ο Αντώνης Καλογιάννης Τραγουδά Μουστακί / Ποίηση Δημήτρη Χριστοδούλου» υπήρξε ο καλύτερος προσωπικός δίσκος στην μεγάλη διαδρομή του Αντώνη Καλογιάννη, με μεγάλη διαφορά από τον δεύτερο. Κι όταν λέμε για «προσωπικό δίσκο» εννοούμε τον δίσκο, στον οποίον όλα τα τραγούδια να είναι ερμηνευμένα από τον ίδιο τραγουδιστή.
Ας γράψουμε τους ελληνικούς τίτλους αυτών των τραγουδιών και δίπλα, σε παρένθεση, τους original γαλλικούς.
Α Πλευρά
«Στην καρδιά σε ζητώ» (“Grand-père”), «Μοναξιά» (“Ma solitude”), «Χορός» (“Danse”), «Οι αγάπες περνούν» (“Les amours finissent un jour”), «Το ταξείδι» (“Voyage”), «Ο μέτοικος» (“Le métèque”)
Β Πλευρά
«Μεσόγειος» (“En Méditerranée”), «Γι’ αυτούς που ζήσαν μόνοι» (“Portugal”), «Είναι αργά» (“Il est trop tard”), «Η λευτεριά μου» (“Ma liberté”), «Πού τραβάν οι δρόμοι» (“Où mènent ces routes devant moi”), «Η θάλασσα μου ’πε» (“La mer m'a donné”)
Όλα τα τραγούδια είναι εξαιρετικά – και για να γίνω πιο σαφής ορισμένα, για να μην πω τα περισσότερα, είναι καλύτερα και από τα πρωτότυπα! Ο Παπαθεοδώρου ένωσε τραγούδια τού Ζωρζ Μουστακί διαφορετικών δίσκων του, ενοποιώντας τον ήχο τους, βασικά μέσα από τα δάκτυλα των αδελφών Τζαβάρα (εκπληκτικά τα Τζαβαράκια στις διπλές κιθάρες), προσθέτοντας σε κρουστά (μεγάλη η συνεισφορά του Λιβιεράτου) και από ’κει και πέρα σε επιμέρους όργανα, αναλόγως με τις ανάγκες τού κάθε άσματος.
Στίχοι; Σπουδαίοι. Από μια προσωπικότητα των γραμμάτων μας, τον Δημήτρη Χριστοδούλου, που εδώ αποδεικνύεται πολύ μεγάλος μάστορας! Γιατί, το να ταιριάξεις τόσο τέλεια ελληνικά λόγια πάνω σε γαλλικά δεν είναι και το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο. Απεναντίας, είναι από τα πλέον δύσκολα! Είναι τεράστιος ο περιορισμός, που έχει να αντιμετωπίσει ο στιχουργός από τα μέτρα, και από την προσωδία της ξένης γλώσσας, όταν θα επιχειρήσει να την αλλάξει, δημιουργώντας εικόνες, σε μια νέα γλώσσα πια, τέτοιου αισθητικού ύψους.
Όσον αφορά στον Αντώνη Καλογιάννη; Είναι απολύτως μέσα στο κλίμα των τραγουδιών, στη φάση τής ερμηνευτικής ωριμότητάς του, με μια φωνή που κρύβει πολλά. Τις εμπειρίες μιας σκληρής και περιθωριοποιημένης ζωής (για πολιτικούς ή άλλους λόγους), όλα εκείνα τα... σκυφτά και φοβισμένα αισθήματα, που ξαφνικά ανασταίνονται, αποκτώντας άλλες αγωνιστικές διαστάσεις. Είναι αυτό που λέει ο ποιητής, με δύο μόλις στίχους του, στο έξοχο “Portugal”… «γι’ αυτούς που ζήσαν μόνοι μες στην άγρια τη σιωπή / ειν’ τ’ όνειρο μεγάλο και θ’ ανθήσει ένα πρωί».
Σπανίως σε ελληνικούς δίσκους, που καταπιάνονται μ’ ένα «άλλο» ρεπερτόριο, το οποίο επιθυμούν να τιμήσουν, μπορείς να δεις μια τέτοια «ολιστική» και κυρίως ουσιαστική αντιμετώπιση. Τα “Latin” του Γιώργου Νταλάρα μπορώ να θυμηθώ, έτσι αμέσως... σ’ ένα άλλο κλίμα βεβαίως. Για τέτοιου επιπέδου άλμπουμ συζητούμε.
Τα επόμενα χρόνια, μετά το 1979 και την έκδοση του άλμπουμ, ο Ζωρζ Μουστακί θα έρθει κι άλλες φορές στην χώρα –για παράδειγμα στο Παλαί ντε Σπορ, στη Θεσσαλονίκη, και στο Θέατρο Λυκαβηττού τις ημερομηνίες 21 και 23-24 Αυγούστου 1982– ενώ σε κάποιες απ’ αυτές τις εμφανίσεις θα τον συνοδεύσει και ο Αντώνης Καλογιάννης.
Σίγουρα Καλογιάννης και Μουστακί βρέθηκαν για τελευταία φορά μαζί, επί σκηνής, στις 15 Οκτωβρίου 2007, σε μια συναυλία στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, όταν τιμήθηκαν τα 40 χρόνια του Αντώνη Καλογιάννη στο τραγούδι. Οι δυο τους είπαν για μιαν ακόμη φορά τον «Μέτοικο» και την «Μεσόγειο»...
Ο Ζωρζ Μουστακί θα φύγει από την ζωή τον Μάιο του 2013. Σχεδόν οκτώ χρόνια αργότερα θα φύγει και ο Αντώνης Καλογιάννης. Νομίζω πως δεν υπάρχει καλύτερο κλείσιμο, γι’ αυτό το κείμενο, από τα λόγια τού Μίκη Θεοδωράκη, που γράφτηκαν πριν από λίγες μέρες, στις 11 Φεβρουαρίου, με την θλιβερή αφορμή του χαμού τού σπουδαίου ερμηνευτή:
«Με τον Αντώνη Καλογιάννη συνδέθηκα στενά. Σημάδεψε κυριολεκτικά το έργο μου δίνοντας πραγματικά μοναδικές ερμηνείες σε έργα όπως τα Επιφάνια Αβέρωφ, το Πνευματικό Εμβατήριο, η Κατάσταση Πολιορκίας, ο Ήλιος και Χρόνος, τα Τραγούδια του Ανδρέα, τα 12 Λαϊκά, η Νύχτα Θανάτου, τα Γράμματα απ’ την Γερμανία και σε τόσα άλλα τραγούδια... Εκτός όμως από την πανέμορφη φωνή του που με συγκινούσε αφάνταστα, ταίριαζαν πολύ και οι χαρακτήρες μας. Ήμασταν φίλοι! Σκέφτομαι ότι είναι πολύ άδικο που έφυγε πρώτος και με άφησε πίσω του να ζω με τις ωραίες μας αναμνήσεις, γεμάτες μουσική και αγάπη».
σχόλια