Την άνοιξη του 1982, όταν κυκλοφόρησε το «Εμπάργκο» του Θάνου Μικρούτσικου (1947-2019) σε στίχους Άλκη Αλκαίου (1949-2012), το ΠαΣοΚ, η «αλλαγή», είχε ελάχιστους μήνες στην εξουσία.
Ουσιαστικά τα πολιτικά προτάγματα της Μεταπολίτευσης εξακολουθούσαν να είναι εν ισχύι (υπήρχαν απαιτήσεις, για ουσιαστικές αλλαγές, σε κάθε διάσταση της ζωής), παρότι τούτα εκφράζονταν πια με κάπως άλλη γλώσσα. Ίσως λιγότερο «ξύλινη» και κάπως πιο ρεαλιστική. Και φυσικά εξακολουθούσαν να κυκλοφορούν πολιτικά άλμπουμ, στο ελληνικό τραγούδι, ενταγμένα βεβαίως στο κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της νέας δεκαετίας, εκείνης του ’80 (για παράδειγμα οι δίσκοι του Μίκη Θεοδωράκη και του Δήμου Μούτση, «Επιβάτης», «Ραντάρ» και «Φράγμα», σε στίχους Κώστα Τριπολίτη, από το 1981).
Και βεβαίως ο «πολιτικός» συνθέτης Θάνος Μικρούτσικος, που έχει προσχωρήσει στο ΚΚΕ ήδη από την ύστερη Μεταπολίτευση, δίνει ένα δίσκο με καινούρια τραγούδια μετά από τρία χρόνια (αρκετό διάστημα δηλαδή), και την χλιαρή αντιμετώπιση από κοινό και κριτικούς που είχε, στην αρχή, το μη-πολιτικό άλμπουμ του «Ο Σταυρός του Νότου» [Lyra, 1979].
Σε νέα εταιρεία, με καλό συμβόλαιο, και με άνετες δυνατότητες παραγωγής, την CBS, o Θ. Μικρούτσικος θα επανέλθει στο γνώριμο ύφος των πολιτικών δουλειών του από τα σέβεντις, εκσυγχρονίζοντας τον ήχο του (τώρα με ακόμη πιο πολλές τζαζ και ροκ αναφορές) και κυρίως εντοπίζοντας, στο πρόσωπο του Άλκη Αλκαίου, ένα νέο στιχουργό, ικανό να περιγράψει, με τη δική του γλώσσα, τη νέα πραγματικότητα.
Σε νέα εταιρεία, με καλό συμβόλαιο, και με άνετες δυνατότητες παραγωγής, την CBS, o Θ. Μικρούτσικος θα επανέλθει στο γνώριμο ύφος των πολιτικών δουλειών του από τα σέβεντις, εκσυγχρονίζοντας τον ήχο του (τώρα με ακόμη πιο πολλές τζαζ και ροκ αναφορές) και κυρίως εντοπίζοντας, στο πρόσωπο του Άλκη Αλκαίου, ένα νέο στιχουργό, ικανό να περιγράψει, με τη δική του γλώσσα, τη νέα πραγματικότητα.
Αυτό το θέμα, του νέου ύφους, εντοπίζει καίρια μία εκ των ερμηνευτών του «Εμπάργκο», η σημαντική Μαρία Δημητριάδη (1951-2009). Διαβάζουμε από μια συνέντευξή της στο περιοδικό «Μουσική», τεύχος #53, Απρίλης ’82:
«Είναι ένας δίσκος, το “Εμπάργκο”, με τραγούδια πάνω σε ποίηση Άλκη Αλκαίου, από τα οποία τραγουδάω τρία. Δύο τραγουδάει ο Μπονάτσος, δύο ο Καράλης, ένα ο Μητσιάς και τρία ο Μικρούτσικος. Είναι ένας δίσκος με πολιτικά τραγούδια. Εγώ τον παρομοιάζω κάπως σαν τον πρώτο δίσκο του Θάνου (σ.σ. τα “Πολιτικά Τραγούδια” του 1975), μόνο που οι στίχοι είναι περισσότερο ποιητικοί. Θέλω να πω ότι δεν είναι σαν του Βολφ Μπίρμαν, τόσο άμεσοι, αλλά πιο ποιητικοί.
Το πολιτικό τραγούδι τώρα δεν σημαίνει τίποτα για μένα, εκτός από το ότι μιλάει για κάποια συγκεκριμένα πράγματα. Για παράδειγμα ένα τραγούδι που μιλάει για τον Νίκο Πουλαντζά ή ένα άλλο που λέει για την Τουρκία, ή μια σφαγή παιδιών στο Σαλβαντόρ (σ.σ. σφαγή του El Mozote). Χρησιμοποίησα τον όρο “πολιτικό”, για να τον συγκρίνω ακριβώς με τον πρώτο δίσκο του Θάνου. Πιστεύω ότι έχει ένα ενδιαφέρον, όπως είχε εκείνος ο δίσκος.
Στον συγκεκριμένο δίσκο έχει αλλάξει και ο Θάνος το στυλ των τραγουδιών, γι’ αυτό υπάρχει και η διαφορά. Πάντα προσπαθώ να ανανεώνομαι ερμηνευτικά, αλλά και τα τραγούδια μού έδωσαν τη δυνατότητα ν’ αλλάξω. Εγώ προσπαθώ να βάλω και ροκ στοιχεία, αλλά πού να τα βρω; Μ’ ενδιαφέρει να ’μαι άνθρωπος, που δεν έχει προκαταλήψεις, όσον αφορά τα σύγχρονα ρεύματα.
Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή το ροκ είναι ένα σύγχρονο ρεύμα και μ’ ενδιαφέρει (σ.σ. σύγχρονο με τίποτα δεν ήταν το ροκ το ’82, αλλά ok, για την Ελλάδα μπορεί και να ήταν ακόμη). Δεν μπορώ εγώ τώρα να βγαίνω και να τραγουδάω το “Βρέχει στη φτωχογειτονιά”. Με τίποτα δεν μπορώ να το τραγουδήσω. Δεν εκφράζει το σήμερα με τίποτα, παρά μια εποχή πριν 20 χρόνια και τελείωσε. Τώρα, αν υπάρχουν συνθέτες, που επιμένουν να γράφουν σ’ αυτό το ύφος είναι δικό τους πρόβλημα».
Η Μαρία Δημητριάδη εντοπίζει το θέμα του πολιτικού δεδομένου στο «Εμπάργκο», που είναι σαφές, και «σε πιάνει» από πολλές μεριές –θα πούμε και στη συνέχεια–, όπως εντοπίζει και το νέο ύφος των στίχων (του Α. Αλκαίου), που είναι εξ ίσου πολιτικό, αλλά και ποιητικό συνάμα, αναφερόμενη περαιτέρω στον εκσυγχρονισμένο ήχο του Θάνου Μικρούτσικου, την προσπάθειά του δηλαδή να δημιουργήσει κάτι νέο, με πολλά δυτικά στοιχεία (τζαζ, ροκ, ακόμη και αβάντ), παρότι στο άλμπουμ υπάρχει κι ένα κλασικό εντεχνολαϊκό τραγούδι (το πασίγνωστο σήμερα «Ερωτικό»).
Το θέμα του ήχου είναι σημαντικό και απασχολεί και τον ίδιο τον συνθέτη. Από μια συνέντευξή του και πάλι από το περιοδικό «Μουσική» (τεύχος #68, Ιούλιος ’83) διαβάζουμε:
«Το καλοκαίρι του ’82 οι συναυλίες του “Εμπάργκο” ήταν υψηλού επιπέδου. Από πλευράς ήχου ήταν ό,τι καλύτερο έχει γίνει στον ελληνικό χώρο. Αποτέλεσμα να έχω τώρα στον δίσκο μου “Αραπιά για Λίγο Πάψε να Χτυπάς με το Σπαθί” κομμάτια ηχογραφημένα απ’ αυτές τις παραστάσεις. Δούλεψα με 4-5 μουσικούς πάρα πολύ καλούς. Τον Βασίλη Δερτιλή, τον Νίκο Τουλιάτο, τον Βαγγέλη Πατεράκη και τον Κώστα Στρατηγόπουλο. Φτάσαμε να κάνουμε συναυλίες και να υπάρχουν άνθρωποι που να λένε ότι πρωταγωνιστούσε το γκρουπ, παρόλο που δούλευα με τραγουδιστές σαν τον Παπακωνσταντίνου και την Δημητριάδη. Όπως ξέρεις και πολύ καλοί είναι στο χώρο τους και έχουνε και λαϊκό έρεισμα. Κι όμως, κυριαρχούσε αρκετές φορές το γκρουπ, οι μουσικοί. Έκανα λοιπόν μέσα σε 48 μέρες αυτές τις 42 συναυλίες και αμέσως μετά πήγα στο εξωτερικό».
Μπορεί οι μουσικοί στον δίσκο «Εμπάργκο» και στις συναυλίες να μην ήταν οι ίδιοι, με την εξαίρεση του ντράμερ Νίκου Τουλιάτου, όμως και στις δύο περιπτώσεις είναι ολοφάνερη η ανάγκη για έναν ήχο πιο ελεύθερο, πιο δυτικό και πιο ηλεκτρικό, μέσα από τον οποίο και ο συνθέτης, και οι ερμηνευτές, και βεβαίως οι μουσικοί θα μπορούσε να εκφραστούν και καλύτερα και πιο άνετα.
Και κάπως έτσι προέκυψε το «Κι αυτό κακόηθες παιδιά;» της Πάτρας, από το LP «Αραπιά για Λίγο Πάψε να Χτυπάς με το Σπαθί» [CBS, 1983] – δηλαδή το 17λεπτο «Κακόηθες μελάνωμα», που ήταν ζωντανά ηχογραφημένο στο Αρχαίο Ωδείο της πόλης, τον Ιούλιο του 1982, λίγους μόλις μήνες μετά την αποτύπωσή του στο «Εμπάργκο».
Θυμάται ο Θάνος Μικρούτσικος σε σχέση με το «Εμπάργκο» – από το βιβλίο του Οδυσσέα Ιωάννου «Ο Θάνος κι ο Μικρούτσικος / Μια αυτοβιογραφία μέσα από 24 συναντήσεις» [Εκδόσεις Πατάκη, 2011]:
«Το 1982 κυκλοφόρησε το “Εμπάργκο” με στίχους του Άλκη Αλκαίου. Είχα στα χέρια μου πάνω από πενήντα ποιήματα του Άλκη.(…)
Έχω μπροστά μου όλο το υλικό των στίχων, μελοποιώ γύρω στα είκοσι-τριάντα, για να καταλήξω στα δώδεκα του δίσκου. Η τριβή μου με τους στίχους μέσα στον χρόνο είναι μια σοβαρή διαδικασία και με χαρακτήρισε σε αρκετές δουλειές μου. Εκείνο που δεν ξέρω όμως είναι αν στο Εμπάργκο έκανα την καλύτερη δυνατή επιλογή τραγουδιστών. Ο καθένας τους χωριστά ήταν πολύ καλός –ιστορική η ερμηνεία του Μητσιά στο “Ερωτικό”– και υποστήριξε τα τραγούδια (Δημητριάδη, Καράλης, Μητσιάς, Μπονάτσος), όμως, προσθέτοντας και τη δική μου ερμηνεία στο “Κακόηθες μελάνωμα”, δεν νομίζω ότι χρειάζονταν πέντε τραγουδιστές για δέκα τραγούδια.
Βλέποντας τα πράγματα από απόσταση παρατηρώ πως το “Εμπάργκο” συμπλήρωσε κατά κάποιον τρόπο τα “Τροπάρια για Φονιάδες” και ήταν το δεύτερο μέρος μιας τριλογίας που ολοκληρώθηκε αργότερα με τη “Θάλασσα στη Σκάλα”.(...)
Η πρώτη ολοκληρωμένη εμφάνιση του Άλκη Αλκαίου στην ελληνική δισκογραφία γίνεται με το “Εμπάργκο” και αυτομάτως καθιερώνεται ως η ανερχόμενη δύναμη στον στίχο. Η γραφή του Αλκαίου στο “Εμπάργκο” είναι προέκταση του Σαραντάρη, της Πολυδούρη, του Λαπαθιώτη, του Μπάρα. Χωρίς να μιμείται κανέναν μπαίνει στην παρέα επί ίσοις όροις, αν και γράφει στίχο για τραγούδι».
Το γεγονός πως ο ίδιος ο Θάνος Μικρούτσικος εντοπίζει στο «Εμπάργκο» ένα θέμα με τους ερμηνευτές του –όντως ήταν πάρα πολλοί– ίσως να είναι και μία από τις αιτίες, που θα οδηγήσουν στην νέα ηχογράφηση του δίσκου, αυτή τη φορά με δύο μόνον τραγουδιστές, τον Χρήστο Θηβαίο και τον Μίλτο Πασχαλίδη. Ανοίγουμε, έτσι, το νέο κεφάλαιο...
Κατ’ αρχάς να πω πως επειδή δεν παρακολουθώ εκ του σύνεγγυς τους τραγουδιστές του αείμνηστου Θάνου Μικρούτσικου, από το 2000 και μετά, μαζί με ό,τι εκείνοι τραγουδούν ή ανασκαλεύουν, αυτό το άλμπουμ, το νέο «Εμπάργκο», έρχεται, για μένα, σαν κεραυνός εν αιθρία.
Λέμε, λοιπόν, για ένα tribute στην ιστορική εκείνη ηχογράφηση του 1982, με νέους ερμηνευτές όπως προείπαμε (εξάλλου η Μαρία Δημητριάδη και ο Βλάσσης Μπονάτσος, εκ των βασικών, τότε, τραγουδιστών, δεν βρίσκονται στη ζωή από χρόνια), σε μια νέα παραγωγή του Ogdoo Music Group.
Προσωπικώς, θεωρώ το πρωτότυπο «Εμπάργκο» ένα από τα ωραιότερα άλμπουμ του Θάνου Μικρούτσικου, αν όχι το ωραιότερο – δεν λέω το σημαντικότερο.
Άκουσα και ξανάκουσα το «Εμπάργκο» στην εποχή που βγήκε, το άκουσα από κασέτα και βινύλιο, και το άκουσα και live στο Αρχαίο Ωδείο της Πάτρας εκείνη την εποχή. Ξανάκουσα το «Εμπάργκο» κι άλλες φορές μέσα στα χρόνια και βεβαίως το άκουσα στο τέλος του 2019, όταν «έφυγε» από τη ζωή ο συνθέτης του, και μπορώ να πω πως αυτό το άλμπουμ το ξέρω πλέον νότα-νότα και στίχο-στίχο.
Επίσης θέλω να πω, για το πρωτότυπο «Εμπάργκο», κάτι που δεν θα ακουστεί καλά. Πως θεωρώ «τρύπα» στο δίσκο το εντεχνολαϊκό τραγούδι «Ερωτικό» («Με μια πιρόγα» κ.λπ.), που μπορεί να το λέει ωραία ο Μανώλης Μητσιάς, που μπορεί να διαθέτει πλέον την ιστορία που διαθέτει, αλλά δεν κολλάει, σαν κομμάτι, με το ύφος της συγκεκριμένης δουλειάς, που ήταν, εν πολλοίς, ροκ ή και κάπως τζαζ (με τις κιθάρες των Δήμη Παπαχρήστου και Κώστα Νικολόπουλου, με το μπάσο του Γιώργου Ζηκογιάννη και με τα ντραμς του Νίκου Τουλιάτου). Και σαν ροκ ακούγαμε το «Εμπάργκο», φυσικά, και στις συναυλίες εκείνων των χρόνων.
Από πότε ο Θάνος Μικρούτσικος σκεφτόταν μια επανηχογράφηση αυτού του δίσκου του;
Ουσιαστικά –και όπως συνάγεται από τα κείμενα του booklet της νέας έκδοσης– αυτό πρέπει να συνέβη μόλις ένα χρόνο πριν πεθάνει, το 2018.
Πρόλαβε ο Θάνος Μικρούτσικος να ακούσει την νέα ηχογράφηση; Δεν το ξέρουμε, επειδή στην έκδοση του Όγδοου δεν αναφέρονται ημερομηνίες του ηχογραφικού session – παράλειψη αυτή. Γιατί είναι αλλιώς να γνωρίζαμε αν ο Θ. Μικρούτσικος είχε ακούσει αυτό που ακούμε κι εμείς ή όχι. Εντάξει, είχε δει τις παρτιτούρες του Θύμιου Παπαδόπουλου, αλλά οι παρτιτούρες είναι παρτιτούρες, δεν είναι ήχος. Δεν είναι τελικό προϊόν εννοούμε. Είναι αρχικό και μόνον αρχικό.
Πριν περάσουμε στα «πιο μέσα» να πούμε και τούτο. Οι δύο δίσκοι, του 1982 και του 2021, διαφέρουν και ως προς το track list. Στον πρώτο δίσκο, στο τέλος του, υπήρχε το τζαζ ορχηστρικό «Υστερόγραφο». Εδώ δεν υπάρχει το «Υστερόγραφο», αλλά υπάρχει το “Spleen”, που δεν είχε μπει στην πρώτη έκδοση (με την φωνή του Θ. Μικρούτσικου) και που το ακούσαμε από διαφόρους τα μετέπειτα χρόνια (σε live και σε δίσκους).
Οι βασικές φωνές που καλούνται να μεταφέρουν τα τραγούδια του «Εμπάργκο» στο τώρα, εκείνοι που μπαίνουν στις θέσεις των Θάνου Μικρούτσικου, Μαρίας Δημητριάδη, Βλάσση Μπονάτσου, Κώστα Καράλη και Μανώλη Μητσιά, είναι βασικά ο Μίλτος Πασχαλίδης και ο Χρήστος Θηβαίος, ενώ συμμετέχει και ο Γιάννης Κότσιρας (στο «Ερωτικό»), με τον Θάνο Μικρούτσικο να ακούγεται στην αρχή και το τέλος του δίσκου, για λίγο (από την πρωτότυπη εγγραφή και από μεταγενέστερη αντιστοίχως).
Το πρώτο που πρέπει να πούμε είναι πως η νέα ενορχήστρωση, του Θύμιου Παπαδόπουλου να υποθέσουμε (δεν γράφεται καθαρά και ξάστερα στα credits, εκεί όπου διαβάζουμε μόνο για «επιμέλεια παραγωγής» από τον Θ. Παπαδόπουλο), έχει μια δυναμική, ένα στυλ, ένα χρώμα και μια στιβαρότητα. Δεν έχει, ας πούμε, το παιγνιώδες της πρώτης απόπειρας, την φρεσκάδα και το ξάφνιασμα εκείνης της παραγωγής, αλλά κάτι άλλο εξ ίσου άξιο λόγου.
Αυτό, σκέφτομαι, πως έχει να κάνει με τις δύο βασικές φωνές που προσκλήθηκαν εδώ, για να αποδώσουν τα τραγούδια του νέου «Εμπάργκο».
Δύο φωνές, καλές, χωρίς όμως εκπλήξεις και με κάπως κοντινά ηχοχρώματα, που δίνουν στο νέο «Εμπάργκο» μια παράξενη ενότητα. Φυσικά και δεν προσφέρει κάτι παραπάνω η φωνή του Γιάννη Κότσιρα στο «Ερωτικό» και σωστά δεν ακούμε κάποια γυναικεία φωνή στα τραγούδια που έλεγε (ανεπανάληπτα) η Μαρία Δημητριάδη, καθώς πολύ δύσκολα θα μπορούσε να βρεθεί σύγχρονη ελληνίδα τραγουδίστρια, για να την αντικαταστήσει, στα συγκεκριμένα –το τονίζουμε αυτό, στα συγκεκριμένα– τραγούδια.
Καταλήγοντας θα πω πως βρίσκω συμβατές με τις νυν αισθητικές ανάγκες τις επιλογές των βασικών φωνών – υπό την έννοια πως οι φωνές δεν μπορεί παρά να επιλέγονταν από τους τραγουδιστές με τους οποίους συνεργαζόταν στενά, ο Θάνος Μικρούτσικος, την τελευταία 20ετία της ζωής του.
Κι εδώ μπαίνει ένα «αν», για το οποίο δεν θα μάθουμε ποτέ κάτι παραπάνω. Τι θα γινόταν αν οι τραγουδιστές ήταν κάποιοι άλλοι, απρόβλεπτοι, νεότεροι, όχι συνυφασμένοι με το έργο του Θ. Μικρούτσικου; Μήπως θα είχαμε την ευκαιρία να ακούσουμε κάτι «άλλο», κάτι πιο τολμηρό και απρόσμενο; Ποιος ξέρει...
Πάντως, από το να είχαμε τίποτα άστοχες επιλογές, καλύτερα με Μίλτο Πασχαλίδη και Χρήστο Θηβαίο. Μπορεί να μην υπάρχει σχεδόν ουδεμία έκπληξη στις ερμηνείες τους, αλλά από την άλλη έχεις «δέσει», καθότι ξέρεις τι θα πάρεις.
Το άλμπουμ κυλάει πολύ καλά. Ο Θύμιος Παπαδόπουλος έχει κάνει αληθινά καλή δουλειά, χωρίς εξεζητημένες επιλογές και κενές επιδείξεις, από την πλευρά των ενορχηστρώσεων, με τους μουσικούς να είναι άψογοι στις θέσεις τους (μια ιδιαίτερη μνεία για τον μπασίστα Γιώτη Κιουρτσόγλου, που γεμίζει με τον καλύτερο τρόπο το μεγάλο «κενό» του Γιώργου Ζηκογιάννη, στηρίζοντας όλο τον ήχο του άλμπουμ).
Μου άρεσε ιδιαιτέρως ο Χ. Θηβαίος στο «Ταπεινό ρέκβιεμ για το μέλλον ή το άλλο πρόσωπο ενός αυτόνομου» (όπως είναι ο πλήρης τίτλος του άσματος, γιατί στη νέα έκδοση αναφέρεται μόνο το πρώτο μισό), ενώ σταθερά καλός είναι και ο Μ. Πασχαλίδης στα τραγούδια, που έλεγε στο πρωτότυπο η Μαρία Δημητριάδη.
Χρήστος Θηβαίος - Ταπεινό ρέκβιεμ για το μέλλον
Ένα καίριο, όσο και επίμαχο σημείο είναι τούτο. Πώς εντάσσεται το νέο «Εμπάργκο» στο σήμερα; Εντάσσεται κατ’ αρχάς ως κοινωνικοπολιτικό και αισθητικό γεγονός ή πρόκειται για... όνειρο απατηλό; Φοβάμαι πως περισσότερο ισχύει το δεύτερο και θα επιχειρήσω να εξηγήσω το γιατί.
Αν κάθε πολιτιστικό προϊόν και συνεπώς και κάθε δίσκος είναι παρεπόμενο της εποχής του – αυτό ισχύει στον απόλυτο βαθμό και για το LP «Εμπάργκο».
Το 1982-83 ο Θ. Μικρούτσικος βάλει κατά του νεολαϊκού, του νεορεμπέτικου, του αναβιωμένου ρεμπέτικου, των λαϊκών πανηγυριών στον Λυκαβηττό (συναυλίες με τον Πάνο Γαβαλά, τον Μανώλη Αγγελόπουλο κ.ά.) και μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο δηλώνει στην εφημερίδα «Τα Νέα» (24 Οκτ. 1983) πως «τα στάδια και τα ντέφια δεν είναι πολιτιστική πρακτική», επεξηγώντας:
«Στην Ελλάδα σήμερα το τραγούδι και η μουσική έχει υποκατασταθεί από τον ήχο Αναψυκτήριο-Λυκαβηττός ’83. Λούμπεν τραγούδια, νεορεμπέτικα, ινδικά, αραβικά, επαναλήψεις ρεμπέτικων συχνά κακόηχες. Και το συμπέρασμα: ένα κοινό που κάποτε μετείχε σε μια ποιοτική πολιτιστικά διαδικασία τώρα λυσσομανά με το ντέφι και το τσιφτετέλι. Αυτή για μένα είναι η λαίλαπα της Αραπιάς. Εγώ έχω το κουράγιο στην άχαρα εποχή μας να χτυπηθώ μαζί τους. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι το μοτίβο θα έχει αλλάξει σε 2-3 χρόνια και οι νυν θεωρητικοί της Αραπιάς και της Γυφτιάς θα ψάχνουν να βρουν επιχειρήματα για να υιοθετήσουν το νέο πρόσωπο του λαϊκισμού – αυτής της χαμαιλεόντιας ιδεολογίας».
Λέγοντας «Γυφτιά» και «Αραπιά» ο Θάνος Μικρούτσικος αναφέρεται στην έκρηξη του νεολαϊκού και νεορεμπέτικου τραγουδιού, η αρχή του οποίου τοποθετείται το 1978 με το άλμπουμ των Νίκου Ξυδάκη-Μανώλη Ρασούλη «Η Εκδίκηση της Γυφτιάς» [Lyra, 1978].
Κατά βάση υπάρχει κόντρα του Θ. Μικρούτσικου με ένα ιδεολογικό ρεύμα της εποχής, την νεο-ορθοδοξία, βασικός εκφραστής της οποίας είναι τότε και ο Διονύσης Σαββόπουλος.
Η κόντρα Μικρούτσικου-Σαββόπουλου μπορεί να ξεκινάει στην αρχή της Μεταπολίτευσης, μπορεί να παίρνει σχήμα στα τέλη της δεκαετίας, όταν ο Δ. Σαββόπουλος σε συνέντευξή του στον Γιώργο Πηλιχό (για την εφημερίδα «Τα Νέα») δηλώνει πως «η Ραφαέλα Καρά είναι καλύτερη από τον Μικρούτσικο, κι αυτό το ξέρουν και τα μικρά παιδιά», αλλά κεφαλαιώνεται στις αρχές της νέας δεκαετίας, όταν ο Θ. Μικρούτσικος καταφέρεται κατά της «Γυφτιάς» (παραγωγός στον δίσκο των Ξυδάκη-Ρασούλη ήταν ο Δ. Σαββόπουλος ως γνωστόν) και της «Αραπιάς» (το τραγούδι του Γιώργου Μητσάκη «Στη μαγεμένη Αραπιά» ακουγόταν πολύ, τότε, από την Οπισθοδρομική Κομπανία, που είχε την εμπιστοσύνη του Δ. Σαββόπουλου), αφήνοντας σαφείς υπαινιγμούς (ο Θ. Μικρούτσικος) περί «σταδίων» (ο Δ. Σαββόπουλος είχε τραγουδήσει στο νέο τότε Ολυμπιακό Στάδιο της Αθήνας, στην Καλογρέζα, στις 19 Σεπτ. 1983) και περί «ντεφιών» (υπονοώντας και το περιοδικό «Ντέφι», στην επιτροπή του οποίου, ανάμεσα σε άλλους, ήταν και ο Τάσος Φαληρέας, συνομιλητής του Δ. Σαββόπουλου, από τους βασικούς υποστηρικτές της στροφής προς το λαϊκό τραγούδι, με την παράλληλη άρνηση του «προτεσταντικού ροκ»).
Αν η άποψη, η φιλοσοφία που κουβαλούσε το νεολαϊκό, το νεορεμπέτικο κ.λπ. ήταν και πρακτικά, μα και θεωρητικά εναρμονισμένη με την ντόπια παράδοση (που περιλάμβανε, ως βασικό άξονά της και την ορθόδοξη πίστη), έτσι όπως εκείνη αποκαλυπτόταν, για παράδειγμα, μέσα από τις «Μελέτες» του Ζήσιμου Λορεντζάτου («την παράδοση μπορείς να την καταλάβεις μονάχα με τη ζωή σου ή με τη μεταφυσική πράξη, διαφορετικά απομένει και αυτή μόνο φιλοσοφία ή φιλοσοφικό σύστημα και το σπουδαιότερο χάνει τότε τη θεϊκιά της προέλευση»), από την άλλη μεριά η καταφυγή σε δυτικά πρότυπα «πατούσε» σε ιδεολογικά κενά, τα οποία δεν μπορούσε, εύκολα να σχηματοποιηθούν, θεωρητικά και πρακτικά, μέσα στο περιβάλλον της κομμουνιστικής αριστεράς. Οι αισθητικές επιλογές, θέλω να πω, τότε, του Θάνου Μικρούτσικου, έμοιαζαν (δεν λέω ήταν) σχεδόν ξεκρέμαστες.
Ο ίδιος, μάλιστα, λίγο καιρό αργότερα θα ερχόταν σε σύγκρουση με τον χώρο του και αυτή τη φάση την περιγράφει γλαφυρά ο αείμνηστος συνθέτης στην «Αυτοβιογραφία» του. Ένα μικρό απόσπασμα:
«Μπαίνοντας στο 1983, θα ξεκινήσω με την πολιτική διάσταση των πραγμάτων. Έχουν περάσει βέβαια δύο χρόνια από την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, εγώ είμαι ακόμη στο ΚΚΕ, έχοντας σοβαρές διαφωνίες με την επίσημη άποψη του Κόμματος, για τα θέματα του πολιτισμού κυρίως, αλλά και γενικότερα, για ιδεολογικά ζητήματα. Υπήρχαν καθημερινές, μικρές ή μεγάλες αφορμές, για να αναδειχτούν αυτές οι διαφωνίες και να γίνουν αντιπαραθέσεις.(...) Λίγες μέρες αργότερα κάναμε μία συνέντευξη στον Ριζοσπάστη με τον Δημήτρη Δανίκα, όπου έλεγα “ναι στον Φρανκ Ζάππα, όχι στην εμπορευματοποιημένη αμερικάνικη μουσική, που προσπαθεί να επιβάλλει έναν μητροπολιτικό ήχο”. Αν αυτή η άποψη ακούγεται αυτονόητη σήμερα, σε διαβεβαιώ (σ.σ. μιλάει στον Οδυσσέα Ιωάννου) πως τότε δεν ήταν καθόλου αυτονόητη».
Στους πρώτους μήνες του 1984 ο Θάνος Μικρούτσικος θα διαγραφόταν από το ΚΚΕ...
Μίλτος Πασχαλίδης - Μες στο χημείο του Μαγιού
Πάντως το νόημα στο νέο «Εμπάργκο» δεν θα το δώσουν ούτε οι νέες ερμηνείες σώνει και καλά, ούτε οι νέες ενορχηστρώσεις, μα ο λόγος του Άλκη Αλκαίου – ένας λόγος, που δύσκολα αποκρυπτογραφείται στην εντέλειά του, αφήνοντας μόνο κάποιες λέξεις, στίχους ή στροφές να ίπτανται στο χώρο και το χρόνο.
Και βεβαίως μερικοί επεξηγηματικοί υπότιτλοι, σαν τους «μνήμη Νίκου Πουλαντζά» («Το κακόηθες μελάνωμα»), «Τουρκία ’81» («Μες το χημείο του Μαγιού») , «Σαλβαντόρ ’80» («Γαμμαγραφία), και «στον Διονύση Σαββόπουλο» – ένας υπότιτλος, που αφορά στο τραγούδι «Ωδή σε έναν δρομέα ημιαντοχής» και ο οποίος παραλείπεται, στην πιο καινούρια έκδοση ως... κενός νοήματος. Αντιλαμβάνομαι τους λόγους, αν και δεν υπήρχε λόγος...
Το ιδεολογικό κενό, πάντως, δεν θα μπορούσε να γεφυρωθεί ούτε στο «Εμπάργκο», μέσω της... ποιητικής επίθεσης στον Διονύση Σαββόπουλου, δια χειρός Άλκη Αλκαίου («τώρα ανακάλυψες με μιας / σαράντα αιώνες μοναξιάς / παραμυθάκι μου ακριβό / βαλκανικά σε χαιρετώ»), όταν από την άλλη μεριά ολάκερο το άλμπουμ είναι αφιερωμένο σε μια σημαντική προσωπικότητα της κομμουνιστικής αριστεράς, μα και του νεο-ορθόδοξου ρεύματος της εποχής, τον Κωστή Μοσκώφ (1939-1998). (Ούτε αυτό αναφέρεται στη νέα έκδοση).
Βεβαίως ο Κ. Μοσκώφ θεωρούσε πως δεν βρισκόταν από την ίδια πλευρά της νεο-ορθοδοξίας με τον Διονύση Σαββόπουλο ή τον Στέλιο Ράμφο. Υπήρχαν τάσεις κι εκεί, και όχι μόνο δύο, που άπτονταν και πολιτικών-ιδεολογικών ζητημάτων, μα και θεωρητικών-πρακτικών σε σχέση με την «ανάγνωση» της ορθόδοξης πίστης και ζωής.
Πάντως ο Κ. Μοσκώφ είχε εκφράσει την επιθυμία να φέρει κοντά τους Διονύση Σαββόπουλο και Θάνο Μικρούτσικο, χωρίς μάλλον να το καταφέρει. Σε μία συνέντευξή του στο περιοδικό «Σχολιαστής» (τεύχος #5, Αύγουστος 1983) διαβάζουμε:
«Ο Σαββόπουλος επηρεάζεται πράγματι από το Ράμφο, αλλά ελπίζω να τον κερδίσουμε εμείς. Το μεγάλο μου όραμα είναι να φέρω σ’ επαφή τους φίλους μου αυτούς, το Διονύση με τον Μικρούτσικο και να σταματήσουν αυτή την εχθρότητα, μια και νομίζω ότι μετά το Μίκη, είναι οι δυο μεγαλύτεροι μουσικοί. Θα τους φέρω σε επαφή σε κάτι εκπομπές που θα κάνω στο Τρίτο Πρόγραμμα, καλώντας τους να μιλήσουν. Πάντως ο Σαββόπουλος δεν έχει ξεπεράσει την επιρροή του Ράμφου».
Στο επόμενο τεύχος του «Σχολιαστή» (#6, Σεπτέμβριος 1983) ο Διονύσης Σαββόπουλος, σε συνέντευξή του, είχε αρνηθεί την τοποθέτησή του από τον Κ. Μοσκώφ, στην «συντηρητική» πλευρά του νεο-ορθόδοξου ρεύματος, πλέκοντας παράλληλα τον ύμνο του ροκ (εκείνου της αντικουλτούρας), εκφράζοντας την άποψη πως μόνο αν συναντιόταν το ροκ με μια μεγάλη παράδοση της Ανατολής, θα εύρισκε ξανά το νόημά του (κάτι παντελώς αμφίβολο, φυσικά, για να μην πούμε αδύνατο), ενώ «τα χώνει», συγχρόνως, στον «προτεστάντη» Bob Dylan (σε κοινή γραμμή με τον Τάσο Φαληρέα του περιοδικού «Ντέφι»).
Θέλω να είμαι τίμιος με το νέο «Εμπάργκο». Στην αρχή, πριν το ακούσω, ήμουν τελείως δύσπιστος, γι’ αυτό που είχα στα χέρια μου. Το ίδιο δύσπιστος ήμουν και με τις πρώτες ακροάσεις. Με τις επόμενες, όμως, άλλαξα γνώμη.
Σαν αισθητικό γεγονός, εννοώ, το νέο «Εμπάργκο» στέκεται μια χαρά και έγινε ενδεχομένως ό,τι καλύτερο μπορούσε να γίνει, γι’ αυτό, σε όλα τα επίπεδα της παραγωγής του. Σαν κοινωνικοπολιτικό γεγονός, όμως, δεν μπορεί παρά να έχει τελείως συζητήσιμη ισχύ, καθώς επιχειρεί να αναδυθεί μέσα από τα αποκαΐδια του «τέλους της Ιστορίας».
Κάποτε ακούγαμε το «Εμπάργκο» μέσα σε όλο αυτό το πλέγμα της κίνησης των ιδεών, στην κοινωνία και την κουλτούρα. Τώρα το ακούμε τελείως ξεκομμένο από τον «αγώνα του συντρόφου», την «αγωνία αυτού του τόπου για ζωή»...
Δεν του άξιζε τέτοια τύχη. Ούτε και σ’ εμάς, εν πολλοίς...
Μίλτος Πασχαλίδης, Χρήστος Θηβαίος - Το κακόηθες μελάνωμα
Επαφή: www.ogdoomusicgroup.gr
