Η Μαρία Ζοάο Πίρες, η σπουδαία Πορτογαλίδα σολίστ, είναι μια μικρόσωμη γυναίκα γεμάτη ενέργεια και σφρίγος με πάθος για τη μουσική, που το αποδεικνύει υπηρετώντας τα έργα που ερμηνεύει με έμπνευση –δεν είναι τυχαίο ότι οι ερμηνείες της στις σονάτες και στα κοντσέρτα του Μότσαρτ θεωρούνται σημεία αναφοράς–, με μια τέχνη που καταφέρνει και διεισδύει στο βάθος της μουσικής και αναδεικνύει κάθε φράση ενός έργου με τρόπο αφοπλιστικό και συγκινητικό. «Το να είσαι στη σκηνή είναι συνέπεια της δουλειάς μιας ζωής και όχι ένας στόχος από μόνος του» λέει για τις εμφανίσεις της.
Αγαπημένη του κοινού, μεσουρανεί ανελλιπώς στο διεθνές μουσικό στερέωμα από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και σήμερα οι χιλιάδες θαυμαστές της στην υφήλιο εύχονται να μην πραγματοποιήσει τις «προειδοποιήσεις» της για συνταξιοδότηση και να μπορούν να απολαμβάνουν την ωριμότητα και την εκλεπτυσμένη ποιότητα της μουσικής της σκέψης.
«Το καλύτερο πράγμα στη ζωή είναι να μην είσαι σίγουρος και να το αποδεχτείς» λέει η Πίρες, που είδε τη ζωή της να ανατρέπεται πολλές φορές και πήρε σημαντικές αποφάσεις, αλλάζοντας ακόμα και υπηκοότητα. Το μόνο στο οποίο είναι αμετακίνητη είναι ο στόχος της και αφορά την απήχηση της επιρροής της τέχνης στη ζωή, στην κοινότητα και στην εκπαίδευση, ανακαλύπτοντας νέους τρόπους για να ωθήσει την κοινωνία να υιοθετήσει έναν καινούργιο τρόπο σκέψης. Οι δύο βασικοί άξονες της προσέγγισής της είναι ο σεβασμός της εξέλιξης των ατόμων και των διαφορετικών πολιτισμών καθώς και η ενθάρρυνση της ανταλλαγής ιδεών.
Αγαπημένη του κοινού, μεσουρανεί ανελλιπώς στο διεθνές μουσικό στερέωμα από τις αρχές της δεκαετίας του ’70 και σήμερα οι χιλιάδες θαυμαστές της στην υφήλιο εύχονται να μην πραγματοποιήσει τις «προειδοποιήσεις» της για συνταξιοδότηση και να μπορούν να απολαμβάνουν την ωριμότητα και την εκλεπτυσμένη ποιότητα της μουσικής της σκέψης.
Η Μαρία Ζοάο Πίρες γεννήθηκε στις 23 Ιουλίου 1944 στη Λισαβόνα. «Μεγάλωσα σε μια οικογένεια με τον αδερφό και τις αδερφές μου και τη μητέρα μου. Και με τον παππού μας, που ήταν βουδιστής και ήταν πολύ περίεργο εκείνη τη εποχή. Όμως ο πατέρας μου έζησε μέχρι τα 30 ή τα 32 του στην Κίνα και την Ιαπωνία. Σπούδασε φιλοσοφία. Πολύ αργότερα σπούδασα τον βουδισμό. Ήμουν πάνω από 40 χρονών. Έχω μια πολύ δυνατή σχέση με αυτήν τη φιλοσοφία. Αλλά δεν μου αρέσει να λέω ότι είμαι βουδίστρια. Όταν λέτε αυτό που είστε, βάζετε ήδη ορισμένους περιορισμούς. Ακόμη και το να λες ότι είσαι Αμερικανός δίνει στον εαυτό σου ένα όριο, όχι; Αλλά αυτό που είσαι είναι ένας άνθρωπος. Πριν από όλα είμαι άνθρωπος» λέει. Ωστόσο, ο βουδισμός, όπως λέει, έχει επηρεάσει κατά κάποιον τρόπο το παίξιμό της, «την αναπνοή, τον χώρο και την ησυχία του χώρου».
Η παιδική της ηλικία στιγματίστηκε από τον θάνατο του πατέρα της δύο εβδομάδες πριν γεννηθεί, αλλά η επιρροή του ήταν σημαντική.
Σε ηλικία μόλις 4 ετών πήγε σε μια συναυλία της Γαλλίδας βιολονίστριας Ζινέτ Νεβέ που τη θυμάται ως μια «βαθιά εμπειρία». Ήταν πολύ μικρή, αλλά ήδη έψαχνε για έναν συγκεκριμένο ήχο στο πιάνο. «Υπήρχε κάτι στον ήχο της Νεβέ, κάτι εντελώς προσωπικό, που μιλούσε όμως μόνο για την ίδια τη μουσική. Λίγες μέρες αργότερα σκοτώθηκε σε αεροπορικό δυστύχημα», λέει.
Η Πίρες υπήρξε παιδί-θαύμα και έκανε την πρώτη της δημόσια παράσταση σε ηλικία επτά ετών με τα Κοντσέρτα για πιάνο του Μότσαρτ στο Πόρτο της Πορτογαλίας. Ήταν μόλις εννέα ετών όταν κέρδισε το κορυφαίο βραβείο της Πορτογαλίας για νέους μουσικούς. Έκανε σπουδές στη μουσική και στο πιάνο με τους Campos Coelho και Francine Benoît, συνεχίζοντας αργότερα στη Γερμανία, με τον Rosl Schmid στο Μόναχο και τον Karl Engel στο Ανόβερο.
Ενώ έχει εμφανιστεί σε όλο τον κόσμο με όλες τις μεγάλες ορχήστρες, συμπεριλαμβανομένης της Φιλαρμονικής του Βερολίνου, της Συμφωνικής Ορχήστρας της Βοστώνης, της Βασιλικής Ορχήστρας Concertgebouw, της Φιλαρμονικής του Λονδίνου, της Orchestre de Paris και της Φιλαρμονικής της Βιέννης, έχει διαπρέψει ως ερμηνεύτρια μουσικής δωματίου και έχει πάρει μέρος σε όλα τα μεγάλα διεθνή φεστιβάλ, όπως το Μουσικό Φεστιβάλ του Schleswig-Holstein, το Schubertiade, το Tanglewood, το Ravinia, το Montpellier, τη Λουκέρνη, το Εδιμβούργο και το BBC Proms, δεν είναι λάτρης των συναυλιών και των ρεσιτάλ. Δεn φοράει ποτέ τα επιβεβλημένα βραδινά ρούχα που φορούν οι καλλιτέχνες στις μεγάλες αίθουσες. Προτιμά ευκολοφόρετα ρούχα από κάνναβη ή βαμβάκι. «Δεν φοράω μακιγιάζ και τα μαλλιά μου είναι πάντα κοντά», λέει. «Φοράω μόνο φλατ παπούτσια. Έτσι έχω το κεφάλι μου ήσυχο».
Το 1970 κέρδισε τον διαγωνισμό Beethoven Bicentennial Competition στις Βρυξέλλες, που της χάρισε διεθνή προβολή. «Οι άνθρωποι νοιάζονται για τη σταδιοδρομία και τον εαυτό τους και όλες τις δουλειές γύρω από τη μουσική. Και αυτό είναι για μένα ανοησία. Όταν οι μουσικοί πηγαίνουν σε διαγωνισμούς, τους βγαίνει η ψυχή», λέει. Όμως ο διαγωνισμός αυτός της απέφερε μια σειρά εμφανίσεων και ρεσιτάλ σε όλη την Ευρώπη και ένα αποκλειστικό συμβόλαιο ηχογράφησης με την Deutsche Grammophon το 1989. Η ηχογράφηση των νυχτερινών του Σοπέν έχει χαρακτηριστεί ως η καλύτερη διαθέσιμη έκδοση από το περιοδικό «Gramophone». «Είναι πολύ εσωτερική μουσική και πολύ βαθιά», λέει η Πίρες. «Ο Σοπέν είναι ο βαθύς ποιητής της μουσικής. Αλλά εφηύρε επίσης αυτό το τρομερό πράγμα που λέγεται ρεσιτάλ πιάνου. Αυτό με έκανε να υποφέρω όλη μου τη ζωή».
Η αλήθεια είναι ότι δεν της άρεσε ποτέ να παίζει στη σκηνή. Πιστεύει ότι η μορφή που έχουν οι συναυλίες πρέπει να αλλάξει και να είναι πιο ανεπίσημη και χαλαρή.
Όμως, η εμφάνισή της σε μια συναυλία που έγινε μετά από χρόνια viral είναι αυτή που μας έχει χαρίσει μια από τις πιο εκπληκτικές στιγμές της κλασικής μουσικής.
Το 1999 εμφανίστηκε σε μια μεσημεριανή συναυλία στο Άμστερνταμ με το Royal Concertgebouw υπό τη διεύθυνση του Riccardo Chailly. Καθώς η ορχήστρα άρχισε να παίζει το κοντσέρτο του Μότσαρτ Νο. 20 σε ρε ελάσσονα, συνειδητοποίησε ότι είχε κάνει πρόβα ένα διαφορετικό κονσέρτο. Αρχικά έπαθε σοκ, ταράχτηκε απίστευτα όταν κατάλαβε αυτό που της είχε συμβεί, αλλά έπαιξε το κοντσέρτο από μνήμης χωρίς να κάνει κανένα λάθος. Ήταν ένα θαύμα. Όταν ανακαλύφθηκε το βίντεο, το 2013 έγινε viral hit της κλασικής μουσικής.
Το βίντεο που έγινε viral.
Ήδη από τη δεκαετία του 1970, η Πίρες αναζητούσε νέους τρόπους που, σεβόμενοι την ανάπτυξη ατόμων και πολιτισμών, ενθαρρύνουν την ανταλλαγή ιδεών και τη σχέση της τέχνης με τον άνθρωπο. «Πρέπει να αναρωτηθούμε: "πώς μπορεί να αλλάξει ο τρόπος που κάνουμε μουσική, για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν αυτά τα πράγματα που συμβαίνουν γύρω μας;"».
Την ίδια χρονιά, το 1999, έδωσε μια απάντηση σε αυτά που την απασχολούσαν. Δημιούργησε το Belgais Centre for the Study of the Arts στην Πορτογαλία, στη φάρμα της, όπου πραγματοποιούνταν συναυλίες, ηχογραφήσεις και διεπιστημονικά εργαστήρια για επαγγελματίες και ερασιτέχνες μουσικούς τα οποία διηύθυνε, με σκοπό να βοηθήσει τα μη προνομιούχα και κακοποιημένα παιδιά να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα μέσω της επαφής με τις τέχνες.
«Έχουμε ευθύνη να ζήσουμε τη ζωή μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, να βοηθήσουμε τους άλλους και να μοιραστούμε αυτόν τον πλανήτη με συμπόνια. Η μουσική και η τέχνη είναι οι βαθύτερες εκφράσεις της ψυχής μας και η άμεση μετάδοση του σύμπαντός μας. Νομίζω ότι όλοι γεννιούνται καλλιτέχνες και η τέχνη πρέπει να μοιράζεται με όλους τους ανθρώπους σε αυτόν τον πλανήτη» λέει.
Το όνειρο και το όραμά της για το Belgais έληξε άδοξα το 2006. Η Πίρες έγινε πρωτοσέλιδο και κατηγορήθηκε από τον Τύπο για κακή οικονομική διαχείριση, βγήκε στη φόρα η προσωπική της ζωή και κυνηγήθηκε από τους επικριτές της. Η επίθεση εναντίον της ήταν πολύ μεγάλη: «Άκουσα ανθρώπους να λένε δημόσια ότι δεν είχα το δικαίωμα να εμπλακώ σε πράγματα που δεν είναι δική μου δουλειά – στην εκπαίδευση. Αλλά γνωρίζω τα προβλήματα των παιδιών και βλέπω πως η χώρα δεν νοιάζεται για αυτά. Η τέχνη μπορεί να ξαναδώσει στους ανθρώπους την αξιοπρέπειά τους». Αποφάσισε όχι μόνο να φύγει από την Πορτογαλία αλλά και να αρνηθεί την υπηκοότητά της και να πάρει αυτήν της Βραζιλίας. «Έπρεπε να φύγω από την Πορτογαλία, ήταν αδύνατο να επιβιώσω. Με σταύρωσαν στις εφημερίδες, έλεγαν ψέματα για μένα, πράγματα που δεν έγιναν ποτέ» λέει.
Άφησε την πατρίδα της και εγκαταστάθηκε κοντά στο Σαλβαδόρ στη Βραζιλία, συνεχίζοντας την καριέρα της και ξεκινώντας παρόμοια έργα σε μια φάρμα. Είχε τεράστια χρέη από το Belgais και συνέχισε να εργάζεται για να τα αποπληρώσει και να μεγαλώσει τα παιδιά της. «Η ζωή μου άλλαξε τελείως. Είμαι πολύ τυχερή που ήμουν πάντα πολύ χαλαρή με τα υλικά αγαθά. Οπότε δεν υπέφερα πραγματικά μέσα μου. Αλλά ήταν ένα βίαιο πράγμα. Και μπορώ να το αντιμετωπίσω πολύ καλύτερα από ό,τι πολλοί άνθρωποι» λέει.
Ευτυχώς, τα πράγματα έκαναν τον κύκλο τους και επέστρεψε στο Belgais το 2017 αναζωογονώντας τα Open Air Summer Festival και άλλα ειδικά έργα. Έγινε επίτιμη διδάκτορας στο πανεπιστήμιο Pompeu Fabra της Βαρκελώνης και ο Πορτογάλος Πρόεδρος της απένειμε το Μετάλλιο Πολιτιστικής Αξίας της χώρας.
Η μεγάλη οικογένεια της Μαρία Ζοάο Πίρες είναι οι τέσσερις κόρες και τα εγγόνια της, δύο υιοθετημένοι γιοι και μια ευρύτερη οικογένεια μέσα από τα διάφορα έργα που έχει δημιουργήσει τόσο στην Πορτογαλία όσο και στη Βραζιλία.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 υιοθέτησε ένα αγοράκι, τον Κλαούντιο. Έχει αφηγηθεί πώς έγινε μητέρα του, εξηγώντας ότι τράβηξε την προσοχή της ως νεογέννητο στο μαιευτήριο όπου μια από τις κόρες της γεννούσε. Η μητέρα του Κλαούντιο εξαφανίστηκε λίγο μετά τη γέννησή του. Η Πίρες υιοθέτησε το αγόρι όταν έγινε φανερό ότι το παιδί είχε εγκαταλειφθεί τελείως. Τον πήρε να ζήσει μαζί της στη φάρμα της, η οποία βρίσκεται σε μια απομακρυσμένη περιοχή περίπου μία ώρα οδικώς από τη Λισαβόνα. Σε αυτήν τη φάρμα καλλιεργεί ελιές, και με μεγάλη θέρμη υποδέχεται νέους μουσικούς και άλλους καλλιτέχνες, προκειμένου να τους προσφέρει ένα ανεπίσημο περιβάλλον για να χαλαρώσουν και να συζητήσουν τα προβλήματά τους. Στόχος της είναι να επαναφέρει τους δασκάλους και τους μαθητές στις ρίζες του σκοπού τους ως μουσικών. Η σχέση της με την Ευρώπη είναι πιο στενή από ποτέ γιατί τόσο οι κόρες όσο και οι δυο της γιοι ζουν και σπουδάζουν στη Γηραιά Ήπειρο. Η Πίρες πάντα επιδιώκει να μένει μακριά από την πόλη, είτε στην Πορτογαλία είτε στη Βραζιλία. «Δεν τρελαίνομαι για πόλεις. Έχω μια ισχυρή σχέση με τη φύση, τον αέρα, τον άνεμο, τον ήλιο – τα πάντα. Στην πόλη νιώθω δίψα» λέει.
Η Μαρία Ζοάο Πιρές με μια άλλη σπουδαία πιανίστρια, τη Μάρτα Άργκεριχ, ερμηνεύουν το κονσέρτο για δύο πιάνα και ορχήστρα KV 365 του Μότσαρτ, στη Γενεύη, 2019.
Η Πίρες έχει δουλέψει πολύ και σε όλο τον κόσμο με τον βιολιστή Augustin Dumay. Ήταν σύντροφοι για μερικά χρόνια, αλλά παρέμειναν φίλοι και συνέχισαν να παίζουν μουσική μαζί. «Ζήσαμε μαζί για δυο χρόνια. Και μετά χωρίσαμε και συνεχίσαμε να παίζουμε πολύ και είμαστε καλοί φίλοι τώρα, αλλά δεν παντρευτήκαμε ποτέ. Έμαθα πολλά μαζί του για τη μουσική και σχετικά με τον τρόπο έκφρασης των πραγμάτων. Είχαμε τρομερούς καβγάδες όταν ηχογραφούσαμε τις σονάτες του Μπετόβεν. Ο καθένας μας ήθελε διαφορετικά πράγματα. Έτσι μαθαίνεις να συμβιβάζεσαι – αλλά όχι για τα σημαντικά. Αυτό που βγήκε τελικά ήταν ένα πολύ σημαντικό αποτέλεσμα για μένα».
Το 2006, υποβλήθηκε σε μια σοβαρή εγχείρηση καρδιάς. Στη συνέχεια αφιέρωσε μια από τις ηχογραφήσεις της στην ιατρική της ομάδα. «Πραγματικά μου έσωσαν τη ζωή. Ήμουν στην Ισπανία. Έδινα συναυλίες και έπρεπε να πάω σε μια μικρή πόλη, τη Σαλαμάνκα. Και όταν έφτασα εκεί ήξερα ότι κάτι δεν πήγαινε καλά και ήθελα να πάω στο γιατρό. Το άτομο που δούλευε μαζί μου είπε: "Μην περιμένεις. Πήγαινε τώρα". Θα είχα πάθει καρδιακή προσβολή, θα είχα πεθάνει». Η ίδια λέει με χιούμορ ότι δεν είναι κακός τρόπος να πεθάνεις στη σκηνή σαν την Τατιάνα Νικολάγιεβα, που έπαθε καρδιακή προσβολή στη μέση μιας συναυλίας: «Αν πρέπει να πεθάνεις, δεν έχει σημασία πώς. Αλλά μερικές φορές πρέπει επίσης να επιβιώσεις. Αυτό μου συνέβη».
Η Μαρία Ζοάο Πίρες έχει περάσει ένα μεγάλο μέρος της καριέρας της αναζητώντας άλλους τρόπους για να κάνει μουσική.
Το 2012, παρουσίασε στο Βέλγιο δύο επιπλέον πρότζεκτ: τα Partitura Choirs, μια πρωτοβουλία για τη δημιουργία και την εξέλιξη χορωδιών με παιδιά από μειονεκτικά περιβάλλοντα (όπως το βελγικό «Hesperos Choir»), και τα Partitura Workshops. Μέσα από αυτές τις πρωτότυπες δράσεις στοχεύει στη δημιουργία μιας αλτρουιστικής δυναμικής ανάμεσα σε καλλιτέχνες από διαφορετικές γενιές, προτείνοντας σε έναν κόσμο υπερβολικά εστιασμένο στην ανταγωνιστικότητα μια εναλλακτική φιλοσοφία που διαδίδεται παγκοσμίως μέσω των Partitura Projects and Workshops.
Το 2014, ήταν υποψήφια για τα 56α βραβεία Grammy στην κατηγορία «Best Classical Instrumental Solo», για την ερμηνεία της στο Schubert: Piano Sonatas D. 845 & D. 960. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά που ήταν υποψήφια για Grammy, η πρώτη ήταν το 2009.
Ανάμεσα στις πολλές καινοτομίες της είναι το ψηφιακό πρόγραμμα Creative Journey, το οποίο λέει ότι είναι ο τρόπος της να μοιράζεται όσα έχει μάθει στη μακρά καριέρα της ως πιανίστα. «Είναι μια ανεκτίμητη πηγή γνώσης για τους λάτρεις του πιάνου και αποκάλυψη για όλους όσους ενδιαφέρονται για τη δημιουργικότητα, την επίγνωση και τις δυνατότητες της μουσικής για μια ζωή με νόημα και έναν καλύτερο κόσμο».
«Η απόδοση της μουσικής και όχι η δημόσια παράσταση πρέπει να είναι ο σκοπός του μουσικού» λέει. «Μερικές φορές ονειρεύομαι έναν πιο φυσικό τρόπο δημιουργίας μουσικής όπου η ζωή και η μουσική ενώνονται – πιο στενά».
Maria João Pires plays CHOPIN PIANO CONCERTO # 1 in E minor- Emmanuel Krivine
