ΤO «ΔEN HTAN NHΣΙ» είναι ένα τραγούδι του Μάνου Χατζιδάκι, που είχε πρωτοπεί ο Γιώργος Ρωμανός στο LP «Καπετάν Μιχάλης» [Columbia, 1966] σε λόγια Νίκου Καζαντζάκη – λόγια διαλεγμένα από το βιβλίο του με τον ίδιο τίτλο, τα οποία είχε συνταιριάξει μετατρέποντάς τα σε στίχους για τραγούδι ο Γεράσιμος Σταύρου. Για τον «Καπετάν Μιχάλη» έχουμε γράψει αναλυτικό άρθρο παλαιότερα, το οποίον μπορείτε να δείτε εδώ, ώστε να θυμηθείτε τα τι και πώς εκείνης της ιστορίας.
Για έναν παράξενο λόγο το τραγούδι αυτό, το «Δεν ήταν νησί», στο δεύτερο μισό της δικτατορίας, μετά το 1970 δηλαδή, ακούστηκε πολύ. Πάρα πολύ. Τόσο, όσο δεν είχε ακουστεί την πρώτη φορά, το 1966.
Γιατί συνέβη αυτό; Ήταν τυχαίο; Συμπτωματικό; Τι γνώμη είχε ο Μάνος Χατζιδάκις για την χρησιμοποίηση του τραγουδιού του; Αυτά και άλλα ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε στο κείμενο που ακολουθεί.
Γύρω από το «Δεν ήταν νησί» (με τον στίχο ανάμεσα «άμα λευτερωθεί η Κρήτη») έχουν γραφεί κατά καιρούς διάφορα σε περιοδικά κι εφημερίδες (από δημοσιογράφους, μουσικούς, ακόμη και από τον ίδιο τον Μ. Χατζιδάκι), από τα οποία μόνον μπέρδεμα προκύπτει. Ας ελπίσουμε πως θα ξεδιαλύνουμε, όσο είναι εφικτό, τις παρεξηγήσεις...
Το τραγούδι ήταν από ’κείνα που ακούγονταν σωρηδόν επί επταετίας, με τις εκτελέσεις να πέφτουν βροχή από τραγουδιστές και τραγουδίστριες, που συνέπεσε να κάνουν τρανή καριέρα εκείνη την περίοδο.
Ο Βασίλης Αγγελικόπουλος, γνωστός θιασώτης του έργου του Μάνου Χατζιδάκι (με αρθρογραφία, βιβλία κ.λπ.) στο περιοδικό Κ της Καθημερινής (#379, 5 Σεπτεμβρίου 2010) είχε γράψει πως στο εν λόγω τραγούδι «κατά τη δικτατορία προσδόθηκε και αντιστασιακή χροιά, με την επωδό ‘άμα λευτερωθεί η Κρήτη / θα λευτερωθεί κι εμένα η καρδιά μου’, που τραγουδούσε ο κόσμος».
Επίσης σε μια συνέντευξη τού αείμνηστου Μάνου Λοΐζου στον Δημήτρη Γκιώνη για το περιοδικό Τετράδιο (Φεβρουάριος 1975) είχαν ειπωθεί τα εξής:
«Ανέκαθεν το τραγούδι ενοχλούσε την Πολιτεία, γι’ αυτό και η λογοκρισία υπήρχε ανέκαθεν και εξακολουθεί ακόμα να υπάρχει. Όμως η δικτατορία το φοβήθηκε ακόμα περισσότερο και το απαγόρευσε· δεν ανεχόταν ούτε καν τον πιο αθώο συμβολισμό (π.χ. την ενοχλούσε το ‘Όταν λευτερωθεί η Κρήτη’)».
Με τα λίγα με τα λιγότερα τόσο ο Β. Αγγελικόπουλος, όπως και ο Μ. Λοΐζος έχουν / είχαν την εντύπωση πως το «Δεν ήταν νησί» ήταν ένα αντιστασιακό τραγούδι στην περίοδο της επταετίας ή επείχε ρόλο αντιστασιακού, τέλος πάντων, όπως συνέβαινε για παράδειγμα με το ριζίτικο «Πότε θα κάνη ξαστεριά». Στην πραγματικότητα, όμως, συνέβαινε, ακριβώς το αντίθετο!
Το τραγούδι ήταν από ’κείνα που ακούγονταν σωρηδόν επί επταετίας, με τις εκτελέσεις να πέφτουν βροχή από τραγουδιστές και τραγουδίστριες, που συνέπεσε να κάνουν τρανή καριέρα εκείνη την περίοδο.
Τι σόι «αντιστασιακό» τραγούδι θα μπορούσε να ήταν το «Δεν ήταν νησί», όταν μεταξύ 1971-73 το είχαν πει η Κλειώ Δενάρδου με τους Μαστέλλο-Δημησιάνο σε δισκάκι της Philips το 1971, η Λίτσα Σακελλαρίου στο LP «Άμα Λευτερωθή η Κρήτη / Μάνος Χατζιδάκις + 5» [MINOS, 1971], η Ξανθίππη Καραθανάση σε ενορχήστρωση Γιώργου Μουζάκη(!) στο φερώνυμο LP της [Polydor, 1972], o Πάνος Κόκκινος με τους Faces στο LP «Μάνος Χατζιδάκης για πάντα…» [Pan-Vox, 1972], όπως και σε δισκάκι, η Νάνα Μούσχουρη στο LP “Chante La Grèce” [FR. Philips, 1972] και ακόμη η Μαρίνα σε 45άρι [Zodiac, 1971];
Νάνα Μούσχουρη - Δεν ήταν νησί
Περαιτέρω, το 1973, το «Δεν ήταν νησί» το είχε πει η Μελίνα Μερκούρη στο άλμπουμ της “Si Melina... m'était contée” [FR. Polydor], το Trio Belcanto στην Αμερική στο LP “Now” [Peters International] εκεί όπου ακούγεται μαζί με τον «Παλιατζή», το «Πάμε για ύπνο Κατερίνα», το «Του άντρα του πολλά βαρύ» και άλλα άσματα της… νυχτερινής αντίστασης, ενώ την ίδια χρονιά (το 1973) το τραγούδι πέρασε το Αιγαίο, μεταφράστηκε στα τούρκικα, και ως “Aman efem” [diskotur] έγινε επιτυχία και στην γείτονα από την Füsun Önal.
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στο πρώτο ιστορικό τεύχος του περιοδικού Αντί (Μάιος 1972), στο κείμενό του «Χατζιδάκις Θεοδωράκης και μετά;» γράφει σχετικώς:
«Μετά, (υπάρχει) ένα κοινό, που μπορεί να τραγουδάει τα τενεκεδένια τραγούδια που του προσφέρει η διαφήμιση των εταιριών, αλλά έχει μνήμη και γνώση: Σε εποχή θριάμβου της ‘Αγωνίας’, ανέσυρε από το παρελθόν τον ‘Μύθο’ και το ‘Άμα λευτερωθή η Κρήτη’ του Χατζιδάκι και τα έκανε σουξέ. Κι ούτε για μια στιγμή έπαψε να αγκαλιάζει τα ερωτικά, έστω, αλλά ωραία τραγούδια των επιγόνων».
Αυτή είναι η σωστή λέξη: «σουξέ».
Αντιλαμβάνεστε λοιπόν πόσο εκτός τόπου και χρόνου είναι το να υποστηρίζει κάποιος πως σ’ αυτό ακριβώς το τραγούδι είχε προσδοθεί, επί χούντας, αντιστασιακή χροιά.
Το αντίθετο, ακριβώς, συνέβαινε. Οι συνταγματάρχες είχαν προσδώσει σ’ αυτό ξεκάθαρο εθνικόφρον περιεχόμενο – το αντιμετώπιζαν, δηλαδή, όπως αντιμετώπιζαν την Επανάσταση του ’21 και το Έπος του ’40 στις γνωστές ταινίες της περιόδου. Και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο το τραγουδούσαν οι πάντες, ηχογραφώντας το σε δίσκους και ερμηνεύοντάς το ανελλιπώς σε ραδιόφωνο και τηλεόραση.
Υπό ποια έννοια ένα «σημαδεμένο» τραγούδι θα γινόταν «χιτ», από τραγουδιστές που είχαν γνωρίσει την αποθέωση επί επταετίας; Είναι προφανές πως δεν υπήρχε περίπτωση να το έλεγαν, αν το «Δεν ήταν νησί» είχε φήμη «αντιστασιακού» τραγουδιού. Εκτός αν δεχθούμε πως έκανε «αντίσταση» η Κλειώ Δενάρδου τραγουδώντας το... Δεν φαίνεται, όμως, να έχει υποστηρίξει ποτέ κάτι τέτοιο η συμπαθέστατη και εξαιρετική αυτή τραγουδίστρια, στις κατά καιρούς συνεντεύξεις της.
Εξάλλου το «Δεν ήταν νησί» δεν ακούστηκε ποτέ σε αντιστασιακή εκδήλωση, ούτε συνδέθηκε με τον ξεσηκωμό του Πολυτεχνείου, για παράδειγμα, όπως είχαν συνδεθεί τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, του Γιάννη Μαρκόπουλου, του Σταύρου Ξαρχάκου κ.ά.
Η αλήθεια είναι, πάντως, πως το τραγούδι δεν έπεφτε, κάθε φορά, και στα καλύτερα χέρια. Άλλο, όμως, αυτό...
Έτσι, όταν ο Μάνος Χατζιδάκις επέστρεψε από την Αμερική (το φθινόπωρο του 1972) θα θελήσει να το ξαναηχογραφήσει (έξι χρόνια μετά τη συνεργασία του με τον Ρωμανό). Υπάρχει, μάλιστα, κι ένα κείμενό του (αναδημοσιεύεται και στην έκδοση τής Καθημερινής «Ο Κύκλος του C.N.S./ Καπετάν Μιχάλης / Οι Γειτονιές του Φεγγαριού – με τη Φλέρυ Νταντωνάκη»), για το οποίο όμως δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς είχε γραφτεί (γιατί έχει κι αυτό τη σημασία του). Λέει ο Μ. Χατζιδάκις:
«Κατά τη διάρκεια της απουσίας μου στο εξωτερικό επί έξι χρόνια έγινε μια ασυνήθιστη και ανίερη τυμβωρυχία της μουσικής μου από τραγουδιστές κι εταιρίες που δεν απέβλεπαν στην ανακάλυψή της, αλλά στην εκμετάλλευσή της. Έτσι ‘άνθισε’ το ‘Δεν ήταν νησί’ από τον ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗ σε χυδαίες εκτελέσεις με τον ύποπτο για τους τότε καιρούς τίτλο ‘Άμα λευτερωθεί η Κρήτη’(…). Γι’ αυτό και για πολλούς άλλους λόγους μου γεννήθηκε η ανάγκη μιας νέας παρουσίασης του έργου μου ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ, που, με τη Φλέρυ Νταντωνάκη τούτη τη φορά, βρίσκει την άξια τοποθέτησή του(…)».
Κατ’ αρχάς το «χυδαίες εκτελέσεις» το βρίσκουμε υπερβολικό. Σίγουρα, δεν γεννιούνται κάθε μέρα φωνές όπως εκείνη του Γιώργου Ρωμανού, αλλά και την εκτέλεση του Πάνου Κόκκινου φερ’ ειπείν δεν θα μπορούσες να την αποκαλέσεις, με τίποτα, «χυδαία».
Επίσης, το τραγούδι μία μόνον αφορά (Λίτσα Σακελλαρίου) αναγράφηκε σε άλμπουμ ως «Άμα λευτερωθή η Κρήτη (Δεν ήταν νησί)» (και με τους δύο τίτλους, με τον δεύτερο μέσα σε παρένθεση). Όλες τις υπόλοιπες δισκογραφήθηκε ως «Δεν ήταν νησί». Άρα ότι παρουσιαζόταν «με τον ύποπτο για τους τότε καιρούς τίτλο ‘Άμα λευτερωθεί η Κρήτη’», όπως ισχυριζόταν ο Μ. Χατζιδάκις, γενικώς δεν ευσταθεί.
Αλλά και τι ακριβώς εννοούσε ο Μάνος Χατζιδάκις όταν έλεγε «ύποπτο»; Πότε είχε γίνει η συγκεκριμένη δήλωση;
Κρίνοντας από τη φράση «τους τότε καιρούς» δεν θα ήταν λάθος αν υποθέταμε πως το κείμενο γράφτηκε αρκετά μετά την πτώση της δικτατορίας.
Και αφού βρισκόμασταν πλέον στην προχωρημένη Μεταπολίτευση, γιατί δεν ανέλυσε ο Μ. Χατζιδάκις κάπως περισσότερο εκείνο το «ύποπτο». Γιατί να μην πει, δηλαδή, ξεκάθαρα πως κάποιοι (ποιοι;) είχαν «σπρώξει» το τραγούδι εκμεταλλευόμενοι την ανάγκη της χούντας για πατριωτικούς «ύμνους»;
Ή μήπως το «ύποπτο» πήγαινε κάπου αλλού; Μήπως δηλαδή νόμιζε και ο Μ. Χατζιδάκις, όπως ο Μ. Λοΐζος (που εκινείτο, πάντως, από διαφορετική πολιτική αφετηρία) πως το «Άμα λευτερωθή η Κρήτη» το τραγουδούσαν τίποτα κομμουνιστές και... ξίνιζε η δική του αστική αισθητική; Τέλος πάντων... Υπάρχουν όμως κι άλλα σκοτεινά σημεία…
Ενώ το τραγούδι δισκογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1966, επανέρχεται στην επικαιρότητα κατά έναν περίεργο τρόπο όχι το 1967 ή το ’68, αλλά το 1971-1972 (μετά από 5-6 χρόνια δηλαδή).
Υπενθυμίζουμε, εδώ, πως το φθινόπωρο του 1972 ο Μάνος Χατζιδάκις επιστρέφει από την Αμερική στην Ελλάδα. Δεν είμαστε σίγουροι αν αυτά τα δύο γεγονότα σχετίζονται μεταξύ τους (η επιτυχία του τραγουδιού από τη μια μεριά, με την προετοιμασία της επιστροφής και την επιστροφή τού Μ. Χατζιδάκι από την άλλη), παρά ταύτα η αλήθεια είναι μία. Το τραγούδι πουλούσε. Ακουγόταν παντού, στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση και κάποιοι, μέσω αυτού, έκαναν χρυσές δουλειές, εισπράττοντας και τα ανάλογα ποσά…
Είναι, όμως, και το άλλο. Γιατί, ενώ ο Μ. Χατζιδάκις σπεύδει να ηχογραφήσει το «Δεν ήταν νησί» με το που πατάει σχεδόν το πόδι του στην Ελλάδα (πιθανώς τον Οκτώβριο του ’72), το τραγούδι, τελικά, δεν κυκλοφορεί νωρίτερα από το 1975;
Από τη μία υπάρχει ένα είδος «βιασύνης» για να αποκατασταθεί η ουσία του «κακοποιημένου» άσματος, ενώ από την άλλη μένει αυτό στο συρτάρι για τρία χρόνια, κυκλοφορώντας μιαν εποχή που, έτσι κι αλλιώς, ήταν καταδικασμένο στην αφάνεια.
Ποιος αριστερός θα τραγουδούσε στη Μεταπολίτευση το... δήθεν αντιστασιακό «Δεν ήταν νησί»; Ούτε δεξιός δεν θα τολμούσε… Δεν είναι λίγο περίεργα όλα αυτά; Πιθανώς, όχι και τόσο... Προσωπικώς έχω κάποιες εξηγήσεις, αλλά δεν θα ήθελα να τις αναπτύξω, επειδή δεν έχω αδιάσειστες αποδείξεις.
Το τραγούδι ηχογραφείται, λοιπόν, για δεύτερη φορά από τον Μάνο Χατζιδάκι και την Φλέρυ Νταντωνάκη σε μία πρώτη (και πρωτόλεια) εκτέλεση στη Νέα Υόρκη, το 1970. Περιλαμβάνεται, δε, στο άλμπουμ «Η Φλέρυ Νταντωνάκη στα ‘Λειτουργικά’ του Μάνου Χατζιδάκι», που πρωτοβγήκε από τον Σείριο / MBI το 1991.
Ξαναηχογραφείται στην Αθήνα την 27η Οκτωβρίου 1972 ή τις 13-14 Απριλίου 1973 και ξαναμπαίνει για πρώτη φορά επίσημα σε δίσκο, στη Μεταπολίτευση πια, στο άλμπουμ «Ο Καπετάν Μιχάλης και ο Κύκλος του C.N.S. με την Φλέρυ Νταντωνάκη και τον Σπύρο Σακκά» [Nότος] που κυκλοφόρησε το 1975.
Οπωσδήποτε η εκτέλεση της Φ. Νταντωνάκη είναι πολύ ωραία, αλλά, έχουμε τη γνώμη, πως η πρώτη εκδοχή με τον Γιώργο Ρωμανό είναι αξεπέραστη. Είναι εξάλλου και η ενορχήστρωση του Μ. Χατζιδάκι, με την εκτεταμένη χρήση του harpsichord (και ακόμη του λαούτου, της κιθάρας και της μαντόλας) που δίνει στον «Καπετάν Μιχάλη» έναν συνολικότερο… psychedelic-folk (λέμε τώρα) αέρα.
Φυσικά, το τραγούδι δεν ξεχάστηκε μέσα στα χρόνια. Το «Δεν ήταν νησί» στη δεκαετία του ’80 το απέδωσε η Μαρινέλλα, ενώ ψάχνοντας σε δισκογραφία και YouTube ακούμε και ακόμη πιο πρόσφατες εκτελέσεις του από τους Παναγιώτη Πετράκη, Γιάννη Χαρούλη, Μανώλη Λιδάκη, Μαρία Φαραντούρη, Έλλη Πασπαλά, Μιχάλη Τζουγανάκη κ.ά.
Αν εύρισκε «χυδαίες» ο Μάνος Χατζιδάκις τις εκτελέσεις των σέβεντις (δεν ξέρουμε αν τις είχε ακούσει και όλες βέβαια), δεν μπορούμε να φανταστούμε τι γνώμη θα είχε για την «εκτέλεση» (στην κυριολεξία) τού «Δεν ήταν νησί» από την Βέρα Λάμπρου...
Πάνος Κόκκινος και Faces
