Η σεναριογράφος, σκηνοθέτις και παραγωγός Μαρία Ηλιού επανέρχεται με ένα νέο ιστορικό ντοκιμαντέρ και μια φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896». Σε αυτό το πρότζεκτ, το οποίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Άγγελου Δεληβορριά, παρουσιάζεται η ιστορία της Αθήνας τον 19ο αιώνα με οπτικό υλικό από αρχεία της Ελλάδας, της Ευρώπης, της Αμερικής, του Καναδά και της Αυστραλίας αλλά και με ήχους και μουσική της εποχής εκείνης.
Η έκθεση θα ξεκινά από την οθωμανική περίοδο και αναφέρεται στα χρόνια του Όθωνα αλλά και στην περίοδο της βασιλείας του Γεωργίου Α'. Πρόκειται για μια ξεχωριστή ιστορική αφήγηση της Αθήνας που συνδυάζει σπάνιο αρχειακό υλικό, εικόνες και γκραβούρες.
— Τι ήταν αυτό που σας ώθησε στη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ για την ιστορία της Αθήνας;
Από πολύ παλιά ήθελα να ανακαλύψω και να «δω» την Αθήνα αλλά και την καθημερινή ζωή των Αθηναίων έτσι όπως άλλαζε μέσα στον χρόνο, από τη μικρή οθωμανική πόλη των αρχών του 19ου έως τις μέρες μας. Θυμάμαι, ως παιδί, πόσο πολύ μου άρεσε να ακούω τις συζητήσεις του παππού μου, Κώστα, και της αδερφής του, της Χριστίνας, για την παλιά Αθήνα των γονιών τους και των παππούδων τους. Πόσο μου άρεσε να κοιτώ τα άλμπουμ με τις παλιές φωτογραφίες και να ταξιδεύω σε διαφορετικές στιγμές. Φανταζόμουν πως περπατούσα εκεί όπου περπατούσαν οι ίδιοι οι περαστικοί στις φωτογραφίες και πως μπορούσα να κάνω μια βόλτα μαζί τους στην Αθήνα των προπαππούδων μου.
Μάλιστα, δεν θα ξεχάσω όταν γύρω στα 17 πρωτοδιάβασα Μαγιακόφσκι. Μου άρεσε πολύ η ιδέα της χρονομηχανής του που θα μπορούσε να με πηγαίνει σε ποικίλες ιστορικές στιγμές στο παρελθόν αλλά και στο μέλλον.
Η Αθήνα είναι η πόλη μου και η άλλη πόλη όπου έζησα για πολλά χρόνια είναι η Νέα Υόρκη. Εκεί, όπως θα έλεγε ο Ίταλο Καλβίνο, υπάρχει η ελευθερία να μην υπάρχει παρελθόν μέσα στους αιώνες κι αυτό σίγουρα δίνει μια ελευθερία, μια γοητεία. Η γοητεία της Αθήνας είναι το ανάποδο, η παρουσία της Ιστορίας, τα ίχνη των προηγούμενων κι αυτό βέβαια μπορεί να δημιουργεί το ερώτημα: «Και τι θ' αφήσουμε εμείς στους επόμενους;».
Συγχρόνως, αναπολώ στιγμές της ζωής μου που παρακολούθησα φωτογραφικές εκθέσεις για την Αθήνα, και μάλιστα κάποιες εξαιρετικές. Με ενδιέφερε να εστιάζω όχι μόνο στα μνημεία αλλά και στην καθημερινή ζωή, όχι μόνο σε μια εικόνα του τότε και σε μια εικόνα του τώρα που δείχνει πώς έχει αλλάξει η πόλη, αλλά να διακρίνω τις εικόνες σε συνέχεια, πώς αλλάζει η ζωή της πόλης και των κατοίκων της μέσα στον χρόνο. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια διήγηση της ιστορίας της πόλης με εικόνες.
Από την περίοδο των σπουδών μου και μετά άρχισε να με ενδιαφέρει πολύ η Ιστορία της νεότερης Ελλάδας και σκεφτόμουν πάντα πως ένας από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας του τόπου είναι η Αθήνα. Το ντοκιμαντέρ και η έκθεση «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896» αλλά και τα ντοκιμαντέρ και οι εκθέσεις που θα ακολουθήσουν για την ιστορία της Αθήνας έως το 2021 έχουν να κάνουν με αυτήν τη διπλή επιθυμία, εμμονή ή ανάγκη να ανακαλύψω τις εικόνες της πόλης και των κατοίκων της Αθήνας, της πόλης όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, και συγχρόνως να ανακαλύψω και να διηγηθώ με τους συνεργάτες μου την ιστορία της πόλης μας, έχοντας κατά νου ότι μέσα από την ιστορία της Αθήνας περνάει κι ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας του τόπου.
Θα έλεγα, μάλιστα, πως η ανάγκη μου είναι να διηγηθώ με έναν νέο τρόπο αυτήν την ιστορία, να περάσουμε από τη μεγάλη ιστορία στις μικρές ιστορίες της καθημερινής ζωής και ταυτόχρονα ‒πράγμα πολύ σημαντικό‒ να δούμε και να διηγηθούμε όσο πιο αντικειμενικά μπορούμε την ιστορία του τόπου. Αν μπορέσουμε να ανακαλύψουμε, να διηγηθούμε και να παρακολουθήσουμε την ιστορία μας με ειλικρίνεια, αυτό θα είναι ένα πολύτιμο δώρο για το μέλλον μας. Η μνήμη θα μας χαρίσει το μέλλον.
— Μέσα από το υλικό που συνθέσατε ποια είναι η προσωπική σας γνώμη για την εξέλιξη της πόλης από το 1821 έως το 1896;
Ξέρετε, αυτό που ετοιμάζω με τους συνεργάτες μου είναι 5 ιστορικά ντοκιμαντέρ, 5 εκθέσεις και 5 φωτογραφικά λευκώματα. Η έρευνα που κάνουμε εδώ και χρόνια, λοιπόν, έχει να κάνει με ένα χρονικό τόξο που καλύπτει τον 19ο αιώνα και τον 20ό, από το 1821 ως το 2021, 200 χρόνια ιστορίας της πόλης και των ανθρώπων της.
Θα σας πω τη γνώμη μου για το πρώτο επεισόδιο, «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896», που παρουσιάζουμε φέτος. Στις αρχές του 19ου αιώνα η Αθήνα ήταν μια μικρή πόλη 8.000 κατοίκων, μια οθωμανική πόλη (το 1/3 ήταν μουσουλμάνοι), όπου χριστιανοί και μουσουλμάνοι ζούσαν αρμονικά. Οι Αθηναίοι κατοικούσαν γύρω από την Ακρόπολη, ενώ πάνω στο Κάστρο της Ακρόπολης ζούσαν μόνο μουσουλμάνοι και ο Οθωμανός φρούραρχος. Μετά την επανάσταση και τις δύο πολιορκίες της Ακρόπολης, η Αθήνα περιγράφεται από τους περιηγητές ως μια πόλη γεμάτη ερείπια, εντελώς κατεστραμμένη από τον πόλεμο.
Σε λιγότερο από 70 χρόνια αυτή η κατεστραμμένη πόλη θα μεταμορφωθεί σε μια νεοκλασική πόλη, στην αρχή επί της βασιλείας του Όθωνα, όταν χτίστηκαν τα πρώτα δημόσια κτίρια, το πανεπιστήμιο και το παλάτι αλλά και ιδιωτικές κατοικίες, και μετά επί Γεωργίου Α', όταν η Αθήνα χτιζόταν αδιάκοπα. Τότε ολοκληρώνονται η Ακαδημία, η Βιβλιοθήκη, το Αρχαιολογικό Μουσείο, το Ζάππειο και η οδός Σταδίου αποκτά όλα αυτά τα νεοκλασικά που έφτιαχναν μια οπτική συνέχεια ‒ νεοκλασικά μέτωπα στις λεωφόρους.
Έχουμε, λοιπόν, μια πόλη που μεταμορφώνεται με διάφορους τρόπους. Παράλληλα, με την άφιξη του Γεώργιου Α' έχουμε ένα νέο Σύνταγμα, το πιο δημοκρατικό της Ευρώπης εκείνη την εποχή. Μαζί με την πόλη μεταμορφώνεται και η κοινωνία. Το εκσυγχρονιστικό έργο του Τρικούπη (πρωθυπουργός επτά φορές την περίοδο 1875-1895) θα μεταμορφώσει την Ελλάδα και την Αθήνα και συγχρόνως, τα τελευταία 30 χρόνια του 19ου αιώνα, θα δημιουργηθεί μια αθηναϊκή αστική τάξη. Επί Τρικούπη η Αθήνα θα αποκτήσει τρένο, εκτός από την Κηφισιά, θα δημιουργηθεί το Νέο Φάληρο, ένα θαλάσσιο δημοκρατικό πάρκο με προκυμαίες, ξενοδοχείο, θέατρο και χώρους για μπάνιο. Οι Αθηναίοι θα ανακαλύψουν τα σπορ και το ποδήλατο, θα εμφανιστεί στους δρόμους το πρώτο αυτοκίνητο, η πόλη θα φωτιστεί από το γκάζι και τα κορίτσια θα αρχίσουν να μορφώνονται.
Την τελευταία δεκαετία του αιώνα η πρώτη φοιτήτρια, η Ιωάννα Στεφανόπολι, θα γίνει δεκτή στο πανεπιστήμιο. Παρότι η Ελλάδα θα ζήσει την πτώχευση του 1893, λίγα χρόνια μετά, το 1896, οι Αθηναίοι θα καταφέρουν να φιλοξενήσουν με επιτυχία τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες της σύγχρονης εποχής. Επομένως, η εξέλιξη της πόλης τον 19ο αιώνα, παρ' όλες τις αντιφάσεις, υπήρξε εντυπωσιακή και έχουμε λόγους να νιώθουμε περήφανοι γι' αυτό το κομμάτι της Ιστορίας μας. Έγιναν απίστευτα άλματα μέσα σε 70 χρόνια.
— Με αφορμή την επέτειο των 200 ετών από τη Ελληνική Επανάσταση, το ντοκιμαντέρ αλλά και η αντίστοιχη έκθεση έρχονται να λειτουργήσουν ως μια ευκαιρία αναστοχασμού της κοινωνίας;
Πραγματικά, ελπίζω πως η επέτειος θα λειτουργήσει με αυτόν τον τρόπο, όπως και το ντοκιμαντέρ που ετοιμάσαμε με τους συνεργάτες μας και η έκθεση με γκραβούρες και φωτογραφίες, «Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896», που εγκαινιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη, στο Κολωνάκι, στις 11 Φεβρουαρίου, και θα διαρκέσει ως τα τέλη Απριλίου του 2020.
Έχει ενδιαφέρον να σκεφτεί κανείς πως ο Όθωνας και ο βασιλιάς Λουδοβίκος επέλεξαν την Αθήνα για πρωτεύουσα του νέου βασιλείου της Ελλάδας λόγω της αρχαίας κληρονομιάς και πως η ιδέα ήταν να δημιουργηθεί μια νεοκλασική πόλη ‒ οτιδήποτε δεν είχε σχέση με τα αρχαία μνημεία καταστράφηκε ως μη σημαντικό. Έτσι καταστράφηκαν, αφέθηκαν να γκρεμιστούν ή χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά τα οθωμανικά κτίρια αλλά και οι μισές από τις 170 εκκλησίες που είχε η οθωμανική Αθήνα, πολλές από τις οποίες ήταν βυζαντινές. Η Αθήνα βασίστηκε στην αρχαία ελληνική κληρονομιά για να ξαναδημιουργηθεί ‒ένα ρομαντικό νεοκλασικό όνειρο γι' αυτούς που το συνέλαβαν‒, αλλά 1.000 χρόνια βυζαντινής ιστορίας ήταν σαν να ξεχάστηκαν κατά κάποιο τρόπο.
Επίσης, έχει πολύ ενδιαφέρον το ότι η Αθήνα εξακολουθούσε να βρίσκεται ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, ακόμα και τα χρόνια του Γεωργίου Α', όχι μόνο γιατί έβρισκες στον δρόμο κόσμο ντυμένο με φουστανέλες και δίπλα τους Αθηναίους να φορούν ευρωπαϊκά ρούχα, όχι γιατί μπορούσες να απολαύσεις εδέσματα ανατολίτικα αλλά και ευρωπαϊκά αλλά και γιατί συναντούσες εντυπωσιακές αντιφάσεις.
Για παράδειγμα, νεοκλασικά μέτωπα στην οδό Πανεπιστημίου και Σταδίου, στη λεωφόρο Αμαλίας και από πίσω δαιδαλώδη δρομάκια ή κυρίους με μπομπέ ευρωπαϊκά καπέλα που, επιστρέφοντας στο σπίτι, μεταμορφώνονταν σε ανατολίτες. Ακόμα και ο κουβαλητής νερού που νίκησε τον Μαραθώνιο στους πρώτους Ολυμπιακούς, ο Σπύρος Λούης, που δεν ήταν αθλητής αλλά νερουλάς, είναι μία από τις ενδιαφέρουσες αντιφάσεις της εποχής έτσι όπως προχωρούσαν η πόλη και οι κάτοικοί της από την Ανατολή στη Δύση.
— Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στην πρωτεύουσα;
Το παλίμψηστο στοιχείο που έχει, σαν να βλέπεις σε έναν πάπυρο μια ιστορική στιγμή σχεδιασμένη πάνω στην άλλη. Ή, ακόμα καλύτερα, συνύπαρξη διαφορετικών στιγμών της Ιστορίας, όπου Αθηναίοι, πριν από μας, άφησαν τα ίχνη τους με μνημεία που εμείς απολαμβάνουμε σήμερα.
Αυτό είναι κάτι που με συναρπάζει στην πόλη: η παρουσία της ιστορίας, του χρόνου πριν από εμάς, πριν από τόσους αιώνες, στον ίδιο χώρο όπου έζησαν άλλοι άνθρωποι, διαφορετικές κοινωνίες με τις ατέλειές τους αλλά και τα θαυμαστά τους έργα. Να περπατάς στον πανέμορφο αρχαιολογικό περίπατο γύρω από την Ακρόπολη, ακόμη και πάνω στην Ακρόπολη, να βλέπεις τον Παρθενώνα και μπροστά του τα απομεινάρια από τον κυκλικό ρωμαϊκό ναό για τον Αύγουστο, να περνάς από την Αρχαία Αγορά και να βλέπεις τη βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αποστόλων. Να προχωράς και να βλέπεις την ακόμα πιο Αρχαία Αγορά, την αρχαϊκή, που ονομάστηκε Ρωμαϊκή γιατί οι Ρωμαίοι την ξαναέφτιαξαν, να βλέπεις το μνημείο των Αέρηδων (1ος αι. π.Χ.) και πιο κει τη βιβλιοθήκη του Αδριανού αλλά και το οθωμανικό τζαμί Τζισταράκη και ύστερα, ανηφορίζοντας την Πανεπιστημίου, να χαίρεσαι την αθηναϊκή τριλογία του 19ου αιώνα. Βλέποντας το Πανεπιστήμιο, που θεμελιώθηκε το 1839, σκέφτεσαι πως ήταν το πρώτο πανεπιστήμιο στα Βαλκάνια.
Σε πόσες χώρες μπορείς να έχεις μια τέτοια διαχρονική εμπειρία τόσων πολλών αιώνων; Ίσως στη Ρώμη, αλλά εκεί δεν έχεις τον περίπατο! Αυτή την κυκλική διαδρομή γύρω από την Ακρόπολη που πρωτοσκέφτηκαν ο Σάουμπερτ και ο Κλεάνθης, οι πρώτοι πολεοδόμοι της πόλης, και ολοκλήρωσαν οι σύγχρονοι Έλληνες αρχαιολόγοι πριν από τους Ολυμπιακούς του 2005.
Η Αθήνα είναι η πόλη μου και η άλλη πόλη όπου έζησα για πολλά χρόνια είναι η Νέα Υόρκη. Εκεί, όπως θα έλεγε ο Ίταλο Καλβίνο, υπάρχει η ελευθερία να μην υπάρχει παρελθόν μέσα στους αιώνες κι αυτό σίγουρα δίνει μια ελευθερία, μια γοητεία. Η γοητεία της Αθήνας είναι το ανάποδο, η παρουσία της Ιστορίας, τα ίχνη των προηγούμενων κι αυτό βέβαια μπορεί να δημιουργεί το ερώτημα: «Και τι θ' αφήσουμε εμείς στους επόμενους;».
— Τι σας ενοχλεί στην πόλη;
Με ενοχλεί που η πόλη δεν ανήκει στους πολίτες. Θυμάμαι, τη δεκαετία του 1980, όταν δούλευα ως βοηθός σκηνοθέτη του Μπερνάντο και του Τζουζέπε Μπερτολούτσι στην Ιταλία, και έκανα την προεργασία για την ταινία Bologna 90, εκείνο το καλοκαίρι, κάθε βράδυ μετά τη δουλειά, χαιρόμουν κάποια εκδήλωση στις πλατείες της Bologna. Είχα δει τότε τη νέα κόπια, συντηρημένη, του Ναπολέοντα του Άμπελ Γκανς, μια ιστορική ταινία, είχα ακούσει Πιατσόλα σε μια άλλη πλατεία, μια άλλη βραδιά πέτυχα ανάγνωση ποιημάτων του Sereni σε ένα πάρκο, και όλα αυτά ήταν δωρεάν. Μια δημοκρατική πόλη που ο καθένας μπορούσε να τη χαρεί και να πάρει μέρος σε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Θα ήθελα και η Αθήνα να γίνει έτσι.
Επίσης, θα ήθελα και πιο απλά πράγματα, π.χ. οι Αθηναίοι να μπορούν πραγματικά να χρησιμοποιούν τον δημόσιο χώρο, όπως στη Νέα Υόρκη, όπου σε μια ήσυχη γωνιά ξεφυτρώνουν τραπεζάκια και καρέκλες όπου οι πολίτες μπορούν να απολαύσουν το φαγητό τους και να μιλήσουν με τους φίλους τους ή απλώς να σταθούν για λίγο και να χαρούν την πόλη τους. Ακόμη κι εμείς που γεννηθήκαμε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, έστω, ζήσαμε μια πλατεία Συντάγματος με τραπεζάκια. Και οι προπάπποι μας έζησαν το Νέο Φάληρο, ένα δημοκρατικό θαλάσσιο πάρκο για όλους, 15 λεπτά από το κέντρο της πόλης, ένα μαγευτικό σκηνικό δίπλα στο κύμα, με ξενοδοχείο, καφενεία και λυρικό θέατρο.
Θα ήθελα, λοιπόν, να υπάρξει ασφάλεια στην πόλη και το ιστορικό κέντρο να βγει από την παρακμή και να επιστραφεί στους Αθηναίους. Έκανα γυρίσματα στη Σταδίου το 2017 και ήταν κάτι το τραγικό. Όλα ερειπωμένα. Αν η πολιτεία έδινε προνόμια σε όποιον ανοίγει μια επιχείρηση στην οδό Σταδίου, φορολογικά κίνητρα για παράδειγμα, και υπήρχε ένας σχεδιασμός ως προς το τι μαγαζιά χρειάζονται στο κέντρο της πόλης (βιβλιοπωλεία, αίθουσες τέχνης, ακόμα και ιστορικά καφενεία που θα μπορούσαν να ξαναφτιαχτούν), οι κεντρικοί οδοί του ιστορικού κέντρου θα έλαμπαν. Και όλα αυτά μπορούν να συμβούν, φτάνει κάποιος να τα φανταστεί και να τα υλοποιήσει.
Σε μια συζήτηση που είχα με το Νίκο Αλιβιζάτο πρόπερσι, όταν τον ρώτησα ποιο είναι το πρόβλημα των Ελλήνων πολιτικών και των ανθρώπων που μας διοικούν, μου απάντησε: «Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι πως δεν έχουν φαντασία».
«Η Αθήνα από την Ανατολή στη Δύση, 1821-1896»
13/2-26/4
Μουσείο Μπενάκη, Κολωνάκι, παράλληλα με φωτογραφική έκθεση
Σκηνοθεσία του ντοκιμαντέρ και επιμέλεια της έκθεσης: Μαρία Ηλιού
Μουσική: Νίκος Πλατύραχος
Μοντάζ: Αλίκη Παναγή
Ιστορικός σύμβουλος: Αλέξανδρος Κιτροέφ
Προβολές του ντοκιμαντέρ στο αμφιθέατρο της οδού Κουμπάρη:
Δευτέρα: 10:30-12:00, 12:30-14:00, 14:30-16:00, 16:15-17:45
Τρίτη κλειστά
Τετάρτη: 10:30-12:00, 12:30-14:00, 14:30-16:00, 16:15-17:45
Πέμπτη: 10:30-12:00, 12:30-14:00, 14:30-16:00-16:30-18:00, 18:30-10:00, 20:30-22:00, 22:15-23:45
Παρασκευή: 10:30-12:00, 12:30-14:00, 14:30-16:00, 16:15- 17:45
Σάββατο: 10:30-12:00, 12:30-14:00, 14:30-16:00, 16:15-17:45
Κυριακή: 10:30-12:00, 12:15-13:45, 14:00-15:30
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO
σχόλια