«ΕΑΝ ΔΙΑΒΑΖΕΤΕ ΑΥΤΗ την ιστορία δυνατά, δώστε ένα μαχαίρι ξεφλουδίσματος στους ακροατές και ζητήστε τους να κόψουν το τρυφερό κομμάτι δέρμα ανάμεσα στον δείκτη και τον αντίχειρα. Μετά, ευχαριστήστε τους».
Αυτό προτείνει η Carmen Maria Machado (Πενσιλβάνια, 1986) στο βιβλίο της Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αντίποδες. Τη μετάφρασή του ανέλαβαν οι Translatress, μια ομάδα γυναικών (Γκέλυ Γρυντάκη, Κατερίνα Δασκαλοπούλου, Κάτια Διαμαντοπούλου, Γιώτα Μήτσουρα, Αθηνά Νικηταρά) που συναντήθηκαν σε ένα σεμινάριο λογοτεχνικής μετάφρασης και τις ένωσε η κοινή τους επιθυμία να αποδίδουν στα ελληνικά σημαντικά κείμενα, κυρίως γυναικών συγγραφέων. Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο της Machado (2017), όμως οι Αντίποδες είχαν εκδώσει το 2022 το δεύτερο βιβλίο της (2019), το Στο σπίτι των ονείρων (Απομνημονεύματα), σε μετάφραση του Άγγελου Αγγελίδη και της Μαρίας Αγγελίδου.
«Υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που γράφουν για το σεξ, και μάλιστα πολύ καλά. Πολλές γυναίκες, πολλά queer άτομα. Νιώθω πως βρισκόμαστε σε αυτήν ακριβώς τη στιγμή που το σεξ έχει νομιμοποιηθεί και κανονικοποιηθεί συγγραφικά. Οι δικές μου σκέψεις και τα δικά μου συγγραφικά ενδιαφέροντα έχουν να κάνουν με το πώς μιλάμε και πώς γράφουμε για το σεξ».
Η Machado, μια δυναμική queer γυναίκα μεγαλωμένη μέσα σε ένα συντηρητικό σπίτι, με δύο θρησκευόμενους γονείς, πάλεψε από μικρή να βρει τη δική της φωνή, να διεκδικήσει το δικαίωμά της να υπερασπίζεται τη φύση και τις επιλογές της. Εκτός από τα δυο αυτά βιβλία, που ήταν υποψήφια για πολλά βραβεία και έχουν κερδίσει αρκετά εξ αυτών, η Machado γράφει, και γράφει, και γράφει. Γράφει για να επουλώσει τις πληγές της, τα τραύματα που άφησαν στο σώμα της γυναίκες που ξεπέρασαν τα όρια. Τα όρια με τα οποία μάχεται. Όρια συγγραφικά, προσωπικά, σεξουαλικά. Το –queer– σώμα πρωταγωνιστεί σε όλες τις σκληρές ιστορίες της. Γυναίκες που ουρλιάζουν, που αγκαλιάζουν, που κάνουν σεξ, που εξαϋλώνονται, που υποφέρουν.
Το βιβλίο Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις αποτελείται από οκτώ ιστορίες· το Το σπίτι των ονείρων από δεκάδες μικροσκοπικά κεφάλαια. Παντού γυναίκες και βία. Παντού το σώμα. Ερεθισμένο και πάσχον. Βαθιά ανθρώπινη γραφή, σημερινή γλώσσα. Λέξεις κοφτερές: πόνος και αγάπη. Συζήτησα με την Carmen μια Πέμπτη βράδυ, εν μέσω καύσωνα, για θέματα που καίνε τις σελίδες της.
Carmen Maria Machado, Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις, Μτφρ.: Translatress, Εκδόσεις Αντίποδες
— Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το πρώτο σου βιβλίο, Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις, από τις εκδόσεις Αντίποδες. Είχε προηγηθεί το 2022 η έκδοση του δεύτερου βιβλίου σου, Στο σπίτι των ονείρων, πάλι από τους Αντίποδες. Πώς αισθάνεσαι που τα βιβλία σου μεταφράζονται και ταξιδεύουν σε πολλές χώρες, τόσο μακριά από σένα;
Να μια ωραία ερώτηση! Λοιπόν, τα αγαπώ αυτά τα «ταξίδια»! Νομίζω πως ένα από τα πράγματα που αγαπώ ιδιαίτερα στη συγγραφή και στην ανάγνωση είναι η δυνατότητα να διαβάζεις το βιβλίο ενός συγγραφέα που δεν μιλάει την ίδια γλώσσα μ' εσένα, που ίσως έχει πεθάνει πολύ καιρό πριν εσύ γεννηθείς ή που μένει πάρα πολύ μακριά από σένα. Κάποιου που δεν γνωρίζεις καθόλου. Τα κείμενα, όμως, έχουν τον δικό τους τρόπο να συνδέουν τους ανθρώπους μεταξύ τους και πραγματικά απολαμβάνω να βλέπω τα βιβλία μου να έχουν μια νέα ζωή σε άλλες γλώσσες, σε άλλες χώρες. Το βρίσκω εξαιρετικά συναρπαστικό, με ενθουσιάζει.
— Η γραφή σου θα μπορούσε να ανήκει στο λογοτεχνικό είδος της αυτομυθοπλασίας (autofiction), ένα είδος του οποίου τις απαρχές ορισμένοι κριτικοί τοποθετούν στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Προυστ. Μεγάλοι συγγραφείς συγκαταλέγονται στους κόλπους αυτού του υβριδικού είδους, όπως ο Teju Cole, o Karl Ove Knausgaard, η Sheila Heti, η Rachel Cusk και ο Édouard Louis. Στο πλαίσιο της αυτομυθοπλασίας ο συγγραφέας αντλεί το υλικό του από την προσωπική του ζωή (βιώματα και πρόσωπα), την οποία εμπλουτίζει με μυθοπλαστικά στοιχεία στον βαθμό που ο ίδιος επιλέγει. Πιστεύεις ότι ανήκεις σε αυτό το είδος;
Ναι, αρκετοί χαρακτηρίζουν τα έργα μου ως αυτομυθοπλαστικά. Ωστόσο, διατηρώ πολλές επιφυλάξεις, δεν ξέρω αν ανήκω σε αυτό το είδος. Σε κάποιες χώρες το βιβλίο μου Στο σπίτι των ονείρων κυκλοφόρησε ως μυθιστόρημα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τον τίτλο συνοδεύει η σημείωση «Απομνημονεύματα» (a memoir), σαν να πρόκειται για non-fiction βιβλίο. Το Σώμα της και άλλες εκδηλώσεις είναι μυθοπλασία, είμαι βέβαιη γι' αυτό. Ίσως πρόκειται για έναν συνδυασμό, αφού χρησιμοποιώ τεχνικές και των δύο ειδών. Θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει και ως αυτομυθοπλαστικά, όμως δεν είναι μια λέξη που χρησιμοποιώ η ίδια για τα έργα μου. Δεν βλέπω τα κείμενά μου ως τέτοια. Στην πραγματικότητα, δεν πιστεύω πως υπάρχει κάποιο είδος που να νιώθω πως ανήκω σε αυτό. Ναι, χρησιμοποιώ πολλά προσωπικά στοιχεία, αλλά δεν νομίζω πως πρόκειται για το ίδιο πράγμα. Σαφώς, δεν είμαι ακαδημαϊκός ή κριτικός – εκείνοι ίσως να μπορούν να αποφασίσουν πού ανήκω. Αυτό που κάνω εγώ, όμως, νομίζω πως δεν ανήκει στο είδος της αυτομυθοπλασίας.
— Νιώθεις άνετα μιλώντας για πολύ προσωπικά σου βιώματα; Για ανθρώπους και γεγονότα της ζωής σου που σε έχουν πληγώσει;
Ναι, παρότι στις Ηνωμένες Πολιτείες τα πράγματα δεν είναι και πολύ καλά, για την ακρίβεια είναι πολύ άσχημα αυτήν τη στιγμή. Επομένως, ποιος ξέρει πόσο ασφαλής είμαι με αυτά που γράφω; Παρ' όλα αυτά, πιστεύω πως ανέκαθεν ένιωθα άνετα να γράφω όλα όσα ήθελα, να μιλάω ελεύθερα για τη ζωή μου, χωρίς ποτέ να χρειαστεί να ανησυχήσω για κάτι.
— Το βασικό πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπεις τον κόσμο και «διαβάζεις» τις ανθρώπινες σχέσεις είναι ασφαλώς ο φεμινισμός, η γυναικεία οπτική. Σχεδόν όλοι οι πρωταγωνιστές των ιστοριών σου είναι γένους θηλυκού, ενώ και ο κύκλος των επαφών τους συνήθως απαρτίζεται από γυναίκες – ελάχιστοι είναι οι άνδρες. Και όλα αυτά μέσα σε ένα πλαίσιο βίας. Βία ενδοοικογενειακή, μέσα στη σχέση, από τη μία σύντροφο προς την άλλη, κεκαλυμμένη τοξικότητα και στιγμές ακραίας σωματικής και ψυχολογικής έντασης. Σε ένα από τα διηγήματά σου, στο Οι αληθινές γυναίκες έχουν σώματα, οι γυναίκες σταδιακά εξαϋλώνονται, χάνουν τη σάρκινη μορφή τους και μένουν σκιές (καταπληκτική μεταφορά!). Πιστεύεις πως καθυστερούμε να αναγνωρίσουμε τη βία και να αντιδράσουμε; Εθελοτυφλούμε; Δεν θέλουμε να την παραδεχτούμε ή φοβόμαστε;
Νομίζω πως οι άνθρωποι αρνούνται να δουν τον εαυτό τους ως μέρος ενός συστήματος το οποίο παράγει και δέχεται βία εναντίον άλλων ανθρώπων. Οι περισσότεροι δεν πιστεύουν πως είναι θύματα ή θύτες, πιστεύουν πως αυτά είναι συστήματα ξένα προς αυτούς, αφορούν άλλους. Γράφω για τους τρόπους με τους οποίους τα συστήματα αυτά δημιουργούν τις συνθήκες που γεννούν βία εναντίον των γυναικών, των queer ατόμων, των τρανς, εν ολίγοις όλων όσους περιθωριοποιεί η κοινωνία. Ίσως έτσι δημιουργείται ένα αίσθημα αμυντικότητας στους αναγνώστες. Επίσης, πιστεύω πως αν είσαι ένας άνθρωπος που έχει ζήσει μια τέτοια τραυματική εμπειρία, η αναγνώρισή της μέσα από τις σελίδες ενός βιβλίου μπορεί να λειτουργήσει με τρόπο καταλυτικό. Γι' αυτό, ίσως, ο κόσμος ανταποκρίνεται θερμά στο έργο μου. Πολλοί με συναντούν και νιώθουν την ανάγκη να μου μιλήσουν, να μοιραστούν μαζί μου μια εμπειρία τους. Κι αυτό συμβαίνει διότι και στα δυο βιβλία μου υπάρχει κάτι που τους αγγίζει, τους συνδέει με τα δικά τους τραύματα, ιδίως όταν πρόκειται για ενδοοικογενειακή βία. Είναι ένα από τα θέματα που οφείλεις να κοιτάξεις με ευθύτητα και ειλικρίνεια. Τα βλέπω όλα αυτά, τα αφουγκράζομαι και θέλω να γράφω γι' αυτά, είναι πολύ σημαντικό. Φυσικά, αυτό δεν μπορεί να αρέσει σε όλους και κάποιοι δεν το αντέχουν. Είναι κατανοητό.
— Μια σκέψη είναι πως, μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου, δηλαδή σε μια ομόφυλη σχέση, δεν υπάρχει χώρος για βία, αφού τα άτομα αυτά πιθανόν έχουν υποστεί κάποιας μορφής βία στη ζωή τους (ρατσισμό, ομοφοβία, ψυχολογική, σωματική βία κ.λπ.), την οποία δεν θέλουν να αναπαράγουν. Με τα βιβλία σου έρχεσαι να αποδομήσεις αυτή την εσφαλμένη πεποίθηση. Ο καθένας μπορεί να ασκήσει βία και να γίνει τοξικός. Γιατί, αλήθεια, πληγώνουμε αυτούς που μας αγαπούν; Και γιατί μοιάζουμε στα τέρατα που μας βασανίζουν;
Σε όλες τις σχέσεις εμφιλοχωρεί η βία. Σε όλες βρίσκει χώρο και έχει να κάνει με την τρωτότητα αυτού που βρίσκεται μέσα σε μια σχέση. Μπορεί για κάποιους να είναι κι ένας τρόπος να συνδεθούν με τον άλλον. Και ναι, μπορείς να πληγώσεις τον άλλον, αν το επιλέξεις. Βέβαια, δεν μιλάμε για όλες τις σχέσεις. Φυσικά και υπάρχουν υγιείς σχέσεις, όπου υπάρχει ο χώρος μέσα στον οποίο οι σύντροφοι αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλο με προστατευτικότητα και αξιοπρέπεια. Ωστόσο, υπάρχει περίπτωση ο ένας από τους συντρόφους να χρησιμοποιήσει τη δύναμη αυτή ως δικό του πλεονέκτημα κι έτσι να γίνεται χειριστικός. Στο Σπίτι των ονείρων μιλάω γι' αυτό το αίσθημα προδοσίας από κάποιον που σου μοιάζει. Όταν είσαι gay και βρίσκεις έναν σύντροφο, νομίζεις πως όλα είναι υπέροχα, κι αυτό απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Σε όλα τα είδη των σχέσεων υπάρχει το πεδίο για τέτοιου είδους πόνο, σωστά; Δεν το κάνουν όλοι, δεν το 'χουν όλοι. Αλλά ορισμένοι το μπορούν. Για μένα η δυσκολία ήταν στο γεγονός πως δεν μιλάμε αρκετά γι' αυτά, και δεν το έβλεπα πουθενά. Μετά από εκείνη την οδυνηρή εμπειρία, ένιωθα ολομόναχη, έλεγα ότι συνέβη μόνο σ' εμένα. Γρήγορα, όμως, συνειδητοποίησα πως δεν ήμουν (η) μόνη.
— Ας περάσουμε τώρα στα πιο τεχνικά κομμάτια της δουλειάς σου. Στα βιβλία σου μεταχειρίζεσαι διαφορετικές φόρμες: τεμαχίζεις το βιβλίο σου σε δεκάδες σύντομα κεφάλαια (Στο σπίτι των ονείρων), αναπλάθεις τις περιλήψεις 272 επεισοδίων της αστυνομικής τηλεοπτικής σειράς «Νόμος και τάξη: Μονάδα ειδικών θυμάτων», μπλέκεις στοιχεία φαντασίας με απολύτως ρεαλιστικά γεγονότα (Το σώμα της και άλλες εκδηλώσεις) κ.ά. Η φόρμα έρχεται να δώσει μορφή σε αυτά που θέλεις να εκφράσεις ή αυτά για τα οποία θέλεις να μιλήσεις φέρουν από μόνα τους τη δική τους μορφή;
Ως προς τη φόρμα και τη δομή, συνήθως αρχίζω να πειραματίζομαι ως προς το πώς χτίζεται κάτι. Στο διήγημα με τις περιγραφές των 272 επεισοδίων του «Νόμος και τάξη» ξεκίνησα ως εξής: είχα δει τη σειρά και σκεφτόμουν με ποιον τρόπο θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει ή να περιγράψει όλα αυτά τα επεισόδια, τι συμβαίνει στο καθένα. Βρήκα τρομερά ενδιαφέρουσα αυτήν τη μορφή και σκεφτόμουν τι θα μπορούσα να κάνω με αυτήν. Πήρα τους πρωταγωνιστές της σειράς –μιας σειράς που αφορά σεξουαλικά εγκλήματα– και τους έβαλα να χτίζουν τις ιστορίες. Σκέφτηκα τι θέλω να πω μέσα από αυτές. Τι νιώθουμε παρακολουθώντας μια σειρά, μια ταινία, διαβάζοντας ένα βιβλίο με την έννοια της κατανάλωσης σεξουαλικής βίας. Αρχικά σκέφτηκα τη μορφή των σχολίων, ήμουν περίεργη να δω πώς αυτές οι ιστορίες μπορούν να χωρέσουν σε αυτήν τη φόρμα. Ύστερα απλώς το έκανα και κάπως λειτούργησε, είχε νόημα. Πολλές φορές τυχαίνει η φόρμα να έρχεται πρώτη και στη συνέχεια να σκέφτομαι πώς θα τη χρησιμοποιήσω. Αλλά εξαρτάται από την ιστορία. Αγαπώ το σχήμα, τη δομή, απολαμβάνω να γράφω με αυτόν τον τρόπο. Αγαπώ τα βιβλία που έχουν μια στιβαρή δομή.
— Πιστεύεις στον σαφή διαχωρισμό και στην κατηγοριοποίηση των λογοτεχνικών ειδών; Queer, gay, λεσβιακή, φεμινιστική, πολιτική, κοινωνική, αστυνομική κ.λπ. λογοτεχνία; Ή αντιμετωπίζεις τη λογοτεχνία ως ένα ευρύ φάσμα φωνών και ποιοτήτων; Τέτοιες κατηγοριοποιήσεις μήπως περιορίζουν τελικά τις δυνατότητες και την αποδοχή/υποδοχή ενός βιβλίου; Σε τι βοηθούν τέτοιοι διαχωρισμοί;
Πιστεύω πως όλες αυτές οι ταμπέλες έχουν να κάνουν με τις ανάγκες των ανθρώπων που εργάζονται σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία, προκειμένου να τακτοποιήσουν, να πουλήσουν και να προωθήσουν τα βιβλία. Καταλαβαίνω τους λόγους αυτούς, είναι θέμα μάρκετινγκ. Προσωπικά με αφορά μόνο το έργο των συγγραφέων, δεν με αφορά πού τοποθετούνται τα βιβλία τους. Δεν σημαίνει κάτι αυτό για τα ίδια τα βιβλία ούτε για τους ανθρώπους που τα επιλέγουν. Κάποια βιβλιοπωλεία ξεχωρίζουν τα βιβλία, από εδώ τα queer, από εκεί τα υπόλοιπα, εξαρτάται από το κατάστημα. Εγώ γράφω αυτά που γράφω, κι ο καθένας είναι ελεύθερος να τα κατατάξει όπου θέλει. Δεν με απασχολεί καθόλου.
— Στις ιστορίες σου, ενώ μιλάς για πρόσωπα και γεγονότα απολύτως ρεαλιστικά, πολλές φορές φαίνεται πως γοητεύεσαι από το μυστήριο του φανταστικού και επεκτείνεις τις ιστορίες σε άυλα πεδία. Τι σημαίνει αυτό το παιχνίδι φαντασίας - ρεαλισμού για σένα;
Αγαπώ πάρα πολύ τις ιστορίες φαντασμάτων. Όταν δουλεύω ένα κείμενο, μου αρέσει ο τρόπος που αυτό αρχίζει να λειτουργεί ως μια χορωδία στην οποία εισέρχονται φαντάσματα, τέρατα ή άλλα πλάσματα λίγο περίεργα. Έχει να κάνει με το πώς βλέπω τον κόσμο. Δεν πιστεύω σε αυτά τα πλάσματα, προφανώς, αλλά πιστεύω στην ελαφρότητά τους, μου είναι εξαιρετικά οικεία. Σαν ένας τόπος όπου νιώθω άνετα, ένας κόσμος του οποίου τα όρια είναι ρευστά. Εκεί υπάρχουν πράγματα που δεν θα έπρεπε να υπάρχουν, μυστήρια που αδυνατούμε να κατανοήσουμε, κι αυτό το βρίσκω τρομερά ενδιαφέρον.
— Στα βιβλία σου μιλάς ανοιχτά για το σεξ, για όλες τις εκφάνσεις του: ηδονή, ευχαρίστηση, ανακούφιση, πόνος, οργασμός, πορνό, αυνανισμός κ.λπ. Όλο και περισσότεροι νέοι συγγραφείς μιλούν απροκάλυπτα για το σεξ, με ζωντανό και σύγχρονο τρόπο. Ποια είναι η δική σου οπτική;
Κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού μου πάνω στη γραφή θυμάμαι να ενθουσιάζομαι με όσους έγραφαν ανοιχτά για το σεξ και το σώμα. Ωστόσο, την εποχή εκείνη οι περισσότεροι από τους συγγραφείς που είχα να αντιμετωπίσω ήταν λευκοί straight Αμερικανοί (Philip Roth, Nicholson Baker κ.ά.). Όμως μου άρεσε, με ενδιέφερε αυτό το κομμάτι, το σεξ ως αντικείμενο, ως θέμα· είναι εξίσου σημαντικό με άλλα θέματα. Φυσικά, δεν υπήρχε και τίποτα που να μου ήταν ανοίκειο, μόνο που, προφανώς, ήταν από μια πολύ διαφορετική οπτική γωνία από αυτή των δικών μου εμπειριών. Στην αρχή με ενδιέφερε πολύ το πώς γράφουμε για το σεξ και τι σκεφτόμαστε γι' αυτό. Είναι ένα θέμα τόσο πλούσιο στην τέχνη, όσο όλα τα υπόλοιπα. Κάπως έτσι ανέλαβα αυτό το έργο και δεν είμαι η μόνη. Υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που γράφουν για το σεξ, και μάλιστα πολύ καλά. Πολλές γυναίκες, πολλά queer άτομα. Νιώθω πως βρισκόμαστε σε αυτήν ακριβώς τη στιγμή που το σεξ έχει νομιμοποιηθεί και κανονικοποιηθεί συγγραφικά. Οι δικές μου σκέψεις και τα δικά μου συγγραφικά ενδιαφέροντα έχουν να κάνουν με το πώς μιλάμε και πώς γράφουμε για το σεξ, για queer σώματα, για εμπειρίες γυναικών και το πώς εκείνες νιώθουν. Ως προς την πρόσληψη όλου αυτού, διαφέρει από τόπο σε τόπο. Εξαρτάται πού βρίσκεσαι, ποιος είσαι. Αλλά, ναι, είναι πολύ σημαντικό για μένα. Ήθελα το σεξ να δεσπόζει στα βιβλία μου, και αυτό έκανα.
— Μια τελευταία ερώτηση, που ενέχει θέση πρώτης. Πώς ξεκίνησες να γράφεις και γιατί γράφεις;
Γράφω γιατί στην πραγματικότητα δεν ξέρω τι άλλο να κάνω, σε τι άλλο είμαι καλή. Ξεκίνησα να γράφω από πολύ μικρή ηλικία. Οι γονείς μου συνήθιζαν να μου διαβάζουν πολύ, κι έτσι αγάπησα τόσο το γράψιμο όσο και την ανάγνωση βιβλίων. Επομένως, θα διάβαζα και θα έγραφα. Γράφω ποιήματα, ιστορίες, βιβλία… Αυτό κάνω μια ολόκληρη ζωή.
— Carmen, σε ευχαριστώ πολύ γι' αυτήν τη συζήτηση.
Κι εγώ ευχαριστώ!
