Το γέλιο ως υλικό ανατροπής

Το γέλιο ως υλικό ανατροπής Facebook Twitter
0
Το γέλιο ως υλικό ανατροπής Facebook Twitter
Laurence SterneΕικονογράφηση: Ατελιέ/ LIFO

Δύο είναι οι τρελοί που κατάφεραν να εισβάλουν στα ατελείωτα πεδία της δυτικής λογοτεχνίας, βάζοντας φωτιά στα δεδομένα και τις προκαταλήψεις της: ο Δον Κιχώτης και ο Τρίστραμ Σάντι (κύριος από σόι). Και οι δύο έβγαλαν με θάρρος τη γλώσσα στον κλασαυχενισμό της επιστήμης και της αφήγησης, ξέροντας ότι στην πραγματική ζωή δεν υπάρχει ούτε ιερό ούτε όσιο: αντέδρασαν γελώντας στις κατακτήσεις της φιλοσοφίας, μετέτρεψαν σε όνειρο τις αρχές της πραγματικότητας και τίναξαν στον αέρα τις λογοτεχνικές συμβάσεις. Το μόνο που τους ενδιέφερε ήταν να είναι πέρα για πέρα αληθινοί – ίσως και να θυμίσουν ότι το πιο ασήμαντο μπορεί τελικά να αποδειχθεί σημαντικό, αν εξυπηρετεί την ανάγκη της πλοκής και της αφήγησης. Αν ο ιππότης Δον Κιχώτης και ο αλλόκοτος «ιππέας» Τρίστραμ Σάντι κατέληξαν να φαντάζουν, σύμφωνα με τα προβλέψιμα μέτρα και στεγανά, αλλόκοτοι και γελοίοι, είναι ακριβώς γιατί αντέστρεψαν το προβλέψιμο μέτρο και δεν υποτάχθηκαν σε καμία εξωτερική αρχή. Ο «αστείος» έως και φαιδρός ήρωας του Θερβάντες, όπως και ο όμορος εκφραστικά «κλόουν» του Λόρενς Στερν, διεκτραγώδησαν περιγελαστικά τον φόβο του θανάτου, θυμίζοντας πως η ιλαρότητα είναι το μόνο και αποκλειστικό αντίδοτο στην υποκρισία. Τίποτα, μάλιστα, δεν έμεινε όρθιο από τον καλπασμό τους: ειδικά ο Τρίστραμ Σάντι βάδισε με ιλιγγιώδη βήματα στην καρδιά της δυτικής αφήγησης για να φτάσει σε εποχές που ούτε καν έχουμε ακραγγίξει εκφραστικά και νοηματικά. Ήταν ποδηγέτης και πρωτοπόρος, ανατροπέας και μέγας κανιβαλιστής.


Γι' αυτό και δεν υπάρχουν ακριβείς όροι για να προσεγγίσει κανείς το αριστούργημα Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι (κυρίου από σόι) και είναι ευτύχημα που κυκλοφορεί στα ελληνικά στη μνημειώδη μετάφραση της Έφης Καλλιφατίδη (από τη σειρά των βιβλίων-ορόσημων για την ιστορία της λογοτεχνίας, όπως είναι η Orbis Literae των εκδόσεων Gutenberg). Γραμμένο μόλις το 1760, κατάφερε να αποσχιστεί από οποιαδήποτε ανατρεπτική φόρμα καθιέρωσαν οι γραφές του μέλλοντος: ο τρόπος που η εξιστόρηση εμπλέκει διαφορετικές μορφές έκφρασης, καταργώντας μέχρι και τον ίδιο τον αφηγητή, ξεπερνά ακόμη και το ίδιο το μεταμοντέρνο, ενώ η ιδανική ειρωνική ενατένιση σε ό,τι θεωρούνταν δέον, σίγουρο και αληθινό εξηγεί γιατί ο Στερν έγινε το πρότυπο σε όλα τα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά κινήματα των επόμενων αιώνων. Οι ντανταϊστές εντόπισαν τις βασικές θέσεις τους στους Δαιμονικούς του Στερν –αυτούς τους αλλόκοτους κυνηγούς του παραλόγου–, ενώ μοντερνιστές όπως ο Προυστ αλλά και ο ίδιος ο Τζόις βρήκαν τα σπάργανα των επιρροών τους στον μέγα αυτό «στρατηλάτη» της αφήγησης. Αλλά δεν ήταν μόνο η φόρμα που ξάφνιασε τους πρωτοπόρους της γραφής και της ύπαρξης, ήταν και ο μετασχηματισμός κάθε ανθρώπινης έννοιας σε κάποια άλλη, διαφορετική από αυτήν που ξέραμε ως τότε. Από αυτή την άποψη, όπως επισήμανε και ο Μίλαν Κούντερα στον Πέπλο, ο Στερν ήταν εφευρέτης της γραφής: «Η ιστορία της τεχνολογίας εξαρτάται ελάχιστα από τον άνθρωπο και την ελευθερία του· υπακούει στη δική της λογική, κι έτσι δεν μπορεί να είναι διαφορετική από αυτό που ήταν, ούτε από αυτό που θα είναι· μ' αυτή την έννοια, είναι απάνθρωπη· αν δεν είχε ανακαλύψει τη λυχνία ο Έντισον, θα την ανακάλυπτε κάποιος άλλος. Αν όμως ο Λόρενς Στερν δεν είχε την τρελή ιδέα να γράψει ένα μυθιστόρημα χωρίς κανένα στόρι, δεν θα το είχε γράψει κανένας άλλος, και η ιστορία του μυθιστορήματος δεν θα ήταν αυτή που ξέρουμε».


Κι όντως, η ιστορία του μυθιστορήματος δεν θα ήταν αυτή που ξέραμε: δεν θα είχε την επιστημονική ακρίβεια κι επάρκεια που απαιτείται για να κοροϊδεύει κανείς τους πεφωτισμένους ιατρούς, επιστήμονες και φιλοσόφους της εποχής του, το κανιβαλικό χιούμορ που μπορεί και καταλύει κάθε βέβαιο συμπέρασμα και τη μαεστρία με την οποία ο συγγραφέας περιπλέκει τις λογοτεχνικές βεβαιότητες, αφήνοντας τον αναγνώστη σε αμφιβολία ακόμη και για την ίδια του την επάρκεια: «Και στο ζήτημα αυτό, κύριε, είμαι τόσο απόλυτος και ιδιότροπος, ώστε, αν πίστευα ότι ήσασταν σε θέση να διαμορφώσετε την παραμικρή γνώμη ή εικασία του τι υπάρχει στην επόμενη σελίδα, θα την έσκιζα από το βιβλίο μου» γράφει ο Στερν, απευθυνόμενος στον αναγνώστη του. Όσο για την ιστορία, δεν κρατάει κανένα δεδομένο όρθιο μέχρι τέλους. Ο αναγνώστης πρέπει να γυρίσει την 300ή σελίδα για να φτάσει στον έβδομο χρόνο της ύπαρξης του κεντρικού ήρωα Τρίστραμ Σάντι, έχοντας καταλάβει ότι τελικά ελάχιστη σημασία, σε αντίθεση με αυτό που λέει ο τίτλος, έχουν οι απόψεις του. Αντίθετα, αυτό που συνειδητοποιεί μέσα από τις αδιανόητες θεωρίες του πατέρα του Τρίστραμ, Γουόλτερ, αλλά και τις περιπέτειες του θείου του Τόμπι, είναι τι μπορεί να πάθει κανείς κάθε φορά που παρασύρεται από τις βεβαιότητές του. Έτσι, ανάμεσα στην αφήγηση παρεμβάλλονται διαρκώς διάσπαρτες λέξεις και επανασχεδιάζονται οι πρώτες ύλες του προηγούμενου κεφαλαίου, φτάνοντας πολλές φορές στο αντίθετο σημείο του εκφραστικού ορίζοντα (αφού δεν υπάρχουν ούτε καν τα συνηθισμένα σημεία στίξης, ενώ τίθεται εν αμφιβόλω ακόμη και η ίδια η ετυμολογία των λέξεων). Οι ασφαλείς παρατηρήσεις, όπως παραδέχεται κάπου προς το τέλος και ο ίδιος ο αφηγητής, «μένουν για πάντα στη θήκη του μόνιππου» και στη θέση τους υπάρχει ένας κενός χώρος για να χωρέσει ο αναγνώστης ολόκληρο το σύμπαν – των προσδοκιών του, των ασελγών σκέψεων και των πραγμάτων που δεν θα ξεχάσει ποτέ να πάρει μαζί του φεύγοντας από τη ζωή. Άλλωστε, αν υπάρχει ένα μυθιστόρημα που επιβεβαιώνει σε κάθε του σελίδα ότι η λογοτεχνία είναι απαραίτητη για τον καθένα, όπως η ανάσα για την ίδια τη ζωή, αυτό είναι «Η ζωή και οι απόψεις του Τρίσταμ Σάντι» – ενός κυρίου, φυσικά, από σόι. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο από αυτό.

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
bernhard schlink

Πίσω ράφι / «Φανταζόσουν ότι θα έβγαινες στη σύνταξη ως τρομοκράτης;»

Το μυθιστόρημα «Το Σαββατοκύριακο» του Μπέρνχαρντ Σλινκ εξετάζει τις ηθικές και ιδεολογικές συνέπειες της πολιτικής βίας και της τρομοκρατίας, αναδεικνύοντας τις αμφιλεγόμενες αντιπαραθέσεις γύρω από το παρελθόν και το παρόν.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ