Πριν από μερικές εβδομάδες συνάντησα και πάλι, μετά από πολύ καιρό, τον μουσικό Στέλιο Βαμβακάρη, τον έναν από τους τρεις γιους του Μάρκου. Εκείνος με ενημέρωσε για την ανέγερση του μεγαλοπρεπούς μαυσωλείου της οικογένειας Βαμβακάρη στο Γ' Νεκροταφείο της Νίκαιας, εκεί όπου είναι θαμμένη η μητέρα του Ευαγγελία (απεβίωσε το 2014 στα 96 της) και έχουν μεταφερθεί τα οστά του Μάρκου.
«Έπαθα πλάκα που ξανάδα το κρανίο του πατέρα μου», μου έλεγε ο Στέλιος, χωρίς να 'χει κανένα μακάβριο στοιχείο η εξομολόγησή του. «Τον ξανάφερα στον νου μου εκεί που καθότανε με την άσπρη φανέλα του κι έπαιζε τα τραγούδια του. Δεν τον χόρτασα, τον έχασα στα 25 μου. Τη μάνα μου, αντιθέτως, την αποχαιρέτησα στα 68 μου. Της φίλησα τα χέρια και της είπα: "Σ' ευχαριστώ για όλα, πήγαινε τώρα να βρεις τον Μάρκο"...».
Ανέκαθεν του άρεσαν οι γλαφυρές συγκινησιακές περιγραφές του Στέλιου και λίγο πριν χωρίσουμε εκείνη τη μέρα θέλησε να μου κάνει ένα δώρο. Την έκδοση «Μάρκος Βαμβακάρης: Από τον μύθο στην ιστορία 1600-2017» που υπογράφει ο Δημήτρης Β. Βαρθαλίτης στις εκδόσεις των Εκπαιδευτηρίων Άγιος Παύλος. Δεν πήρα στα χέρια μου ένα απλό βιβλίο σαν τα τόσα άλλα που έχουν κυκλοφορήσει εδώ και δεκαετίες για τον Μάρκο. Επρόκειτο για δύο ογκώδεις τόμους (με περίπου 1.500 σελίδες ο καθένας) που τους διάβασα μέσα σε δύο εβδομάδες και που τώρα μπορώ να πω με πάσα βεβαιότητα πως οτιδήποτε άλλο και να γραφτεί για τον Μάρκο στο εξής θα είναι είτε περιττό είτε απλώς και μόνο η έκφραση της φιλαρέσκειας κάθε επίδοξου συγγραφέα - μελετητή - ερευνητή.
Αυτό που εντυπωσιάζει είναι η επιδίωξη της αλήθειας και της αντικειμενικότητας ως προτεραιότητας του συγγραφέα. Ο Βαρθαλίτης δεν ενδιαφέρεται να φτιάξει τη δική του εκδοχή των πραγμάτων, γι' αυτό και το έργο του βασίζεται στην εμπειρική τεκμηρίωση.
Ας ξεκινήσω από τον συγγραφέα Δημήτρη Β. Βαρθαλίτη. Ο άνθρωπος αυτός δεν είναι τυχαίος! Όχι μόνο γιατί το 2007 παρασημοφορήθηκε με τον Ακαδημαϊκό Φοίνικα της Γαλλικής Δημοκρατίας και λίγα χρόνια μετά, το 2013, σκηνοθέτησε στη Σορβόνη μια φανταστική συνάντηση του Αισώπου με τον Μάρκο Βαμβακάρη, αλλά κυρίως γιατί η συγκεκριμένη έκδοση τον απασχολούσε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες της ζωής του!
Παθιασμένος με την εκπαίδευση (διευθύνει από το 1997 τη δικής του ιδιοκτησίας Ελληνογαλλική Σχολή Αθηνών Άγιος Παύλος), τη λογοτεχνία (εκδότης της σπουδαίας επιθεώρησης λόγου και τέχνης «Συριανά Γράμματα»), το νησί του, τη Σύρα, και τον Μάρκο Βαμβακάρη, ο Βαρθαλίτης έψαξε και βρήκε ανθρώπους που δεν είναι πια στη ζωή, έσκαψε κανονικά σε παμπάλαια κρατικά αρχεία, ανέσυρε έγγραφα και πιστοποιητικά γεννήσεων, γάμων και θανάτων, συνέλεξε μαρτυρίες σπάνιες και φωτογραφικό υλικό, ολοκληρώνοντας το τεράστιο παζλ του βίου και της προσωπικότητας του Μάρκου. Για να είμαστε ακριβείς, μια τέτοια έρευνα για έναν σημαντικό καλλιτέχνη δεν έχει ξαναγίνει στην Ελλάδα, ενδεχομένως ούτε διεθνώς!
Αυτό που εντυπωσιάζει επίσης είναι η επιδίωξη της αλήθειας και της αντικειμενικότητας ως προτεραιότητας του συγγραφέα. Ο Βαρθαλίτης δεν ενδιαφέρεται να φτιάξει τη δική του εκδοχή των πραγμάτων, γι' αυτό και το έργο του βασίζεται στην εμπειρική τεκμηρίωση. Μόνα του όπλα στην περιπέτεια της ερμηνείας της ζωής του Μάρκου είναι οι βαθύτατες γνώσεις του και η αγάπη του για όλες τις εκφάνσεις της προσωπικότητάς του: ο Μάρκος ατίθασος έφηβος στις γειτονιές της Σύρας, ερωτοχτυπημένος νέος στις γειτονιές του Πειραιά, διαζευγμένος σύζυγος, αφορισμένος από την Καθολική Εκκλησία γιατί έκανε δεύτερο ορθόδοξο γάμο, αλλά και στοργικός οικογενειάρχης και πατέρας. Υπάρχουν σημεία στους δύο τόμους όπου ο συγγραφέας δεν διστάζει να θέσει υπό αμφισβήτηση ακόμα και το αυτονόητο των ντοκουμέντων που παραθέτει.
Ο ίδιος μοιάζει να «παρατηρεί» τα τεκταινόμενα και παρεμβαίνει με κείμενα παραδειγματικής εξιστόρησης, συνεργαζόμενος με μουσικολόγους και ερευνητές, των οποίων τα άρθρα και τις μελέτες συμπεριέλαβε στην έκδοση. Δεν έχουμε, λοιπόν, μια πλούσια βιογραφία του Μάρκου, όπως δεν έχει ξαναγίνει, αλλά μια σύνδεση της προσωπικής του ζωής με εξωτερικά περιστατικά, με συγκεκριμένα συμβάντα και φυσικά με το ίδιο του το έργο.
Ο πρώτος τόμος ξεκινά με μια αφήγηση του Μάρκου για την παιδική του ηλικία και το 1909, μνήμες δηλαδή από τα πρώτα τέσσερα χρόνια της ζωής του. Ακολουθούν συνεντεύξεις που πήρε ο Βαρθαλίτης από την 94χρονη χήρα του, την Ευαγγελία, και τους δύο μουσικούς γιους του, τον Δομένικο και τον Στέλιο. Από κει και πέρα, από το 5ο κεφάλαιο και μετά συγκεκριμένα, πιάνει το νήμα του γενεαλογικού δέντρου του Μάρκου σε συριανά έγγραφα του 17ου και του 18ου αι.
Πρώτος καταγραμμένος πρόγονός του θεωρείται ο παπα-Μάρκος Βαμβακάρης που έζησε στη Σύρα τα πρώτα χρόνια του 17ου αι. και απέκτησε δυο γιους. Για τον έναν απ' αυτούς, τον Γιαννούλη, σώζεται η μαρτυρία ενταφιασμού του εν έτει 1676 στο Ληξιαρχικό Βιβλίο Θανάτων (Liber Mortuorum) της Καθολικής Επισκοπής Σύρου! Δεν έχει νόημα για το άρθρο αυτό να αντιγράψω από το βιβλίο τα ονόματα όσων προγόνων του Μάρκου παρατίθενται με κάθε λεπτομέρεια.
Διότι εκεί που η ανάγνωση τείνει να απευθύνεται αποκλειστικά στους σκληροπυρηνικούς φαν του ρεμπέτη συνθέτη (στην καλύτερη) ή στους συλλέκτες (στη χειρότερη) παρεμβάλλονται στα κατάλληλα σημεία αφηγήσεις συγγενών του, όπως αυτές της αδερφής του και των ανιψιών του αλλά και των γειτόνων του στα Άσπρα Χώματα, των φοιτητών που τον είχαν προσεγγίσει με καθαρά μουσικολογικό ενδιαφέρον, γνωστών τραγουδιστών που τον επισκέπτονταν για να τον συμβουλευτούν καθώς και των Συριανών που τον είχαν κάποτε γνωρίσει, άλλος περισσότερο κι άλλος λιγότερο.
Επίσης, μαρτυρίες νεότερων συναδέλφων του (Θανάσης Πολυκανδριώτης, Χρήστος Νικολόπουλος) και ορισμένα εξαιρετικά κείμενα, όπως εκείνο του Νίκου Πουλάκη για τη σχέση του Βαμβακάρη με τον κινηματογράφο, αλλά και οι σύντομες ουσιώδεις συνεντεύξεις που πήρε ο συγγραφέας από τον ποιητή Νάνο Βαλαωρίτη και τον μουσικολόγο Λάμπρο Λιάβα, μεταξύ πολλών άλλων.
Η έκδοση δεν αποφεύγει τον έντονο τοπικιστικό χαρακτήρα –πώς θα μπορούσε άλλωστε;−, εφόσον η ιστορία του βίου του Μάρκου Βαμβακάρη είναι ταυτισμένη απόλυτα με το κοσμοπολίτικο σήμερα νησί των Κυκλάδων. Διαβάζουμε, έτσι, μια μεγάλη έρευνα με όλα τα τοπωνύμια της Σύρας, τα πρώτα δημοτικά τραγούδια της που άκουγε ο Μάρκος ως παιδί, όπως και τις βιογραφίες σημαντικών κληρικών της Καθολικής Εκκλησίας, οι οποίοι έπαιξαν ρόλο στη διαμόρφωση της θρησκευτικής οικογενειακής του παράδοσης και συνείδησης.
Στο 11ο από τα συνολικά 134 κεφάλαια του πρώτου τόμου παρουσιάζεται με έναν άκρως ντοκιμαντερίστικο τρόπο η ιδιωτική ζωή του Μάρκου και, πιο συγκεκριμένα, ο πρώτος του γάμος με τη συνομήλική του Ελένη Μαυρουδή (1905-1998), το πάθος που είχε γι' αυτήν και τον οδήγησε στον πιο ώριμο συνθετικό οίστρο («Χαράματα η ώρα τρεις», «Μικρός αρραβωνιάστηκα», «Με πλάνεψες, μποέμισσα» κ.ά.), ο επώδυνος χωρισμός και το διαζύγιό τους, οι κληρονομικές διαφορές και η δικαστική τους διαμάχη.
Ο δεύτερος τόμος ξεκινά με το κεφάλαιο 135 από τα συνολικά 210 ολόκληρης της έκδοσης. Περιλαμβάνει κυρίως μαρτυρίες σημαντικών ανθρώπων που συνάντησαν τον Μάρκο (ο σκηνοθέτης Νίκος Κούνδουρος μιλάει στον Βαρθαλίτη για το πώς πήγαν και τον άκουσαν σε μια υπόγα της Ομόνοιας μαζί με τον Μάνο Χατζιδάκι μια μέρα του Απριλίου του 1949), γλωσσάρι με 492 χαρακτηρισμούς του Μάρκου, ονόματα εφημερίδων, περιοδικών αλλά και καφενείων-οινοπωλείων της εποχής του, και κλείνει με ένα απίθανο φωτογραφικό λεύκωμα, στο οποίο βρίσκει κανείς σπάνια ιδιωτικά έγγραφα (ληξιαρχικές πράξεις γεννήσεων και θανάτων, πιστοποιητικά βαφτίσεων και στρατιωτικές μεταβολές, πάντα από το γενεαλογικό δέντρο των Βαμβακάρηδων) και ανέκδοτα φωτογραφικά ντοκουμέντα.
Σε όποιον καταφέρει να αφιερώσει χρόνο και να διαβάσει μια κι έξω και τους δύο τόμους, που κάθε άλλο παρά δύσκολη διαδικασία είναι, θα συμβούν δύο πράγματα. Πρώτον, θα του δημιουργηθεί μια «βουλιμική» τάση για περισσότερες βιογραφικές λεπτομέρειες, ακριβώς όπως το γράφει στον πρόλογό της η Σίσσυ Παπαθανασίου. Και, δεύτερον, θα ανατρέξει άμεσα στη δισκοθήκη του να ξανακούσει την πιο γλυκόλαλη τραχιά φωνή που βγήκε ποτέ από τα αυλάκια του βινυλίου στον τόπο αυτό!
Και κάτι ακόμη: η έκδοση «Μάρκος Βαμβακάρης: Από τον μύθο στην ιστορία 1600-2017» δεν βγήκε από κανέναν μεγάλο εκδοτικό οίκο ούτε γράφτηκε από κάποιον επίδοξο βιογράφο που θέλει να πιάσει την καλή ασχολούμενος με μια στάνταρ ευπώλητη καλλιτεχνική προσωπικότητα. Πρόκειται για το έργο ζωής ενός ακάματου ερευνητή, δημοσιογράφου και λογοτέχνη, του Δημήτρη Β. Βαρθαλίτη, που το εξέδωσε ιδίοις εξόδοις με σκοπό να γίνει ένας ενδιάμεσος σταθμός στη διαδρομή προς την ίδρυση του Ιδρύματος Μάρκου Βαμβακάρη με έδρα τη Σύρα. Εγώ, πάντως, του δίνω από τώρα, από δω, το βραβείο μαρτυρίας - βιογραφίας - χρονικού με την ελπίδα και προτροπή να διαδοθεί ευρέως η εργασία του και να συμβάλει πράγματι στη δημιουργία ενός ιδρύματος για τον Μάρκο Βαμβακάρη.
* Οι δύο τόμοι της έκδοσης «Μάρκος Βαμβακάρης: Από τον μύθο στην ιστορία 1600-2017» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Εκπαιδευτήρια Άγιος Παύλος (Πολυλά 5, Αθήνα, 210 2280568).
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 8.2.2018
