Ο Μαρσέλ Προυστ και η τεράστια σημασία του Ανακτημένου Χρόνου

Ο Μαρσέλ Προυστ και η τεράστια σημασία του Ανακτημένου Χρόνου Facebook Twitter
Στόχος του συγγραφέα ήταν, άλλωστε, να ξαναμιλήσει από το εσωτερικό της αφήγησης, αναμοχλεύοντας το αρχικό βίωμα που πρέπει πάντα να στοχεύει σε κάτι καθολικό και απαράμιλλο, ικανό να τιθασεύσει ή να ξεσηκώσει τα πάθη όλων των ανθρώπων.
0

Oταν ο Προυστ έγραφε τη λέξη ΤΕΛΟΣ σε ένα από τα κορυφαία έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας δεν μπορούσε να φανταστεί τις σεισμικές δονήσεις που θα επέφερε σε έναν κόσμο φτιαγμένο για επιβλητικούς ήρωες και ρεαλιστικά γεγονότα. Παρ' όλα αυτά, τόλμησε να διεκδικήσει με ένταση το δικαίωμα του λογοτέχνη να εισχωρεί σαν κατάσκοπος στις άκρες του ψυχισμού και να σαρώνει ή, μάλλον, να σβαρνίζει καλοφτιαγμένες πορσελάνες, βεβαιότητες και όμορφες στιγμές, θρυμματίζοντας τις παλιότερες συνθέσεις. Στο εξής, η μυθοπλασία θα μπορούσε δικαιωματικά να κάνει ό,τι της άρεσε, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στις καταστροφικές εμμονές αντί για τις μεγάλες ιδέες και στους δευτερεύοντες χαρακτήρες αντί για τους κατεξοχήν ήρωες αλλά και θέτοντας εξαρχής τους δικούς της, αδιαμφισβήτητους οντολογικούς κανόνες.

Αν σε κάτι διαφέρει, λοιπόν, ο Ανακτημένος Χρόνος, δηλαδή ο τόμος που ολοκληρώνει το αριστούργημα του Προυστ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, από τα προηγούμενα μυθιστορήματα είναι ότι θεσπίζει, ίσως για πρώτη φορά με τόση σαφήνεια, τις διαφορετικές όψεις της λογοτεχνικής έκφρασης που μέχρι τότε ήταν ρεαλιστική, ρομαντική ή στρατευμένη, ορίζοντας τα παιχνίδια της μνήμης και του χρόνου και κάνοντας τον συγγραφέα να αντιληφθεί πως μονάχα αυτός μπορεί να αναλαμβάνει αυτό τον «αόρατο», όπως τον αποκαλεί, «προορισμό».

Ένας πραγματικά ελεύθερος άνθρωπος με όλη τη σημασία της λέξης, μια προσωπικότητα που συνδύαζε την ιδανική αποστασιοποίηση των στωικών φιλοσόφων με την ταπεινότητα –αγαπημένη του λέξη– και τον αισθησιασμό, ένας αυτοκρατορικός Μάρκος Αυρήλιος με μοναχικό χιτώνα.

Γνωρίζοντας πως εκείνη τη στιγμή δεν είναι απλώς ο συγγραφέας ενός ακόμα βιβλίου αλλά του απόλυτου αναγνώσματος που αντιστρέφει τους όρους της αφήγησης, ο κορυφαίος Γαλλοεβραίος συγγραφέας, νιώθοντας ταυτόχρονα στις φλέβες του να ρέει το πικρό δηλητήριο του Μποντλέρ και τη νόησή του να παρασύρεται από τα φιλοσοφικά κελεύσματα του Μπεργκσόν, αναλάμβανε τη βαριά αποστολή-vocation να φέρει στο φως τις λεπτές, ιριδίζουσες αποχρώσεις της ζωής σαν ένας αλλόκοτος νέος επιστήμονας και απόλυτος καλλιτέχνης: «Έτσι, λοιπόν, είχα φτάσει στο συμπέρασμα πως δεν είμαστε διόλου ελεύθεροι απέναντι στο έργο τέχνης, πως δεν το φτιάχνουμε σύμφωνα με τη θέλησή μας, αλλά πως, επειδή υπάρχει πριν από εμάς, οφείλουμε, αφού είναι συγχρόνως αναγκαίο και κρυμμένο, να το ανακαλύψουμε, όπως θα κάναμε και με έναν νόμο της φύσης. Και εντούτοις η ανακάλυψη την οποία η τέχνη θα μας υποχρέωνε να κάνουμε μήπως δεν ήταν τάχα, κατά βάθος, ό,τι θα όφειλε να είναι για μας το πιο πολύτιμο, ό,τι δεν μας είναι συνήθως προσιτό, η αληθινή ζωή μας, η πραγματικότητα όπως την έχουμε αισθανθεί, και η οποία διαφέρει τόσο πολύ από εκείνο που πιστεύουμε, έτσι που νιώθουμε τόση ευτυχία όταν η τύχη μάς προσφέρει την αληθινή ανάμνηση;».


Όλα αυτά δεν τα γράφει τυχαία στον Ανακτημένο Χρόνο, καθώς συνοψίζει, ενώνοντας όλα τα σπαράγματα και τα πρόσωπα υπό το πρίσμα του χρόνου που περνά και του θανάτου που βρίσκεται ολοένα και πιο κοντά, ανακεφαλαιώνοντας έτσι κατά κάποιον τρόπο όλα τα προηγούμενα κεφάλαια της ζωής του: Από τη μεριά του Σουάν, Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών, Η μεριά του Γκερμάντ, Σόδομα και Γόμορρα, Η φυλακισμένη, Η Αλμπερτίν αγνοούμενη και, φυσικά, ο Ανακτημένος Χρόνος που, επιτέλους, μεταφράζεται και εκδίδεται στα ελληνικά με απόλυτα προυστικούς όρους από τον Παναγιώτη Πούλο και τις εκδόσεις της Εστίας – ένα έργο που μπορεί εύλογα να αποκαλείται μνημειώδες. Η ακροβασία του ύφους, που, όπως τονίζει εν προκειμένω ο Προυστ, «δεν είναι ζήτημα τεχνικής αλλά θέασης», ο καλοδουλεμένος ρυθμός, οι ανοιχτές και οι μεγάλες, ενίοτε, σε διάρκεια προτάσεις, το παιχνίδισμα ανάμεσα στο λόγιο αλλά και στο προφορικό (με παροιμίες και λαϊκές εκφράσεις), μεταφέρουν με απόλυτη ενάργεια τον κόσμο του Ανακτημένου Χρόνου στα ελληνικά.

Παίρνοντας τη σκυτάλη από τον Παύλο Ζάννα, τον φυλακισμένο από τη χούντα διανοητή που για να μην τρελαθεί, ακολουθώντας κατά γράμμα τις συμβουλές του Γιώργου Σεφέρη, ανέλαβε να αποδώσει το τεράστιο αυτό έργο στα ελληνικά, μεταφράζοντας τελικά τους τεσσερισήμισι από τους επτά τόμους, ο Πούλος κατάφερε όχι μόνο να επεξεργαστεί τις προηγούμενες μεταφράσεις αλλά και να συνεχίσει τη δύσκολη εργασία, βάζοντας την τελική και οριστική σφραγίδα. Η λεπταισθησία, δηλαδή ο απόλυτος κανόνας που επαναλαμβάνεται διαρκώς στο βιβλίο, μαζί με την εσωτερική ανάγκη να ανακτηθεί η μνήμη, ωθούν τον μεταφραστή να συνομιλήσει αλλά και να ασπαστεί την αγωνία του συγγραφέα.

Ο Μαρσέλ Προυστ και η τεράστια σημασία του Ανακτημένου Χρόνου Facebook Twitter
Ανακαλώντας, επομένως, ό,τι ο ίδιος προκρίνει ως σημαντικό, ξέρει να κρατάει, ακόμα και από τα πιο απρόβλεπτα πρόσωπα, τα πιο αδιανόητα στοιχεία που μπορούν να βελτιώσουν τον ίδιο, την αφήγηση και τη λογοτεχνία και αυτά οριοθετεί ως την πραγματικότητα την ίδια. Εικονογράφηση: Κριστιάν Τιφέ

Μιλάμε για πραγματική συνάντηση και όχι για θεωρητικολογία, καθώς ο Προυστ επέμενε πως «η αληθινή τέχνη επιτελείται στη σιωπή». Στόχος του συγγραφέα ήταν, άλλωστε, να ξαναμιλήσει από το εσωτερικό της αφήγησης, αναμοχλεύοντας το αρχικό βίωμα που πρέπει πάντα να στοχεύει σε κάτι καθολικό και απαράμιλλο, ικανό να τιθασεύσει ή να ξεσηκώσει τα πάθη όλων των ανθρώπων. Εξού και ότι ο «στρατευμένος» χαρακτήρας του έργου δεν εξαντλούνταν στα κοινωνικά σημεία των καιρών, αφού ο Προυστ αδιαφορούσε για τις δήθεν υψιπετείς διακηρύξεις μιας εποχής στιγματισμένης από την υπόθεση Ντρέιφους και τις αντιμαχόμενες με σφοδρότητα ιδέες στο ατελείωτο πεδίο του fin de siècle. Αυτό που τον ενδιέφερε ήταν η αποστολή και η ουσιαστική στόχευση που πρέπει να διέπει κάθε μεγάλο έργο τέχνης και κάθε υψηλή διάνοια που έχει ερωτευτεί την καθημερινή μοίρα.

Με τη μανία του φυσιοδίφη, λοιπόν, που τόσο λάτρεψε και αντέγραψε ο Ναμπόκοφ, και την εμπύρετη κατάσταση του μανιακού, ο οποίος ένιωθε να ανακαλύπτει μια νέα θρησκεία –εξού και οι πολλαπλές αναφορές στον Στίβενσον–, ο Προυστ επέμενε στο απειροελάχιστο που θα ξεσήκωνε κύματα αληθινής έκφρασης και πάθους, θα ανασκάλευε όλες τις όψεις τις ανθρώπινης κατάστασης: ζήλια και παράφορο έρωτα, διαστροφή, απόλυτη παρουσία και εξαφάνιση του αγαπημένου προσώπου, ελιτισμό και αγοραία τάση, αισθητισμό και χαμέρπεια, ειρωνεία και ελιτισμό, λαγνεία, σεξουαλικότητα και ομοφυλοφιλία.

Ίσως να είναι ο πρώτος λογοτέχνης που μίλησε τόσο ανοιχτά για τον έρωτα ανάμεσα σε πρόσωπα του ίδιου φύλου, αναζητώντας ταυτόχρονα, ως ομοφυλόφιλος ο ίδιος, τις αντίθετες και αντιφατικές όψεις του ερωτικού πάθους, περνώντας από τον ιδανικό έρωτα (στον Ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών και τις Διακοπές στο Κομπραί) στην αιχμαλωσία που αναπόφευκτα προκαλεί (Η Φυλακισμένη). Υπάρχει, ωστόσο, μια γραμμή που συνδέει τις διαφορετικές εκφάνσεις των αισθημάτων και τα ποικίλα πρόσωπα του έργου, που δεν είναι άλλη από την ίδια την πραγματικότητα, αυτό τον «αφηρημένο συσχετισμό ανάμεσα σε αυτές τις αισθήσεις και σ' αυτές τις αναμνήσεις που μας περιβάλλουν συγχρόνως – συσχετισμός που καταργείται στην περίπτωση μιας απλής κινηματογραφικής θέασης, η οποία, όσο διατείνεται ότι εστιάζει στο αληθές, τόσο απομακρύνεται απ' αυτό, συσχετισμός μοναδικός, τον οποίο ο συγγραφέας οφείλει να επανακτήσει για να αφομοιώσει αμετάλλακτα στη φράση του τα διαφορετικά συστατικά».


Ανακαλώντας, επομένως, ό,τι ο ίδιος προκρίνει ως σημαντικό, ξέρει να κρατάει, ακόμα και από τα πιο απρόβλεπτα πρόσωπα, τα πιο αδιανόητα στοιχεία που μπορούν να βελτιώσουν τον ίδιο, την αφήγηση και τη λογοτεχνία και αυτά οριοθετεί ως την πραγματικότητα την ίδια: αν η Αλμπερτίν μεταρσιώνει όλες τις εκφάνσεις του έρωτα και η γιαγιά του αφηγητή την ηθικοπλαστική δυνατότητα που μπορεί να έχει από μόνη της η τέχνη, ο βαρόνος Ντε Σαρλίς μπορεί με τον κυνισμό του να διαλύσει τις ιδεαλιστικές αυταπάτες, ενώ η κοκότα Οντέντ, μέσα στην αβελτηρία της, να φανερώσει τις απαράμιλλες αρετές της σαγήνης. Αντίστοιχα, πάλι, ο Ρομπέρ ντε Σεν Λου δύναται να δείξει πόσο ανώφελο είναι να σπαταλάς τα ταλέντα σου μέσα στη χαμέρπεια και ο Βιντέιγ να αποκαλύψει πόση ένταση ενδέχεται να κρύβει η σύντομη, σαν μια μουσική μελωδία, αρχή της ευτυχίας.

Όλα μετράνε, ανάλογα με τη δυνατότητα ανάδειξής τους σε κάτι πιο μεγαλόπνοο και ισχυρό. Γι' αυτό και η άσπλαχνη σάτιρα που διαπνέεται από τις ώρες που ο Προυστ σύχναζε στα ολόφωτα και γεμάτα αριστοκρατικό κόσμο σπίτια της Φομπούρ Σεντ Ονορέ μπορεί να αντισταθμίζεται ιδανικά από την περίτεχνη σκέψη που επεξεργαζόταν σε βάθος στο καλυμμένο με φελλό –για να μην τον αποσπά ο παραμικρός θόρυβος– δωμάτιό του στη λεωφόρο Οσμάν, όπου συνέγραφε με μανία το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Οι μεγάλοι μελετητές, οι οποίοι εντόπισαν τις αντιθέσεις που διαπέρασαν το σπουδαίο αυτό έργο, ανταποκρίθηκαν στη σαγήνη του και την αντιπαρέθεσαν στην εκλεπτυσμένη και στην επενδυμένη με ευγενική ωμότητα στοχαστικότητα που έκανε τον Προυστ να είναι από τους κορυφαίους στην ιστορία των γραμμάτων. Ακόμα, θαρρεί κανείς πως ψάχνουμε κάποιον όμοιό του ή, έστω, κάποιον που θα δικαιούται να αποκαλείται, κατά το ελάχιστο, «προυστικός».

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Βιογραφίες: Aπό τον Γκαρσία Μάρκες στην Άγκελα Μέρκελ

Βιβλίο / Πώς οι βιογραφίες, ένα όχι και τόσο δημοφιλές είδος στη χώρα μας, κατάφεραν να κερδίσουν έδαφος

Η απόλυτη επικράτηση των βιογραφιών στη φετινή εκδοτική σοδειά φαίνεται από την πληθώρα των τίτλων και το εύρος των αφηγήσεων που κινούνται μεταξύ του autofiction και των βιωματικών «ιστορημάτων».
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
ΕΠΕΞ Λευτέρης Αναγνώστου, ένας μεταφραστής

Λοξή Ματιά / Λευτέρης Αναγνώστου (1941-2024): Ένας ορατός και συγχρόνως αόρατος πνευματικός μεσολαβητής

Ο Λευτέρης Αναγνώστου, που έτυχε να πεθάνει την ίδια μέρα με τον Θανάση Βαλτινό, ήταν μεταφραστής δύσκολων και σημαντικών κειμένων από τη γερμανική και αυστριακή παράδοση.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Βιβλίο / Κυκλοφόρησε η πιο διεξοδική μελέτη της δεκαετίας 1910-1920, μια τρίτομη επανεκτίμηση της «μεγαλοϊδεατικής» πολιτικής του Βενιζέλου

Ο Ιωάννης Στεφανίδης, καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του ΑΠΘ και επιμελητής του τρίτομου έργου του ιστορικού Νίκου Πετσάλη-Διομήδη, εξηγεί γιατί πρόκειται για ένα κορυφαίο σύγγραμμα για την εποχή που καθόρισε την πορεία του έθνους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Βιβλίο / Μανώλης Ανδριωτάκης: «Δεν φοβάμαι τις μηχανές, τους ανθρώπους φοβάμαι»

Με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα «Ο θάνατος του συγγραφέα» ο δημοσιογράφος μιλά για την τεχνητή νοημοσύνη, την εικονική πραγματικότητα και την υπαρξιακή διάσταση της τεχνολογίας.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Άλαν Χόλινγκερστ: «Η γραμμή της ομορφιάς»

Το πίσω ράφι / Η γραμμή της ομορφιάς: Η κορυφαία «γκέι λογοτεχνία» του Άλαν Χόλινγκχερστ

Ο Χόλινγκχερστ τοποθέτησε το βραβευμένο με Booker μυθιστόρημά του στα θατσερικά '80s και κατάφερε μια ολοζώντανη και μαεστρική ανασύσταση μιας αδίστακτης δεκαετίας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Βιβλίο / Η συγγραφέας που έδωσε στον Στάινμπεκ το υλικό για «Τα σταφύλια της οργής» καταδικάζοντας το δικό της βιβλίο στην αφάνεια

Η Σανόρα Μπαρμπ είχε περάσει πολύ καιρό στους καταυλισμούς των προσφύγων από την Οκλαχόμα που είχαν πληγεί από την Μεγάλη Ύφεση και την ξηρασία, προκειμένου να γράψει το μυθιστόρημά της. Έκανε όμως το λάθος να δείξει την έρευνά της στον διάσημο συγγραφέα, ο οποίος την πρόλαβε.
THE LIFO TEAM
Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι σπουδαιότερες μορφές του 19ου αιώνα

Βιβλίο / Μαρξ - Βάγκνερ - Νίτσε: Oι παρεξηγημένοι του 19ου αιώνα

Το βιβλίο του Γερμανού θεωρητικού και πανεπιστημιακού Χέρφριντ Μίνκλερ αναλαμβάνει να επαναπροσδιορίσει το έργο τους, που άλλαξε τα δεδομένα του αστικού κόσμου από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Βιβλίο / Νίκος Ψιλάκης: Mια ζωή αφιερωμένη στην καταγραφή της κρητικής παράδοσης και κουζίνας

Ο Νίκος Ψιλάκης ερευνά και μελετά την κρητική παράδοση εδώ και τέσσερις δεκαετίες. Τα βιβλία του είναι μνημειώδεις εκδόσεις για το φαγητό, τις λαϊκές τελετουργίες και τα μοναστήρια της Κρήτης που διασώζουν και προωθούν τον ελληνικό πολιτισμό.
M. HULOT
«Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Βιβλίο / «Δυστυχώς ήταν νυμφομανής»: Ανασκευάζοντας τα στερεότυπα για τις γυναίκες της αρχαίας Ρώμης

Ένα νέο βιβλίο επιχειρεί να καταρρίψει τους μισογυνιστικούς μύθους για τις αυτοκρατορικές γυναίκες της Ρώμης, οι οποίες απεικονίζονται μονίμως ως στρίγγλες, ραδιούργες σκύλες ή λάγνες λύκαινες.
THE LIFO TEAM
Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Βιβλίο / Γιώργος Συμπάρδης: «Ήθελα οι ήρωές μου να εξαφανίζονται, όπως οι άνθρωποι στη ζωή μας»

Σε όλα τα έργα του πρωταγωνιστούν οι γυναίκες και μια υπόγεια Αθήνα, ενώ ο ίδιος δεν κρίνει τους ήρωές του παρά το αφήνει σε εμάς: Μια κουβέντα με τον χαμηλόφωνο συγγραφέα του «Άχρηστου Δημήτρη» και της «Πλατείας Κλαυθμώνος».
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ