Οι «Ασκήσεις επιβίωσης» του Χόρχε Σεμπρούν από τα βασανιστήρια των ναζί

Χόρχε Σεμπρούν «Ασκήσεις επιβίωσης» Facebook Twitter
Ο Χόρχε Σεμπρούν φωτογραφημένος από τον Κώστα Γαβρά ενώ ταξιδεύαν στη Μόσχα το 1970 για την παρουσίαση της ταινίας «Η ομολογία». © Costa Gavras
0

ΠΑΡΙΣΙ 2005. Στο σχεδόν έρημο και ημιφωτισμένο μπαρ του ξενοδοχείου Lutecia, με την ξύλινη διακόσμηση και την ευχάριστη διακριτική ατμόσφαιρα, ένα καλοστεκούμενος ογδοντάρης, διόλου δυσαρεστημένος με τη μοναξιά του, ταξιδεύει νοερά προς τα πίσω κι απορεί με το πόσες ευκαιρίες έχασε να πεθάνει νέος.

Αν μπορούσαμε να τον δούμε, στο πρόσωπό του θ’ αναγνωρίζαμε αμέσως τον πιο Γάλλο από τους Ισπανούς συγγραφείς, έναν επιζήσαντα από την κόλαση του ναζισμού που έμελλε να διαγραφεί από το κομμουνιστικό κόμμα, αυτόν που με τα μυθιστορήματα, τα σενάρια και τα στοχαστικά, αυτοβιογραφικά γραπτά του μας βοήθησε να δούμε κατάματα τον ζόφο και την πολυπλοκότητα του 20ού αιώνα: τον Χόρχε Σεμπρούν (1923-2011).

Ωστόσο, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε τώρα είναι να βυθιστούμε στις σελίδες του «Ασκήσεις επιβίωσης» που –αλίμονο– δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει (μετ. Ε. Κορομηλά, Πόλις, 2014)

Να 'τος λοιπόν στο Lutecia, έξι χρόνια πριν από την οριστική αποχώρησή του, ν’ ανακαλεί τα λόγια που είχε ανταλλάξει με τον αρχηγό του αντιστασιακού δικτύου επί κατοχής, στο ίδιο ακριβώς ξενοδοχείο, το μακρινό 1943:

«Ξέρεις τι σε περιμένει αν σε πιάσει η Γκεστάπο, το 'χεις σκεφτεί;». «Ξέρω, με περιμένει ανάκριση, δηλαδή βασανιστήρια!» είχε απαντήσει ο Σεμπρούν τότε, αλλά στην πραγματικότητα δεν είχε ιδέα. Είχε βέβαια ακουστά τις μεθόδους της γερμανικής αστυνομίας –χτυπήματα με κλομπ, ξερίζωμα νυχιών, ηλεκτροσόκ, κρέμασμα από σκοινί περασμένο σε χειροπέδες– αλλά, όπως θα έγραφε ο ίδιος δεκαετίες αργότερα, «το σώμα δεν μπορεί να έχει την πρωθύστερη εμπειρία, το a priori των βασανιστηρίων. Ακόμα και το σώμα που έχει γνωρίσει την πείνα, την εξαθλίωση, αυτήν την εμπειρία δεν την έχει: τα βασανιστήρια είναι απρόοπτα, απρόβλεπτα στα αποτελέσματά τους, στις φθορές τους…».

Γι’ αυτά γράφει στις «Ασκήσεις επιβίωσης» ο Σεμπρούν. Ένα θέμα για το οποίο, ως τα βαθιά του γεράματα, ελάχιστα είχε μιλήσει.

Ο Χόρχε Σεμπρούν δεν συμμερίζεται την άποψη ότι όποιος υποστεί βασανιστήρια είναι καταδικασμένος να χάσει οριστικά την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους. Η προσωπική του εμπειρία, όπως υποστηρίζει, τον δίδαξε ότι «δεν είναι το θύμα, αλλά ο δήμιος που δεν θα ξανανιώσει ποτέ οικείο τον κόσμο».

Όπως επισημαίνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Ρεζίς Ντεμπρέ, υπήρξαν κι άλλοι που επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, υπήρξαν κι άλλοι γενναίοι αντιστασιακοί που ήρθαν αντιμέτωποι με τον θάνατο και άφησαν αξιομνημόνευτα έργα, αλλά όπως το έκανε ο Σεμπρούν δεν το έκανε κανείς τους.

Ο δίχως θρηνωδίες και μελοδραματισμούς εσωτερικός μονόλογος απ’ τον οποίο αναδύονται ανάγλυφα τα φαντάσματα του παρελθόντος, το πάντρεμα του προσωπικού βιώματος με τη βουή και τη μανία της Ιστορίας, οι σπειροειδείς ελιγμοί της μνήμης στα ίδια και τα ίδια πάντα μονοπάτια – ιδού το «οικόσημα» που φέρει το λογοτεχνικό έργο του Σεμπρούν, σφραγίδες που αποτυπώνονται και σ’ αυτό το αφήγημά του.

ασκήσεις επιβίωσης
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Χόρχε Σεμπρούν, Ασκήσεις επιβίωσης, Μτφρ.: Έφη Κορομηλά, εκδόσεις Πόλις

Τι δίδαγμα άντλησε ο ίδιος από την εμπειρία των βασανιστηρίων; «Θα 'ταν παράλογο, για να μην πούμε ολέθριο», διαβάζουμε, «να θεωρήσουμε την αντοχή στα βασανιστήρια ως ένα απόλυτο ηθικό κριτήριο». Η αντίσταση στα βασανιστήρια, ακόμη κι αν καμφθεί τελικά, «είναι εξ ολοκλήρου ζυμωμένη με μια υπεράνθρωπη βούληση υπέρβασης».

Και για να έχει νόημα αυτή η αντίσταση, για να είναι γόνιμη, «προϋποθέτει κάτι πέρα από το ιδεώδες του Εμείς, μια κοινή ιστορία που πρέπει να συνεχίζεται, να ξαναχτίζεται, να επινοείται αδιάκοπα. Την ιστορική συνέχιση του είδους, σε ό,τι πιο ανθρώπινο κρύβει στο επίπεδο της αδελφοσύνης: τίποτε λιγότερο, τίποτε περισσότερο».

Ο Σεμπρούν, δεδομένου ότι δεν υπέστη ούτε ηλεκτροσόκ ούτε ξερίζωμα νυχιών, «είναι αδύνατον να ξέρω αν θα είχα αντέξει» γράφει. Μέσα απ’ τον πόνο, όμως, που άντεξε στη βίλα της Γκεστάπο στο Οξέρ, ένιωσε το σώμα του όπως δεν το είχε νιώσει ποτέ του – «τη στιγμή που σε κρεμάνε, αισθάνεσαι να σπας, να διαμελίζεσαι για πάντα»

Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Ζαν Αμερί (βλ. «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση») ο Χόρχε Σεμπρούν δεν συμμερίζεται την άποψη ότι όποιος υποστεί βασανιστήρια είναι καταδικασμένος να χάσει οριστικά την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους. Η προσωπική του εμπειρία, όπως υποστηρίζει, τον δίδαξε ότι «δεν είναι το θύμα, αλλά ο δήμιος που δεν θα ξανανιώσει ποτέ οικείο τον κόσμο».

«Το θύμα, όχι μόνο αν επιζήσει αλλά και κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων, γαντζωμένο στη σιωπή του, βλέπει τους δεσμούς του με τον κόσμο να πληθαίνουν, να ριζώνουν, να διακλαδώνονται, να πολλαπλασιάζονται…». Έτσι ένιωθε κι ο ίδιος στο Οξέρ, «στη βίλα με τον κήπο όπου μοσχοβολούσαν τα φθινοπωρινά τριαντάφυλλα»: «ότι ο κόσμος μου ανήκε, ή, πιο σωστά, ότι εγώ ανήκα σ’ εκείνον». Κι όπως διαπίστωνε, «η κάθε μια από εκείνες τις ώρες της σιωπής ερέθιζε και σάστιζε τους Γκεσταπίτες τους έκανε ακόμη φτωχότερους τους ήδη φουκαράδες!»

Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας του «Ο δεύτερος θάνατος του Ραμόν Μερκαντέρ», της «Αυτοβιογραφίας του Φεδερίκο Σάντσεθ», της «Επιστροφής του Νετσάγεφ», πριν ακόμα γράψει γραμμή, όσο αντιστεκόταν στους Γερμανούς κι όσο αγωνιζόταν ενάντια στη δικτατορία του Φράνκο, βίωνε τη ζωή στην παρανομία σαν ένα προνόμιο. Μέσα στην «ευφορία της νιότης», πίστευε πως ανήκει «σ’ ένα είδος ιπποσύνης» που τον διέκρινε από τους κοινούς θνητούς.

Όπως όμως ομολογεί στις «Ασκήσεις επιβίωσης», με την πάροδο του χρόνου έπαψε να βλέπει τη ζωή του ως «χρίσμα και φωτοστέφανο»: «Όλα έχουν ένα τέλος, ακόμη και η κατανοητή, άμετρη, ίσως, έπαρση μιας διπλής ζωής γεμάτης κινδύνους, ανακαλύψεις, συναπαντήματα».

Παρ’ όλα αυτά, το πάθος για το γράψιμο διατηρήθηκε μέσα του ατόφιο. Κι όπως φαίνεται, σ’ ένα από τα μυθιστορήματα που δεν πρόλαβε να γράψει, θα μπορούσαν κάλλιστα να πρωταγωνιστούν οι δυο Αμερικανοεβραίοι στρατιώτες που πρώτοι μπήκαν στο Μπούχενβαλντ μετά την απελευθέρωση, καθώς το θέαμα που αντίκρισαν ήταν όντως μοναδικό: ο Σεμπρούν, όπως κι οι άλλοι σκελετωμένοι, κουρελιάρηδες άντρες που βάδιζαν συντεταγμένα προς τη Βαϊμάρη εκείνη την ανοιξιάτικη μέρα του 1945, μπορεί να τρέκλιζαν από αδυναμία, αλλά κρατούσαν όπλα, όπλα που μάζευαν κρυφά επί χρόνια, και που τώρα, με άγρια χαρά, τα επιδείκνυαν. «Όπλα που συμβόλιζαν όχι μόνο την ελευθερία που ξαναβρίσκαμε, αλλά κάτι πολύ περισσότερο, την ανακτημένη μας αξιοπρέπεια».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές, ναρκομανείς, άθεοι»: Οι φάκελοι του FBI για τους Αμερικανούς συγγραφείς του ’60

Βιβλίο / «Ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές, ναρκομανείς, άθεοι»: Οι φάκελοι του FBI για τους Αμερικανούς συγγραφείς του ’60

Σε μια εντυπωσιακή έκδοση, παρουσιάζονται οι φάκελοι 16 κορυφαίων Αμερικανών συγγραφέων όπως τους είχαν στοιχειοθετήσει οι πράκτορες του Έντγκαρ Χούβερ
Η συναρπαστική διαδρομή του Κώστα Γαβρά, όπως αποτυπώνεται στην αυτοβιογραφία του

Νέες εκδόσεις / Η συναρπαστική διαδρομή του Κώστα Γαβρά, όπως αποτυπώνεται στην αυτοβιογραφία του

«Πήγαινε εκεί που δεν μπορείς να πας»: κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τον Gutenberg ένα ογκώδες πόνημα που αγκαλιάζει κορυφαίες στιγμές και σημαδιακές φυσιογνωμίες των τελευταίων εξήντα χρόνων
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ήταν η Χάνα Άρεντ υπεροπτική και άσπλαχνη όταν μιλούσε για την «πεζότητα του κακού»;

Ιδέες / Ήταν η Χάνα Άρεντ υπεροπτική και άσπλαχνη όταν μιλούσε για την «πεζότητα του κακού»;

Η κορυφαία ερμηνεύτρια του ολοκληρωτισμού θεώρησε ότι το Ολοκαύτωμα ήταν προϊόν μιας πολεμικής γραφειοκρατείας που θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε και ο Άιχμαν υπαλληλάκος ενός συστήματος οργανωμένου φόνου. Ήταν έτσι; Ένα συναρπαστικό βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, απαντά.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Φοίβος Οικονομίδης

Βιβλίο / Φοίβος Οικονομίδης: «Είμαστε έτοιμοι ανά πάσα στιγμή να σπάσουμε σε χίλια κομμάτια»

Με αφορμή το νέο του βιβλίο «Γιακαράντες», ο Φοίβος Οικονομίδης, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς συγγραφείς της νεότερης γενιάς, μιλά για τη διάσπαση προσοχής, την αυτοβελτίωση, τα κοινωνικά δίκτυα, το βύθισμα στα ναρκωτικά και τα άγχη της γενιάς του.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Σερζ Τισερόν «Οικογενειακά μυστικά»

Το Πίσω Ράφι / «Το να κρατάμε ένα μυστικό είναι ό,τι πιο πολύτιμο και επικίνδυνο έχουμε»

Μελετώντας τις σκοτεινές γωνιές των οικογενειακών μυστικών, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Σερζ Τισερόν αποκαλύπτει τη δύναμη και τον κίνδυνο που κρύβουν καθώς μεταφέρονται από τη μια γενιά στην άλλη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Το ηθικό ζήτημα με τις μεταθανάτιες εκδόσεις με αφορμή το ημερολόγιο της Τζόαν Ντίντιον

Βιβλίο / Μεταθανάτιες εκδόσεις και ηθικά διλήμματα: Η Τζόαν Ντίντιον στο επίκεντρο

Σύντομα θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο με τις προσφάτως ανακαλυφθείσες «ψυχιατρικές» σημειώσεις της αείμνηστης συγγραφέως, προκαλώντας ερωτήματα σχετικά με τη δεοντολογία της μεταθανάτιας δημοσίευσης έργων ενός συγγραφέα χωρίς την επίσημη έγκρισή του.
THE LIFO TEAM
Στα «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος

Ηχητικά Άρθρα / Γιάννης Τσαρούχης: «Η ζωγραφική μου θρέφεται από τη μοναξιά και τη σιωπή»

Στα εκπληκτικά «Μαθήματα Ζωγραφικής» του Γιάννη Τσαρούχη αποκαλύπτεται όλος ο ελληνικός κόσμος, από τις μινωικές τοιχογραφίες έως τα λαϊκά δημιουργήματα του Θεόφιλου.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
George Le Nonce: «Εκτός από τα φέικ νιουζ, υπάρχει η φέικ λογοτεχνία και η φέικ ποίηση»

Ποίηση / George Le Nonce: «Εκτός από τα fake news, υπάρχει η fake λογοτεχνία και ποίηση»

Με αφορμή την έκδοση του τέταρτου ποιητικού του βιβλίου, με τίτλο «Μαντείο», ο Εξαρχειώτης ποιητής μιλά για την πορεία του, την ποίηση –queer και μη–, και για την εποχή του Web 2.0, αποφεύγοντας την boomer-ίστικη νοοτροπία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Βιβλίο / Χατζιδάκις, Ιωάννου, Χιόνης, Βακαλόπουλος, Κοντός: 5 βιβλία τους κυκλοφορούν ξανά

Μια σειρά από επανεκδόσεις αλλά και νέες εκδόσεις, που αφορούν ποιητές και λογοτέχνες που έχουν φύγει από τη ζωή μάς θυμίζουν γιατί επιστρέφουμε σε αυτούς, διαπιστώνοντας ότι παραμένουν, εν πολλοίς, αναντικατάστατοι.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός.

Βιβλίο / Οβίδιος: Η νέα μετάφραση των «Μεταμορφώσεων» είναι ένας άθλος και εκδοτικό γεγονός

Ο κορυφαίος μελετητής του ρωμαϊκού κόσμου Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής ολοκλήρωσε την απόδοση στα ελληνικά των 12.000 στίχων του έργου του Οβίδιου, εκφράζοντας ταυτόχρονα τον άκρως μοντέρνο χαρακτήρα του ποιητή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Βιβλίο / «Τροχιές»: Η Samantha Harvey κέρδισε πανάξια το Booker

Με θέμα την καθημερινότητα έξι αστροναυτών σε έναν διεθνή διαστημικό σταθμό, το μυθιστόρημα που κέρδισε το Booker 2024 μόλις μεταφράστηκε στα ελληνικά, είναι ένα ποίημα για τον πλανήτη Γη και μας καλεί να τον εκτιμήσουμε ξανά.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
2000 χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, ένα βιβλίο για τους Ρωμαίους αυτοκράτορες γίνεται μπεστ-σέλερ

Βιβλίο / Ο Σουητώνιος του 69 μ.Χ. γίνεται ξανά μπεστ-σέλερ

Οι «Βίοι των Καισάρων», το εξόχως κουτσομπολίστικο βιβλίο που είχε γράψει ο Σουητώνιος για τον βίο και την πολιτεία της πρώτης σειράς των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση και μπήκε στη λίστα με τα ευπώλητα των Sunday Times.
THE LIFO TEAM
«Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Βιβλίο / «Αν δεν μας αρέσουν οι ηγέτες που ψηφίζουμε, ας κατηγορήσουμε τον εαυτό μας»

Ο «ροκ σταρ ιστορικός των ημερών», ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και βραβευμένος συγγραφέας Peter Frankopan, μιλά στη LIFO για τους κινδύνους που απειλούν την Ευρώπη, τη Γάζα και την άνοδο της ακροδεξιάς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Daily / Πένθος και ανάνηψη: Ο δικός μας Σαββόπουλος

Μια εικοσαετία μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, κυκλοφορεί ξανά σε αναθεωρημένη μορφή, η ενθουσιώδης, στοχαστική, λυρική μελέτη του έργου του σπουδαίου όσο και «πολωτικού» Έλληνα τραγουδοποιού από τον Δημήτρη Καράμπελα.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
Ο Γιάννης και η φασολιά

Guest Editors / Ο Γιάννης και η φασολιά

Τέλη ’70, Αθήνα. Ένας νεαρός βουτάει στην ποίηση στη βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Οι στίχοι του Γιάννη Κοντού τον αγγίζουν. Χρόνια μετά, ως συγγραφέας πια, δημιουργεί μια λογοτεχνική σχέση που κρατά δεκαετίες, ανάμεσα σε εκδοτικούς οίκους, ταβέρνες και πρωινά τηλεφωνήματα.
ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΡΑΠΤΟΠΟΥΛΟΣ
Ευκλείδης Τσακαλώτος: Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές, ακόμα κι αν αυτό ακούγεται σαν τετραγωνισμός του κύκλου!

Βιβλίο / Ευκλείδης Τσακαλώτος: «Οφείλουμε να είμαστε πιο ριζοσπάστες και ταυτόχρονα πιο ρεαλιστές στην αριστερά»

Μια πολιτική κουβέντα «εφ’ όλης της ύλης» με τον βουλευτή της Νέας Αριστεράς, πανεπιστημιακό και πρώην υπουργό Οικονομικών στο στούντιο της LiFO με αφορμή το «Μανιφέστο για μια βιώσιμη κοινωνία», το τρίτο του συγγραφικό πόνημα τα τελευταία χρόνια.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ