ΜΙΑ ΑΔΕΙΑ ΚΑΡΕΚΛΑ αντί για θρόνο, ένας βασιλιάς ανάμεσα σε νεκρούς, όπως ο Μακμπέθ, και μια ματαιοδοξία να συντρίβεται οριστικά στον σκληρό βράχο που την έθρεψε. Όχι τυχαίες περιγραφές για ένα βιβλίο που φτιάχτηκε με τα πιο υψηλά υλικά της ποίησης για να περιγράψει την πιο σκληρή πραγματικότητα, που είναι η εξουσία: αυτή είναι, άλλωστε, που ορίζει τους ανθρώπους, που τους ανεβάζει ή τους πετάει στα σκηνικά του παραδείσου και της κόλασης, τα οποία δημιούργησαν επί γης οι ταξικοί διαχωρισμοί και οι πολιτικές συγκρούσεις.
Αυτός εν ολίγοις είναι ο πυρήνας του αριστουργηματικού βιβλίου Όλοι οι άνθρωποι του βασιλιά του Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν που έχουμε επιτέλους στη διάθεσή μας και στα ελληνικά, σε μια εξαιρετική μετάφραση, αντάξια του βιβλίου, από την Αθηνά Δημητριάδου, σε μια πραγματικά φροντισμένη έκδοση (Πόλις), ένα θαυμάσιο δώρο για τον αναγνώστη τις δύσκολες μέρες της πανδημίας.
Κείμενο ταυτότητας, αυτεπίγνωσης ή συμπυκνωμένο πανόραμα του κόσμου της Αμερικής και του διαρκούς πολέμου για την αναρρίχηση στην κλίμακα της εξουσίας, όπως και να περιγραφεί το διαχρονικό αυτό έργο με τον άκρως σαιξπηρικό –βγαλμένο όμως από το τραγούδι-τίτλο «Όλοι οι άνθρωποι του βασιλιά»–, είναι σίγουρα ένα από τα Μεγάλα Αμερικανικά Μυθιστορήματα (GAN, όπως τα αποκαλούν οι Αμερικανοί), εφάμιλλο του Μόμπι Ντικ και ως προς τη διάρθρωση και ως προς την αναζήτηση και τις απαρχές του.
Και εδώ έγκειται το μυστικό του βιβλίου: όσο κι αν η αποφορά της ύπαρξης βαραίνει ακόμα και το πιο αμόλυντο ον, την ίδια στιγμή ο κύκλος που λέγεται ζωή αποκαλύπτει εξίσου τις πιο υψηλές και τις πιο ποταπές πράξεις, γιατί αυτός είναι που την κινεί.
Συγγραφέας του βιβλίου είναι ένας ποιητής και όχι τυχαία, αφού μόνο η λεπτή ευαισθησία ενός ανθρώπου που αφουγκράζεται το υφάδι της ύπαρξης –που ο ίδιος παρομοιάζει με ιστό αράχνης– μπορεί να δει τι πραγματικά σημαίνει εξουσία, πόσο μακριά μπορεί να φτάσει κάποιος επειδή τον έφερε εκεί, όπως κάποτε τον Οιδίποδα, η μοίρα ή ο αψίκορος χαρακτήρας.
Γνωρίζοντας καλά τις δυο πλευρές του παιχνιδιού που λέγεται ζωή, ο Ρόμπερτ Πεν Γουόρεν, γεννημένος τα πρώτα χρόνια του περασμένου αιώνα, όχι μόνο είχε βραβευτεί με Πούλιτζερ για την ποίησή του αλλά, καθώς έφερε τον βαρύτιμο τίτλο του δαφνοστεφούς ποιητή, είχε πλήρη αντίληψη των μεταφορών που συνδέουν την εσωτερική άβυσσο με το εξωτερικό χάος. Απόδειξη ότι ο Κας Μάστερν, ένας δευτερεύων χαρακτήρας του βιβλίου του, ο οποίος μπλέκεται επίσης στον φαύλο κύκλο της προδοσίας και τελικά πέφτει στη μάχη της Ατλάντα, περιγράφει τον κόσμο σαν ιστό αράχνης και είναι αυτός που νιώθεις ότι περιτυλίγει αριστοτεχνικά ολόκληρο το βιβλίο και τους τραγικούς του ήρωες:
«Έμαθε ότι ο κόσμος είναι σαν τεράστιος ιστός αράχνης και, όσο απαλά κι αν τον αγγίξεις, σε οποιοδήποτε σημείο, οι ρυτίδες της δόνησης φτάνουν μέχρι το ακρότατο σημείο της περιμέτρου και η νυσταλέα αράχνη νιώθει το μυρμήγκιασμα και δεν νυστάζει πια, παρά πετιέται για να εκτοξεύσει τις σπείρες της αραχνιάς πάνω σ' εσένα, που άγγιξες τον ιστό, και μετά να χύσει το μαύρο παραλυτικό δηλητήριο κάτω από το δέρμα σου. Δεν έχει σημασία αν σκόπευες ή όχι ν' αγγίξεις τον ιστό των πραγμάτων. Μπορεί το ελαφρύ σου πόδι ή η φτερούγα σου η χαρωπή να τον άγγιξαν πανάλαφρα, όμως αυτό θα συμβαίνει πάντα και να την η αράχνη, με το μαύρο γένι και τα μεγάλα πολυεδρικά μάτια να αστράφτουν, σαν καθρέφτες στον ήλιο ή σαν το μάτι του Θεού, και με το φαρμακερό δόντι να στάζει».
Για την ακρίβεια, ο ιστός είναι το πλέγμα της τύχης που διασαλεύει κανείς με τις πράξεις του, όπως έκανε, εν προκειμένω, ο πρωταγωνιστής του βιβλίου Γουίλι Σταρκ, ο οποίος, ξεκινώντας από πολύ χαμηλά, από μια φτωχή οικογένεια του Μέισον Μέι, το πρωί δούλευε ως αγρότης στα κτήματα του πατέρα του και το βράδυ διάβαζε στο φως της λάμπας «δύσκολα βιβλία», έχοντας τη φιλοδοξία να γίνει κάποτε δικηγόρος. Είχε και ένα βιβλίο όπου έγραφε σπουδαίες ρήσεις και αποφθέγματα του Σαίξπηρ, ένα κλείσιμο του ματιού στον αναγνώστη για τον ήρωα που στόχευε από νωρίς στα σπουδαία και τα μεγάλα. Από πείσμα και δύναμη χαρακτήρα κατάφερε να μάθει μόνος του νομικά και να γίνει δικηγόρος, στηρίζοντας τους αδύναμους του τόπου του. Παντρεύτηκε και μια όμορφη δασκάλα, τη Λούσι, ιδανική σύντροφο σε ζοφερούς καιρούς, και μαζί με τον γιο τους, τον Τομ, ζούσαν, τουλάχιστον για ένα συγκεκριμένο διάστημα, μια δύσκολη, αλλά ως ένα σημείο ήσυχη οικογενειακή ζωή.
Μέχρι που μια κακοδιαχείριση που ανακαλύπτει ο Σταρκ ως ταμίας σε ένα σχολείο, το οποίο τελικά καταρρέει με αποτέλεσμα να σκοτωθούν αρκετά αθώα παιδιά, τον μετατρέπει εν μια νυκτί σε λαϊκό ήρωα. Δηλαδή ένα γεγονός της τύχης φάνηκε να συμπίπτει απόλυτα με τις ακλόνητες φιλοδοξίες του ήρωα να ανελιχθεί στην κοινωνική κλίμακα, εκμεταλλευόμενος κατάλληλα την οργή των χτυπημένων από τη μοίρα.
Γνωρίζοντας πως αυτή είναι η ευκαιρία του να φτιάξει καριέρα, αρχίζει να διατυμπανίζει την αντίθεσή του στην εκμετάλλευση της άρχουσας τάξης και του κατεστημένου σε μια περίοδο που η Αμερική είχε χτυπηθεί ανελέητα από το κραχ, μέχρι που το κατεστημένο δείχνει να του εναντιώνεται: σε αυτήν τη φάση είναι που ο φιλόδοξος, κυβερνήτης πλέον, Σταρκ θα ζητήσει τη βοήθεια του μεγαλωμένου στο αστικό περιβάλλον του Μπέρντενς Λάντινγκ, Τζακ Μπέρντεν, γόνου μιας αριστοκρατικής οικογένειας του Νότου ή, για την ακρίβεια, τέκνου μιας όμορφης μητέρας που ακόμα διατηρεί άθικτο τον ερωτισμό της και ενός πατέρα που στο τέλος θα αποκαλυφθεί ότι δεν είναι ακριβώς αυτό που πίστευε.
Ο χαρισματικός, πλην όμως ψυχρός παρατηρητής Μπέρντεν, ο οποίος αφηγείται όλη την ιστορία στο βιβλίο, δεν γίνεται μόνο πιόνι στα χνάρια του ισοπεδωτικού και κυριαρχικού Σταρκ αλλά εγκλωβίζεται στην παγίδα που φτιάχνει ο ίδιος για τον εαυτό του, θεωρώντας ότι η ζωή είναι φτιαγμένη από ιδανικές καταστάσεις, τις οποίες δεν είμαστε ικανοί να διεκδικήσουμε παρά μόνο φευγαλέα, όπως εκείνη η αλησμόνητη για τον ίδιο σκηνή από ένα πικνίκ και μια ανέμελη μέρα στη θάλασσα που σημαδεύει κάθε του σκέψη.
Πρόκειται για μια εξόρμηση που είχε τολμήσει μαζί με τον άπιαστο και μόνιμο έρωτά του, Αν Στάντον, και τον παιδικό του φίλο και αδελφό της Άνταμ Στάντον και για εκείνον αναγόταν σε αυτούσια εικόνα αθωότητας σε έναν κόσμο μοιρασμένο ανάμεσα σε κατεστραμμένους άτυχους και πετυχημένους φαύλους, διεφθαρμένους και ασταθείς.
Ωστόσο, ο πραγματικός κόσμος δεν είναι ούτε καν αυτός που ξεδιπλώνεται στα μάτια του Μπέρντεν σαν σκηνικό, ανάλογα με την ψυχική του κατάσταση, αλλά ούτε ένα ισοπεδωμένο τοπίο σύγκρουσης προσωπικών συμφερόντων, όπως το θέλει ο Σταρκ.
Την απάντηση δίνουν οι διακυμάνσεις της φύσης, τις οποίες εμπιστεύεται απόλυτα ο συγγραφέας στις περιγραφές του, αφού τα κύματα και η φύση άλλοτε δείχνουν να μιλούν με μονότονη βοή και άλλοτε με περίσσια έξαψη για τη συρροή νικητών και ηττημένων, για προδοσίες που αναμείχθηκαν και συγχωνεύτηκαν μέσα στον ουρανό ή στο νερό, όπως στο αμφίβολο αίμα των προγόνων του αφηγητή Μπέρντεν, οι οποίοι κρύβουν μια αντίστοιχα τραγική ιστορία, γεμάτη ένοχα μυστικά.
Μέσα στις λέξεις του αφηγητή μπορεί έτσι να χωνεύεται η αναρχική ελευθερία της φύσης και του ακραίου ρομαντισμού του συναισθήματος ταυτόχρονα με τον έλλογο κανόνα που τον θέλει να πηγαίνει προς το μέρος του άμεμπτου και του ηθικού. Ενίοτε, όμως, όλα αυτά μπερδεύονται και συγκρούονται, όπως χαρακτηριστικά συμβαίνει στην περίπτωση του πιο αγαπητού του προσώπου και μέντορά του – αργότερα θα αποδειχτεί ότι είναι κάτι πέρα από τον δικαστή Μόνταγκιου Ίρβιν, ο οποίος του παραχωρούσε τη βιβλιοθήκη του και είχε αναλάβει τη διατροφή του μέχρι την εφηβεία του.
Όταν κάποια στιγμή ο δικαστής αντιτίθεται στη σαρωτική επέλαση του φιλόδοξου κυβερνήτη Σταρκ, ο Μπέρντεν, ο οποίος δουλεύει γι' αυτόν, αναγκάζεται να λάβει θέση και παρότι δεν εγκρίνει όλες τις κινήσεις του αποκαλούμενου αφεντικού του, όπως το ότι εξακολουθεί να απατάει τη γυναίκα του με τη βοηθό του, δοκιμάζοντας ερωτικές βραδιές ακόμα και με παράξενες «νύφες με παγοπέδιλα», φτάνοντας μέχρι τον ίδιο τον έρωτα του Μπέρντεν, την Αν, αποδέχεται τελικά την πρόταση του τελευταίου να εξετάσει το παρελθόν του αδέκαστου δικαστή και πρώην μέντορά του για τυχόν σκάνδαλα. Δεν υπάρχει, άλλωστε, περίπτωση να μην τον βάραινε κάτι μεμπτό, αφού, όπως επέμενε και το αφεντικό του: «Ο άνθρωπος συλλαμβάνεται μέσα στην αμαρτία, γεννιέται μέσα στη διαφθορά και περνάει από την μπόχα της πάνας στην αποφορά του σαβάνου».
Και εδώ έγκειται το μυστικό του βιβλίου: όσο κι αν η αποφορά της ύπαρξης βαραίνει ακόμα και το πιο αμόλυντο ον, την ίδια στιγμή ο κύκλος που λέγεται ζωή αποκαλύπτει εξίσου τις πιο υψηλές και τις πιο ποταπές πράξεις, γιατί αυτός είναι που την κινεί: «Η πολιτική είναι η δράση και κάθε λογής δράση δεν είναι παρά μια ατέλεια στην τελειότητα της αδράνειας, που είναι η ειρήνη ακριβώς, όπως η ύπαρξη δεν είναι παρά μια ατέλεια στην τελειότητα της ανυπαρξίας που είναι ο Θεός» υποστηρίζει εύστοχα ο αφηγητής.
Σε αυτή την περίπτωση όμως, όπως θα έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι, αν ο Θεός δεν υπάρχει, πώς ακριβώς ορίζονται οι θέσεις και ιεραρχίες, βάσει ποιου κανόνα; Ενδεχομένως, όμως, ο άγραφος κανόνας να κρύβεται στις συναρπαστικές λεπτομέρειες του παιχνιδιού της ίδιας της ζωής, στην αιώνια και άφθαρτη πλατωνική ομορφιά και στα περιγράμματά της ή ακόμα και σε αυτήν τη ρωγμή που αρκεί για να ρίξει φως στα μικρά και αιώνια μυστικά. Γιατί για τον Γουόρεν, όπως και για τον Μέλβιλ και όλους τους σπουδαίους μυθιστοριογράφους της ύπαρξης, ο άνθρωπος δεν είναι ούτε ακριβώς ηθικός ούτε σκάρτος.
Είναι, τελικά, ο μύθος που είμαστε εμείς οι ίδιοι – και γινόμαστε συναρπαστικά μεγάλοι μέσα από τέτοιου είδους μυθιστορήματα, τολμώντας να κοιτάξουμε, για μία και τελευταία φορά, τον Θεό στα μάτια.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
σχόλια