Τα «Αλάνια» και η αόρατη Ρώμη του Παζολίνι

ΑΡΚΟΥΝ ΛΙΓΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ από τα Aλάνια του Πιερ Πάολο Παζολίνι, που κυκλοφορούν σε νέα μετάφραση από τον Γιώργο Κεντρωτή και τις εκδόσεις Gutenberg –είχαν βγει παλιότερα από τις εκδόσεις Οδυσσέας με τoν τίτλο Τα παιδιά της ζωής– για να ανιχνεύσει κανείς τις γνώριμες εικόνες που σφράγισαν το έργο του και είναι βγαλμένες από το υπογάστριο της πόλης, όπου οι υψηλές στιγμές ποίησης εναλλάσσονται με τον πιο ακραίο ρεαλισμό.

Έχει κανείς την αίσθηση ότι με το αντικειμενικό πάθος των περιγραφών του ο Παζολίνι θέτει εαυτόν στην υπηρεσία μιας υπέρτατης αποστολής που είναι να κατέβει από τα ύψη του μεγάλου ποιητικού ύφους και να φτάσει στο επίπεδο των ελασσόνων φωνών με όλο τον κίνδυνο της συνενοχής αλλά και με τη μεγαλόθυμη κίνηση της προσφοράς· σαν να αφηγείται από χρέος την Ιστορία αυτών των νεαρών που προέρχονται από τα φτωχά προάστια της πόλης, γράφοντας μάλιστα στη δική τους προφορική γλώσσα, που είναι τα ρομανέσκο.

Με αυτόν τον τρόπο οι μικροί ήρωες που είναι γνωστοί με τα παρατσούκλια τους, ο Γκλίτσας, ο Τσαντίλας, ο Ψόφιος, ο Ναπολιτάνος, ο Κούτουλας, ο Αποφάγιας, ο Βαρέλας, ο Χούφτας, ο Ξετσίπωτος και, φυσικά, οι δύο περίοπτοι πρωταγωνιστές, ο Λέρας και ο Σγουρομάλλης, βγαίνουν από το σκοτάδι και αποκτούν, ίσως για πρώτη φορά, θρυλική υπόσταση. Αυτή αφουγκραζόταν ο ίδιος ζώντας όλους αυτούς τους χαρακτήρες από κοντά για χρόνια στα φτωχά περίχωρα της Ρώμης ώσπου ξέσπασε σκάνδαλο εξαιτίας των κατηγοριών ότι αποπλάνησε ένα νεαρό αγόρι.

Η γραφή του Παζολίνι διαμορφώνει μια παράξενη μεταφυσικού τύπου ποίηση που του επιτρέπει να σκαρώσει διάφορα σονέτα ή να δει στα μάτια τον Θεό.

Ο Ιταλός δημιουργός γνωρίζει από πρώτο χέρι όλα όσα περιγράφει στο πρώτο του αυτό μυθιστόρημα, τα τοπόσημα ενός αθέατου κόσμου αλλά και το βάθος του χαρακτήρα των ragazzi di vita, αποδεικνύοντας τη συγγραφική του δεινότητα. Είναι τα αγόρια από τα χαμαιτυπεία, τις παράγκες και τις εργατικές κατοικίες στις παρυφές της πόλης, που μένουν στο Ντόνα Ολίμπια, στο Τιμπουρτίνο, στο Φερομπεντό με τους τσιμεντένιους ουρανοξύστες, το προάστιο που απλωνόταν «πασπαλισμένο με τη ζάχαρη άχνη της σελήνης, σκόνη λευκή και αρωματική, σε σωστές αναλογίες και τόσο σιωπηλή που μπορούσες να ακούσεις κάποιον φύλακα να σιγοτραγουδάει μέσα σε κάποιαν αποθήκη εκεί» και που άστραφτε σαν καθρέφτης «με τις ψηλές καπνοδόχους της», δίπλα στις σιδερογραμμές που έλαμπαν κάτω από τον σκληρό ήλιο.

Είναι τα αγόρια που τριγυρνάνε στο Μποργκέτο Πρενεστίνο με τα σπιτάκια «που μοιάζουνε σαν ζάρια ή σαν κοτέτσια και που είναι άλλα άσπρα σαν των Αράβων και άλλα μαύρα σαν καλυβόσπιτα, φίσκα στους χωριαταραίους: Πουλιέζους, Μαρκετζιάνους, Σαρδηνούληδες ή Καλαβρέζους, νιους και γέρους, που την ώρα εκείνη γύρναγαν κουρελοντυμένοι και στουπί στο μεθύσι» και που ενίοτε καταλήγουν να περνούν τις σιδερόφρακτες πύλες της Ρετζίνα Τσέλι, της «Βασίλισσας των Ουρανών», όπως αποκαλούσαν την πιο μεγάλη φυλακή της πόλης (δεν είναι να απορείς που οι φυλακές ήταν παλιό μοναστήρι).

Η γερμανική κατοχή έκανε τα πράγματα πιο άγρια, καθώς τα πιτσιρίκια μετατρέπονταν σε σαλταδόρους –οικεία εικόνα και για μας– για να εξασφαλίσουν ένα κομμάτι ψωμί ή κατέληγαν να κουβαλούν βαριά παλιοσίδερα για ένα μικρό μεροκάματο. Με μπούκλες κολλημένες στο μέτωπο από τον ιδρώτα –μια περιγραφή του Παζολίνι που μετατρέπει τους αφανείς του ήρωες σε αισθαντικούς μικρούς θεούς– αναζητούσαν διαρκώς την «αγαθήν μερίδα», άλλος ένας θεολογικός όρος που υιοθετεί ο Παζολίνι από το Κατά Λουκάν για να περιγράψει τη σχεδόν μεταφυσική αναζήτηση αυτού του ιερού στοιχείου που θα τους κρατούσε στη ζωή.

Εννοείται ότι ποτέ δεν έλειπαν οι παρεξηγήσεις και οι καβγάδες αλλά και οι ερωτοδουλειές, αφού άλλοτε έδιναν κάποια από τα χρήματα που αποσπούσαν από ευκαιριακές παρανομίες για να συνευρεθούν ερωτικά με μια φελινικού τύπου γυναίκα που φρόντιζε να τους ξαφρίσει, ενώ άλλοτε ερωτεύονταν στα σοβαρά, όπως ο Σγουρομάλλης, που αποφασίζει να γίνει βοηθός ψαρά για να διεκδικήσει την αγαπημένη του. Πάνω, όμως, στην απελπισία του να της αγοράσει το δαχτυλίδι που θα σφράγιζε τους αρραβώνες τους βρέθηκε να οργανώνει μια ληστεία, που φυσικά δεν πήγε καλά. Εδώ ο Παζολίνι καταθέτει μία από τις πιο παραστατικές περιγραφές του, διαγράφοντας μια αναλογία μεταξύ του εσωτερικού κόσμου του πρωταγωνιστή του και του εξωτερικού περιβάλλοντος:

«Όπως απομακρύνονταν τα σπίτια, σε κάποια πλατεία ή σε κάποια ανισόπεδη διάβαση, σιωπηλός σαν νεκροταφείο, σε κάποιο οικόπεδο με κλήρους όπου δεν υπήρχαν παρά μόνο εργοτάξια και γιαπιά υψωμένα μέχρι τον πέμπτο ουρανό και αλάνες μες στη βρόμα, τώρα άνοιγε όλος ο ουρανός, και τον έβλεπες σκεπασμένον από χιλιάδες συννεφάκια, μικρά σαν φουσκίτσες, σαν σπυράκια, που κατέβαιναν προς τις αχνές και δαντελωτές κορυφές των ουρανοξυστών στο βάθος, σε όλα τα σχήματα, σε όλα τα χρώματα.

Μαύρα κοχυλάκια, κιτρινωπά στρείδια, τιρκουάζ χτένια, σαν ροχάλες στο κόκκινο του κρόκου του αυγού: και στο βάθος, μετά από μια γαλάζια κορδέλα, καθαρό και κρυστάλλινο σαν ποτάμι των αρκτικών ζωνών, ένα τεράστιο κάτασπρο σύννεφο, κατσαρό ολόγυρα, δροσερό και απέραντο, που έμοιαζε με το Όρος του Καθαρτηρίου».

Η σαφής αναφορά στον Δάντη, όπως και άλλες αναφορές που είναι διάσπαρτες στο βιβλίο, το οποίο ούτως ή άλλως διαβάζεται σαν μια κάθοδος στην κόλαση, είναι απλώς άλλη μια ποιητική μετάθεση του Παζολίνι, ο οποίος είναι σαφές ότι συνομιλεί άμεσα με αγαπημένους του στίχους, όπως αυτοί του Τζουζέπε Τζοακίνο Μπέλι αλλά και εκείνοι των γνήσιων εκπροσώπων του Ρουμί που στον δικό του κόσμο είναι οι άντρες που δουλεύουν στα συνεργεία.

Facebook Twitter

Ο μεταφραστής Γιώργος Κεντρωτής εντοπίζει κι άλλες ποιητικές αναλογίες ή παραπομπές σε θρησκευτικά κείμενα, π.χ. υπαινικτικές αναφορές στη βιβλική Αποκάλυψη του Ιωάννου. Υπάρχουν, επίσης, λογοτεχνικές περιγραφές που καταδεικνύουν συνάφεια με άλλα σπουδαία λογοτεχνικά κείμενα, όπως αυτές στην έρημη Βίλα Μποργκέζε, που είναι σαν να συνομιλούν με την αρχή από τον Τροπικό του Καρκίνου του Χένρι Μίλερ, ενώ άλλα αποσπάσματα καταγράφουν τις καίριες θέσεις του Παζολίνι για τα μεγάλα θέματα της ύπαρξης: τον θάνατο, την ιερότητα, τις κοινωνικές προκαταλήψεις της εποχής, τις σεξουαλικές απαγορεύσεις, την ομοφυλοφιλία, τον κομμουνισμό, την πολιτική, τη δικαιοσύνη.

Ωστόσο, μόνο αυτή η παράδοξη ισότητα απέναντι στη φτώχεια, που εκφράζουν αυτά τα αγόρια, η παραίτηση και η απογύμνωση απ’ όλα και κυρίως από τη ματαιοδοξία δείχνουν να δικαιώνουν τον θάνατο, άρα και την αλήθεια της ζωής. Εδώ είναι όλοι εκ προοιμίου ηττημένοι, άρα όλοι αδέλφια σε αυτή την ανωνυμία που συνοδεύει την ύπαρξή μας, όλοι ανώνυμοι, άρα γνήσιοι απόγονοι του Αδάμ και της Εύας.

Εξού και αυτά που κατονομάζονται δεν είναι οι νεαροί πρωταγωνιστές, οι οποίοι γίνονται γνωστοί από τις πράξεις που μαρτυρούν τα ψευδώνυμά τους, αλλά οι περιοχές που τους έθρεψαν και τους έδωσαν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Στο θλιβερό αυτό τοπίο, που δεν θυμίζει σε τίποτα την επιβλητική αυτοκρατορική Ρώμη, τα μοναδικά κτίρια που σπάνε τη μονοτονία του μπετόν και των χαλασμάτων είναι κάποια εκκλησία ή ένα λούνα παρκ που δεσπόζει στα απέραντα λιβάδια της Καζιλίνα.

Δεν είναι να απορείς που οι κάπως πένθιμες εικόνες των τσίρκων και η άγρια όψη της πόλης έγιναν το σκηνικό των πρώτων ταινιών του Παζολίνι, π.χ. του Ακατόνε και του Μάμα Ρόμα, και έδωσαν έμπνευση στον Φελίνι, ο οποίος τον κάλεσε να δουλέψει μαζί του ως σεναριογράφος. Διαγράφονται, λοιπόν, σε αυτές τις σελίδες σκηνές υψηλής κινηματογραφικής έμπνευσης, σαν τη λιτανεία που περνάει μπροστά από το σινεμά «Οι δυο Δάφνες» ή την κηδεία ενός νεαρού που το ματωμένο μπλε κουστούμι του τον καθιστά έναν ολοζώντανο οσιομάρτυρα. Αυτές οι σκηνές διαμορφώνουν μια παράξενη μεταφυσικού τύπου ποίηση που επιτρέπει στον Παζολίνι να σκαρώσει διάφορα σονέτα ή να δει στα μάτια τον Θεό.

Η θρησκεία, άλλωστε, επιστρέφει διαρκώς στον κόσμο του για να θυμίσει την εσωτερική αλήθεια του ανθρώπινου δράματος σε αντίθεση με τον ψεύτικο, κατασκευασμένο λόγο της επίσημης Εκκλησίας, όπως εκφράζεται στο βιβλίο μέσα από τον λόγο του παπά που το μόνο του μέλημα είναι το κήρυγμα κατά των κομμουνιστών.

Πρόκειται για μια γνώριμη πολεμική, καθώς ο Παζολίνι στοχοποιήθηκε όσο κανείς από την επίσημη Εκκλησία, διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα αλλά δεν αποποιήθηκε ποτέ την κόκκινη ταυτότητα τού. Γι’ αυτό και η Παντιέρα Ρόσα που ακούγεται ταυτόχρονα με το Βασιλικό Εμβατήριο σε μία από τις πιο δυνατές στιγμές του βιβλίου είναι σίγουρα η δική του απάντηση στο τι σημαίνει ένδοξη στιγμή στην Ιστορία, όπως και το σχόλιο για τη μοναδική εφημερίδα που πέφτει στα χέρια των πιτσιρικάδων, που είναι «Paese Sena», η απογευματινή κομμουνιστική εφημερίδα.

Η πολιτική θέση ήταν για τον Παζολίνι ο μόνος τρόπος για να σφραγίσει όσα συνέβαιναν αλλά και αυτόν τον διαρκή αποχαιρετισμό που πάντα αναβαλλόταν, μέχρι που ήρθε το δραματικό τέλος: ο κομμουνιστής και ομοφυλόφιλος Πιερ Πάολο Παζολίνι δολοφονήθηκε στις 2 Νοεμβρίου του 1975 από έναν εκδιδόμενο νέο σαν αυτού που περιγράφει στα Αλάνια. Μόνο που ποτέ δεν αποδείχθηκε αν τα αίτια ήταν σαφώς ερωτικά και όλοι ακόμα υποστηρίζουν σθεναρά το σενάριο της πολιτικής δολοφονίας. Άλλωστε, ο ίδιος δεν ήταν ποτέ του κόσμου τούτου, ασχέτως του αν τον κατάλαβε πολύ καλύτερα απ’ όλους και αν τελικά θυσιάστηκε σαν να ήταν κάποιος από τους ανώνυμους-θείους ήρωές του.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.