Κλιματική αλλαγή, πανδημία και ψυχική υγεία: Πώς συνδέονται;

Η κλιματική αλλαγή εκδηλώνεται τα τελευταία χρόνια με αμείωτη ένταση και ενέχει επιπτώσεις τόσο για τη σωματική όσο και για την ψυχική μας υγεία. Και επειδή σωματική και ψυχική υγεία βρίσκονται σε στενή και διαρκή αλληλεπίδραση, το πρόβλημα γίνεται ακόμη πιο σύνθετο.

Φυσικά ή ανθρωπογενή φαινόμενα είναι πλέον στην ημερήσια διάταξη. Μεγάλης έκτασης πυρκαγιές σε Αμαζόνιο, Σιβηρία, Αυστραλία κ.α. κατατρώνε το δασικό μας πλούτο, αέρας, θάλασσα και έδαφος δέχονται μεγάλα ποσά ρύπανσης, πλαστικά, η θερμοκρασία του πλανήτη ανεβαίνει, η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει από το λιώσιμο των πάγων, είδη του ζωικού βασιλείου απειλούνται με εξαφάνιση.

Η κλιματική αλλαγή συμβαίνει τώρα και έχει επιπτώσεις. Υπάρχει ενδείξεις που σταδιακά τυγχάνουν μεγαλύτερης προσοχής για την σύνδεση κλιματικής αλλαγής και πανδημίας κορωνοϊού, όπως πρόσφατη έρευνα που υποστηρίζει ότι οι κλιματολογικές αλλαγές δημιούργησαν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την ευημερία πολλών ειδών νυχτερίδων, επιτρέποντας έτσι την εμφάνιση νέων κορωνοϊών - συμπεριλαμβανομένου του στελέχους SARS-CoV-2. (Πηγή: Shift)

O COVID-19 δεν είναι η μόνη μολυσματική ασθένεια που συνδέεται με την κλιματική αλλαγή. Για πολλά χρόνια, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έχει τονίσει τη σχέση μεταξύ των μεταβαλλόμενων περιβαλλοντικών συνθηκών και των επιδημικών ασθενειών.

Οι συνέπειες της πανδημίας όσο και της φυσικής νόσου από covid-19 στην ψυχική υγεία έχουν ήδη καταγραφεί και δημοσιευτεί σε μεγάλες μελέτες έγκριτων επιστημόνων εκτενώς τόσο στη χώρα μας όσο και στο εξωτερικό.

Η κλιματική αλλαγή έχει επιπτώσεις στη σωματική μας υγεία. Άμεσες συνέπειες ξεκινούν από άμεσους φυσικούς τραυματισμούς και επεκτείνονται σε πιο ολέθρια αποτελέσματα όπως αύξηση μολυσματικών ασθενειών, άσθμα, αλλεργίες, αφυδάτωση, θερμοπληξία, αναπνευστικές παθήσεις και καρδιαγγειακά προβλήματα. Για παράδειγμα σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η ατμοσφαιρική ρύπανση σκοτώνει ~7 εκατομμύρια ανθρώπους το χρόνο.

Η κλιματική αλλαγή έχει όμως επιπτώσεις και στην ψυχική μας υγεία. Ένα ακραίο καιρικό ή περιβαλλοντικό φαινόμενο μπορεί να είναι πηγή τραύματος, ενώ πιο λεπτές και έμμεσες επιδράσεις της κλιματικής αλλαγής μπορεί να προσθέσουν άγχος στις ζωές των ανθρώπων σε ποικίλο βαθμό.

Τόσο η πανδημία όσο και η κλιματική αλλαγή μπορεί να οδηγούν σε κοινές, οξείες και χρόνιες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και στην ποιότητα ζωής μας:

• Ψυχολογικό σοκ και τραύμα

• Διαταραχή μετατραυματικού στρες

• Μείωση/διατάραξη κοινωνικών σχέσεων

• Κατάθλιψη

• Άγχος

• Αυτοκτονικότητα

• Κατάχρηση ουσιών

• Επιθετικότητα και βία

• Απώλεια αυτονομίας και ελέγχου

• Απώλεια προσωπικής και επαγγελματικής ταυτότητας

• Αισθήματα αδυναμίας, φόβου και οικολογικό άγχος

Εδώ χρειάζεται να αναφέρουμε τον όρο eco-anxiety. Πρόκειται για νεοεισερχόμενη τα τελευταία χρόνια λέξη στην ορολογία της ψυχικής υγείας που αδρά μεταφράζεται ως οικολογικό ή κλιματικό άγχος. Είναι το αίσθημα άγχους, θλίψης, αδυναμίας και αβεβαιότητας που σχετίζεται με τη ζοφερή προοπτική των κλιματικών και οικολογικών συστημάτων μας, εάν η σχετική διεθνής πρακτική συνεχιστεί «business as usual». Το κλιματικό άγχος δεν πρέπει να συγχέεται με κλινικά διαγνωσμένη αγχώδη διαταραχή αλλά τα σχετικά συμπτώματα μπορούν να επιδεινώσουν υπάρχοντα ζητήματα ψυχικής υγείας.

Εσείς ανησυχείτε για την κλιματική αλλαγή;

Παρόλο που στη χώρα μας ο όρος eco-anxiety ίσως ακούγεται μακρινός, υπάρχει αυξανόμενη αναγνώριση στον τομέα της ψυχολογίας ότι οι άνθρωποι βιώνουν δυσφορία για την κλιματική αλλαγή. Περισσότερο από το 40% των Αμερικανών ένιωσαν «αηδιασμένοι» ή «αβοήθητοι» για την κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με έρευνα που δημοσιεύθηκε από ερευνητές του Πανεπιστημίου Yale.

Αν και οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζουν γενικά για την κλιματική αλλαγή, αυτό στις περισσότερες περιπτώσεις φαίνεται μακρινό: κάτι που συμβαίνει σε άλλους, σε άλλο μέρος ή θα συμβεί ακαθόριστα στο μέλλον. Οι ειδικοί αναφέρονται σε αυτήν τη στάση ως ψυχολογική απόσταση, ένας αμυντικός μηχανισμός απέναντι σε επώδυνες αναπαραστάσεις, σκέψεις και συναισθήματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, πληροφορίες που επιβεβαιώνουν την πραγματικότητα της κλιματικής αλλαγής μπορεί να διαλάθουν υποσυνείδητα της προσοχής μας λόγω φόβου, οδηγώντας έτσι σε άρνηση και άρα σε αναντίστοιχη δράση.

Ένα παρεμφερές φαινόμενο ψυχολογικής άμυνας απέναντι στον κίνδυνο και στην αβεβαιότητα διαδραματίζεται τον τελευταίο ενάμισι χρόνο της πανδημίας του κορωνοϊού, συμβάλλοντας εν μέρει στα υψηλά ποσοστά συνωμοσιολογίας και άρνησης τόσο της βαρύτητας της πανδημίας όσο και αργότερα στα πολλά κρούσματα άρνησης εμβολιασμού.

Από την άλλη πλευρά όμως παρατηρήθηκε ισχυρότατη παγκόσμια κινητοποίηση για την αποτροπή της πανδημίας, σε αντιδιαστολή με την κινητοποίηση που έχει υπάρξει για την κλιματική αλλαγή. Ο λόγος εδώ είναι ότι οι επιδημικές ασθένειες είναι τρομακτικές επειδή είναι άμεσες και προσωπικές. Αλλάζουν ριζικά και γρήγορα τον τρόπο με τον οποίο ζούμε τη ζωή μας και αποτελούν άμεση απειλή για τους φίλους και τις οικογένειές μας.

Η κλιματική αλλαγή φαίνεται σε πολλούς ένας Αρμαγεδδών σε αργή κίνηση, οι κίνδυνοι του οποίου μπορεί να μοιάζουν απρόσωποι και οι αιτίες του ασαφείς. Είναι εύκολο να πετάξεις το πλαστικό μπουκάλι στο δρόμο, είναι εύκολο να σκεφτείς ότι «δε φταίω εγώ» ή ότι «δεν με επηρεάζει άμεσα». Είναι ίσως στοιχείο της ανθρώπινης φύσης να μπαίνει σε θέση μάχης για μια γνωστή απειλή, αλλά όχι για μια ασαφή, αόριστη απειλή.

Είναι φυσικό να νιώθουμε άγχος μπροστά στην απειλή της καταστροφής του πλανήτη μας. Η κλιματική αλλαγή είναι μια πολύ πραγματική απειλή και είναι κυρίως ανθρωπογενής. Για να αλλάξει κάτι χρειάζεται θαρραλέες αποφάσεις και ευρείες μεταστροφές διεθνών οικονομικοπολιτικών στρατηγικών. Eάν ενδιαφερόμαστε πραγματικά για την πρόληψη αυτού του είδους των προβλημάτων στο μέλλον, πρέπει να σκεφτούμε υπεύθυνα τόσο ως άτομα όσο και ως σύνολο.

Ένα από τα μαθήματα που μας δίνει η πανδημία είναι ότι οι άνθρωποι κινητοποιούνται από το προσωπικό και το άμεσα εφικτό. Ένα ακόμη μάθημα όμως χρήζει της άμεσης προσοχής μας. Ο τρόπος που ξεκίνησε και εξελίχθηκε η πανδημία δεν αφήνει αμφιβολίες ότι η ανθρωπότητα πιάστηκε απροετοίμαστη τόσο σε επίπεδο πρόληψης, όσο και σε επίπεδο συστημάτων υγείας.

Θέλουμε να γίνει το ίδιο και με την κλιματική αλλαγή;

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής, CEO Smart CNS Center

kalimeristherapist.com, smartcnscenter.com, facebook

Πηγές :

• https://www.who.int/
• Shifts in global bat diversity suggest a possible role of climate change in the emergence of SARS-CoV-1 and SARS-CoV-2, Science of The Total Environment 2021
• https://www.apa.org/news/press/releases/2017/03/mental-health-climate.pdf

Επιμέλεια κειμένου: Αλεξία Σβώλου