Μέσα στα παλιά μηχανουργεία του Πειραιά

Αφορμή της επαφής μας με τα μηχανουργεία του Πειραιά και την ιστορία τους ήταν ο θεματικός ιστορικός περίπατος, βασισμένος σε πρωτότυπη έρευνα, που διοργάνωσε πρόσφατα η ομάδα «ΒΙ.Δ.Α.» με ξεναγό την ιστορικό Μαρία Μαυροειδή. Δεν χρειάστηκε και πολύς χρόνος για να αποφασίσουμε με τον Χρήστο Τόλη μια «καταδρομική» βόλτα στα μηχανουργεία ένα σαββατιάτικο πρωινό, χωρίς προηγουμένως να έχουμε μιλήσει με κανέναν από τους ιδιοκτήτες. «Πάμε και ό,τι βρούμε ανοιχτό».

Η αναζήτηση στο διαδίκτυο «Μηχανουργεία Πειραιάς» δεν βοήθησε πουθενά. Το εύρος των αποτελεσμάτων είναι χαοτικό. Γνωρίζαμε ότι στην περιοχή πάνω από το λιμάνι που σήμερα ονομάζεται «Παπαστράτειο» (λόγω του γνωστού εργοστασίου που έχει μετατραπεί σε εταιρικά γραφεία) υπάρχουν πολλά μηχανουργεία. Δεν φανταζόμασταν πόσα! 

Μια περίεργη ησυχία στους δρόμους μάς επέτρεπε να ακούμε από μακριά ήχους μετάλλων και αντίλαλους εργασιών. Κάποια μηχανουργεία ανοιχτά, κάποια κλειστά, κάποια εγκαταλελειμμένα. Η βιομηχανική ανάπτυξη στην περιοχή ξεκίνησε από τα μέσα του 19ου αιώνα και ύστερα, όταν ο Πειραιάς «κέρδιζε έδαφος» από την Ερμούπολη και άλλα λιμάνια, μέχρι που έφτασε το 1892 να είναι η μοναδική ελληνική πόλη με θεσμοθετημένη βιομηχανική ζώνη. 

Ο πρώτος μεγάλος «παίχτης» της μηχανουργίας του Πειραιά ήταν ο Κωνσταντινουπολίτης Γεώργιος Βασιλειάδης, που κατασκεύαζε μέχρι και ατμόπλοια, μέχρι να εμφανιστεί ο Σκοτσέζος Τζον Μακ Δούαλ με το μηχανουργείο «Ήφαιστος», που υπήρξε ο βασικός του ανταγωνιστής. Κατά το διάστημα 1879-1882 τα δύο μεγάλα μηχανουργεία του Βασιλειάδη και του Μακ Δούαλ επεκτείνονται, ενώ ιδρύονται ακόμα δύο σημαντικές μονάδες, το εργοστάσιο του Αργυρίου (1881) και του Αχιλλέα Κούππα (1882). Τα δύο μεγάλα μηχανουργεία στρέφονται στις ναυπηγοεπισκευαστικές εργασίες από τη δεκαετία του 1880, όταν ο Πειραιάς εξελίσσεται σε κόμβο των ναυτικών συγκοινωνιών της ανατολικής Μεσογείου και ταυτόχρονα σε λιμάνι ανθρακεύσεως και επισκευής των ελληνικών και ξένων πλοίων, μας λέει η ιστορικός και βιομηχανική αρχαιολόγος Μαρία Μαυροειδή.

Από τα πρώτα πράγματα που παρατηρείς βλέποντας τα μηχανουργεία είναι η είσοδός τους. Μεγάλες συρόμενες μεταλλικές πόρτες, με τις ρόδες τους να βρίσκονται είτε κάτω στο έδαφος είτε ψηλά σε κάποια σιδηροτροχιά. Πάνω σε αυτές τις μεγάλες πόρτες υπάρχουν άλλες, μικρότερες, «κανονικές», για την καθημερινή χρήση. Το φυσικό φως είναι λίγο, τα παράθυρα –αν υπάρχουν– μικρά, τα ράφια και οι εντοιχισμένες εργαλειοθήκες κανόνας. Μικροί ή μεγαλύτεροι γερανοί με αλυσίδες φτάνουν μέχρι την είσοδο για να «παραλάβουν» ή να «ξεπροβοδίσουν» μηχανήματα και εξαρτήματα αδύνατο να σηκωθούν με την ανθρώπινη δύναμη. 

Τα περισσότερα στις ταμπέλες έχουν τα ονόματα των ιδιοκτητών και όχι εμπορικές επωνυμίες. Είναι το μηχανουργείο του «τάδε». Ακόμα και μερικά που έχουν εμπορικές επωνυμίες, τις περισσότερες φορές κάπου θα αναγράφουν το όνομα του ιδιοκτήτη. Πράγμα που συνέβαινε βέβαια κατά κόρον και σε όλα τα εμπορικά καταστήματα της παλιάς Αθήνας. Στη βόλτα μας περνάμε από τις τοποθεσίες ιστορικών μηχανουργείων όπως αυτό του Κούππα, του Μακλότση, του Φρόνιμου, του Αξελού, Ροντήρη-Στρομπούλη κ.ά. Οι συνεχιστές της τέχνης τους σήμερα μοιάζουν κάπως απομονωμένοι. Με ένα αδιευκρίνιστο παράπονο και μια σκληρή μοναξιά να κρέμεται από τους σκουρόχρωμους τοίχους σαν αναμονή δικαίωσης. 

Εδώ θα βρεις οποιαδήποτε μηχανουργική εργασία φανταστείς. Στη βόλτα μας είδαμε άλλους να επισκευάζουν αντλίες εμπορικών πλοίων και άλλους με τις μάσκες της ηλεκτροκόλλησης να επισκευάζουν διάφορους σωλήνες. Η ναυτιλιακή βιομηχανία φαίνεται να κρατάει ζωντανά πολλά από τα μηχανουργεία του Πειραιά.

Ρωτήσαμε την κυρία Μαυροειδή αν υπάρχει μια καλή εικόνα για το πόσα μηχανουργεία λειτούργησαν στον Πειραιά και ποια ήταν η περίοδος της μεγάλης τους άνθισης: «Για την περίοδο από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1960 –οπότε και ξεκινάει η υποχώρηση του κλάδου στη χώρα– και μέσα από εκτεταμένη και ενδελεχή έρευνα, έχουν καταγραφεί στον Πειραιά περισσότερα από 200 μηχανουργεία, τα οποία δεν εκτελούν απλώς επισκευές, αλλά κατασκευάζουν μηχανήματα ποικίλων ειδών. Ιδιαίτερα στη δεκαετία 1920-1930 ο όγκος της μηχανουργικής παραγωγής στη χώρα γενικά αυξήθηκε, αναδεικνύοντας τη μηχανουργία σε έναν από τους τρεις κλάδους (κατά σειρά, βιομηχανία χάρτου, υφαντουργία, μηχανουργία) με τη δυναμικότερη ανάπτυξη, παρά το μικρό ειδικό βάρος του στη συνολική βιομηχανική παραγωγή.

Κατά τη δεκαετία του 1930, δε, λόγω της επιβολής περιορισμών στις εισαγωγές, δημιουργήθηκαν νέες τάσεις και κατευθύνσεις στη μηχανουργία, η οποία στράφηκε στην κατασκευή μηχανημάτων και εξαρτημάτων για την υπόλοιπη βιομηχανία της χώρας (π.χ. φυγόκεντρες αντλίες, αντλίες ελαιοπιεστηρίων, σταφυλοπιεστήρια, ελαιοτριβεία, κυλίνδρους αρτοποιείων, γερανούς, ατμομηχανές, ατμολέβητες, σαπωνολέβητες, κλωστοϋφαντουργικά μηχανήματα), γεωργικών μηχανημάτων και εργαλείων, αλλά και πετρελαιομηχανών. Ταυτόχρονα, η κατασκευή των τεχνικών έργων έδωσε ώθηση στις μεταλλικές κατασκευές τις οποίες ανέλαβαν πολύ λίγα μεγάλα και ειδικευμένα σε αυτές μηχανουργεία».

Είναι μία από τις δουλειές που σε μεγάλο βαθμό πήγαινε και πηγαίνει από γενιά σε γενικά. Ο πατέρας μάθαινε στο παιδί κι έτσι οι παππούδες άφηναν τις επιχειρήσεις στους γιους και αυτοί με τη σειρά τους στα παιδιά τους. Οι νέοι που είδαμε ήταν πολύ λίγοι, και αυτοί ως βοηθοί. 

Μπήκαμε σε αρκετούς χώρους εργασίας. Σε κανέναν δεν συναντήσαμε κάποια γυναίκα. Μόνο μερικές αφίσες με καυτές πόζες μοντέλων που τώρα θα είναι άνω των 60. Εξαίρεση το σιδεροβασίλειο του κυρίου Αναστάση, που παίρνει στη δουλειά την ηλικιωμένη μητέρα του για να μην είναι μόνη στο σπίτι. Εκείνη κάθεται για ώρες μέσα σε ένα στενό καμαράκι με μια πλαστική καρέκλα, ένα παλιό ντιβάνι και μια τηλεόραση.

Οι περισσότερες γειτονιές του Πειραιά έχουν φασαρία στους δρόμους και ησυχία μέσα στα κτίρια. Εδώ τα πράγματα είναι αντίστροφα. Σε διεθνές επίπεδο, μας λέει η κυρία Μαυροειδή, «η παραγωγή μηχανημάτων υπήρξε από τον 19ο αιώνα νευραλγική για την ανάπτυξη της βιομηχανίας. Η ύπαρξη ή μη του μηχανοκατασκευαστικού κλάδου καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα, την ένταση και την πορεία της εκβιομηχάνισης σε κάθε χώρα, αποτελώντας κριτήριο και μέτρο της βιομηχανικής ανάπτυξης».

Δαιμονιώδεις συνειρμοί με πηγαίνουν στον «Υπόγειο κόσμο» του αιρετικού λαογράφου Ηλία Πετρόπουλου. «Δεν μπορεί», παραμιλάω, «όλο και κάποιον φάκελο θα είχε στην πυκνή ταξινομημένη βιβλιοθήκη του με τίτλο "Μηχανουργεία"».

Αν κάτσεις περισσότερη ώρα ακούγοντας τους διαλόγους μέσα σε ένα μηχανουργείο θα καταλάβεις ότι χρειάζεται ένα μικρό λεξικό για να μη νιώθεις εκτός τόπου και χρόνου. Φιλιέρες, φρέζα, φρεζοδράπανο, μανέλα, τσοκ, καρυδάκια, σέγα, αλοιφαδόρος, δισκοπρίονο, κολαούζα, πλάνες… Αυτές και δεκάδες άλλες φράσεις της μηχανουργικής αργκό συμπεριλαμβάνονται στην καθημερινή συνεννόηση. 

Κατά έναν μυστήριο τρόπο, αυτοί εδώ οι άχρωμοι χώροι έχουν έναν αλλοπρόσαλλο δείκτη φιλοξενίας. Υπήρξαν αρκετοί που δεν είχαν όρεξη να μας μιλήσουν ή ήταν δύσπιστοι. Όχι από αγένεια, αλλά επειδή έλειπαν τα αφεντικά τους. Για τον ίδιο λόγο δεν μας άφησαν να φωτογραφίσουμε. Από την άλλη, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες στάθηκαν απέναντί μας με φιλική διάθεση εξομολόγησης. Δεν χρειαζόταν υπερβολική ευγένεια στην προσέγγιση, αλλά χρειαζόταν να πεις γρήγορα και άμεσα αυτό που ήθελες για να έχει αποτέλεσμα. «Ένα κι ένα κάνουν δύο, λένε στο μηχανουργείο», που έχει γράψει και ο Μανώλης Ρασούλης.

Η μηχανουργική ζώνη του Πειραιά είναι γεμάτη αντιθέσεις. Από τη μία η νοοτροπία που περιγράφει λογοτεχνικά η Μάρω Δούκα στο βιβλίο της «Η αρχαία σκουριά» (Πατάκης, 2008): «Κι ο Δημήτρης που άλλαξε πέντε μηχανουργεία, από δώδεκα χρονών, όσο να μάθει τον τόρνο – καλά τον έχω και μου χαμαλεύει, όχι θα του μάθω την τέχνη να μου ζητά και μεροκάματο από πάνω», κι από την άλλη μηχανικοί ή εμπειροτεχνίτες πρόθυμοι να σου δείξουν ό,τι τους ρωτήσεις. 

Μέχρι και το 2000, μας λένε οι περισσότεροι, είχε πολλή κίνηση. Οι παραγγελίες ερχόταν η μία μετά την άλλη και οι παραδόσεις πιεστικές, επίσης η μία μετά την άλλη. Υπήρχαν μάλιστα και φορές που άφηναν υλικά έξω στον δρόμο γιατί δεν προλάβαιναν ή γιατί δεν υπήρχε άλλος χώρος εντός των μηχανουργείων, με αποτέλεσμα να πληρώνουν φύλακες για να τα προσέχουν κατά τη διάρκεια της νύχτας. 

Μπορεί ο ποιητής Νίκος Καββαδίας, όταν έγραφε τον στίχο «Η άγια σκουριά που μας γεννά, μας τρέφει, τρέφεται από μας, και μας σκοτώνει», να είχε στο μυαλό του κάτι εντελώς άσχετο με τα μηχανουργεία, αλλά θα μπορούσε να είναι το σύνθημα έξω από κάθε ένα, κάτω από την πινακίδα «Μην παρκάρετε», που συναντάει κανείς εδώ σε όλες τις δυνατές εκδοχές της. 

Τα μηχανουργεία στην ευρύτερη περιοχή έχουν γράψει λαμπρές σελίδες βιομηχανικής ιστορίας. Κάποιοι μάλιστα υπήρξαν και πρωτοπόροι, κάνοντας εξαγωγή υλικών και τεχνογνωσίας και σε άλλες χώρες, όπως το περιβόητο μηχανουργείο του Κούππα που εγκαινιάστηκε το 1882 με το όνομα «Η Εργάνη Αθηνά» και λειτούργησε αδιάλειπτα για πάνω από 100 χρόνια (έκλεισε το 1987). 

Η ιστορικός Μαρία Μαυροειδή που εξειδικεύεται σε θέματα βιομηχανίας μας λέει σχετικά: «Η ιστορία των ελληνικών μηχανοκατασκευών παρουσιάζει πλείστα παραδείγματα αντιγραφής, ευρεσιτεχνίας και πατέντας, οι οποίες εξελίχθηκαν σε βασικές μορφές ενσωμάτωσης και αναπαραγωγής τεχνογνωσίας και τεχνολογίας στη χώρα. Από τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας του Κούππα και του Βασιλειάδη για ελαιουργικά μηχανήματα στον Μεσοπόλεμο, μέχρι την αντιγραφή μιας γερμανικής πετρελαιομηχανής από τον Μαλκότση στην Κατοχή, οι μέθοδοι που μετέρχονται οι μηχανουργοί, αποδεικνύουν αφενός την υστέρηση και αφετέρου τη μηχανοτεχνική εφευρετικότητα, φαινόμενο εγγενές στη διαδικασία παραγωγής τεχνολογίας».

Την τελευταία δεκαετία, τα πράγματα για τα παραδοσιακά μηχανουργεία είναι όλο και δυσκολότερα. Κανείς πια δεν φυλάει ως εξαιρετικά πολύτιμη την πραμάτεια αόριστης παλαιότητας που μπορείς να συναντήσεις εντός τους. Όσοι εξελίχθηκαν με πιο σύγχρονα και μεγάλα μηχανήματα φαίνεται να έχουν περισσότερη δουλειά και να καταφέρνουν να τα βγάζουν πέρα.

Ο κύριος Θ. θέλει λίγα χρόνια ακόμα να βγει στη σύνταξη. Τον βρήκαμε στο μάζεμα για το οριστικό κλείσιμο του μηχανουργείου του. «Μην τραβήξετε φωτογραφίες. Δεν μου αρέσει έτσι όπως είναι. Είναι το τέλος. Είμαι εδώ από το 1994. Αναγκαστικά, μέχρι να βγω στη σύνταξη, θα πάω να δουλέψω στο διπλανό μηχανουργείο που κάνει περισσότερα πράγματα για ιδιωτικά σκάφη και έχει δουλειά. Και ο γιος μου έχει πάει δίπλα», μας λέει και είναι πραγματικά έτοιμος να βάλει τα κλάματα. «Μη με βγάλετε έτσι με τα γράσα, δεν φαίνομαι ωραίος. Είμαι βρόμικος». Κι όμως. Ήταν ένας από τους πιο καθαρούς ανθρώπους που γνωρίσαμε. Είμαι σίγουρος πως δεν έχει ακούσει ποτέ το τραγούδι με τους στίχους του Πόλυ Κυριάκου «Σ’ ένα παλιό μηχανουργείο σαν κουρασμένο φορτηγό έχεις παρκάρει χρόνια δύο μέσα σε θάνατο αργό». 

Σήμερα τα πράγματα στη γειτονιά των μηχανουργείων αλλάζουν. Πολλά από αυτά πωλούνται με σκοπό να αλλάξουν χρήση. Ο κύριος Βασίλης έχει βάλει αγγελία στο διαδίκτυο. Εκεί μέσα τιθασεύεται το σίδερο από το 1949. Η τιμή πώλησης είναι 25.000 ευρώ και η αιτία απλή και ειλικρινής: «Λόγω συνταξιοδότησης». Θα μαλακώσουν, άραγε, ποτέ τα χέρια αυτού του ανθρώπου; 

Ήδη στην περιοχή έχουν κατασκευαστεί μεγάλα σύγχρονα γραφεία σε παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Η περιοχή που είναι γνωστή ως «Παπαστράτειο», πάνω από την Ακτή Κονδύλη και κάτω από την οδό Μεθώνης, από καθαρά βιομηχανική μετατρέπεται με γοργούς ρυθμούς σε μεικτή πολεοδομική ζώνη. Σπίτια, μηχανουργεία, καταστήματα εστίασης, γραφεία… Οι νέες χρήσεις παλιών μηχανουργείων είναι σε πλήρη εξέλιξη. Είδαμε μερικά από αυτά να έχουν γίνει εστιατόρια, κλαμπ, καταστήματα ειδών υγιεινής… Σε πολλούς γύρω δρόμους τα έργα είναι ήδη σε εξέλιξη ώστε να γίνουν μεγάλα πεζοδρόμια, να τοποθετηθούν παγκάκια κ.λπ. 

Εκείνοι που είναι δύσπιστοι ή επιθετικοί με τη νέα τάξη πραγμάτων είναι λιγότεροι. Οι πιο πολλοί βλέπουν με καλό μάτι την ανάπλαση της περιοχής. Ο κύριος Ορφανίδης εργάζεται σε ένα μηχανουργείο που λειτουργεί από το 1950 και μας έφερε ως παράδειγμα αντίστοιχες τέτοιες πολεοδομικές ζώνες από το εξωτερικό, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό της Αγγλίας, όπου σε πολλές πόλεις οι παλιές βιομηχανικές ζώνες, που σήμερα είναι μέσα σε κατοικημένες περιοχές, έχουν γίνει βιομηχανικά πάρκα ή μεικτές ζώνες, ή δίπλα σε ένα εν λειτουργία μηχανουργείο υπάρχει κάποιο κλαμπ. «Πολύ θα χαρούμε αν γίνει αυτό και εδώ. Θα μας δώσει ζωή. Θα κάνουμε πιο ευχάριστα τη δουλειά μας», λέει.

Είναι προφανές ότι με την ανάπλαση της περιοχής, ένα κομμάτι της βιομηχανικής ζώνης θα σβηστεί και ένα άλλο θα πάρει τη θέση του. Το ποιο θα είναι σημαντικότερο, τελικά, θα το δείξει η ιστορία. Πριν λίγες μέρες ανακοινώθηκε και νέα περιήγηση στα μηχανουργεία του Πειραιά από την ομάδα «ΒΙ.Δ.Α.» (μην τη χάσετε!). Είναι μία περιήγηση που προέκυψε από πολυετή και εκτεταμένη έρευνα, που ξεπερνά τα όρια της αρχειακής/βιβλιογραφικής επισκόπησης και εδράζεται σε εκτεταμένες καταγραφές και τεκμηριώσεις μηχανολογικού εξοπλισμού. 

Η ξεναγός της περιήγησης Μαρία Μαυροειδή μάς λέει: «Η αρχειακή και η βιβλιογραφική έρευνα υπήρξαν δύσκολες, καθώς ο μηχανουργικός κλάδος δεν έχει συγκεντρώσει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των μελετητών της ελληνικής βιομηχανίας. Επίσης, η έλλειψη αρχειακών πηγών, σε συνδυασμό με την εξαφάνιση πολλών ιχνών αυτής της δραστηριότητας, οδήγησε σε ουσιαστική άγνοια για τον μηχανουργικό κλάδο, δημιουργώντας μια ελλιπή εικόνα για τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας τουλάχιστον μέχρι το 1960. Σήμερα, δε, που έχει επικρατήσει ένα πλήρως αντι-παραγωγικό μοντέλο, η ιχνηλάτηση της πειραϊκής μηχανουργίας μπορεί να πυροδοτήσει προβληματισμούς και ανακαλύψεις».

Έχουν γίνει κατά καιρούς εκδηλώσεις με βαρύγδουπους τίτλους, όπως «Πειραιάς: Το ελληνικό Μάντσεστερ», αλλά ακόμα είμαστε πολύ μακριά από την οργανωμένη ανάδειξη των εγκαταλελειμμένων και την ανάπτυξη των εν λειτουργία μηχανουργείων στην ευρύτερη περιοχή του μεγάλου λιμανιού. Προς το παρόν ας κρατήσουμε μία από τις εικόνες που είδαμε μέσα στο ημίφως ενός μηχανουργείου. Ένα απόφθεγμα του Μάνου Χατζιδάκι κολλημένο με αυτοκόλλητη ταινία στον τοίχο και από κάτω –μέσα σε κορνίζα– ένα καυτό μοντέλο πάνω από την εικόνα από εξώφυλλο των Iron Maiden.  

Υπάρχουν πολλοί τρόποι να μεταφράσουν τα μάτια σου την εικόνα των μηχανουργών. Μπορείς να τους δεις ως εργάτες του μόχθου, ως μία ακόμη κατηγορία μεροκαματιάρηδων, αλλά και ως συνωμότες του Προμηθέα. Όπως και να θελήσεις να τους δεις, φεύγοντας από τα μηχανουργεία η ζωή συνεχίζεται και ο Πειραιάς παραμένει μια ανεξερεύνητη πόλη. 

Πηγές:

- Βιομηχανικά δελτία απογραφής

- Κρεμμυδά Ευγενία, «Μια ιστορία για τα ελληνικά μηχανήματα του μηχανουργείου Κούππα 1882-1940» (Gutenberg, 2015)