«Ο έβδομος πλανήτης ήταν λοιπόν η Γη. Η Γη δεν είναι ένας τυχαίος πλανήτης! Υπολογίζεται ότι έχει εκατόν έντεκα βασιλιάδες, εφτά χιλιάδες γεωγράφους, εννιακόσιες χιλιάδες επιχειρηματίες, εφτάμισι εκατομμύρια μπεκρήδες, τριακόσια έντεκα εκατομμύρια ματαιόδοξους, μ’ άλλα λόγια δηλαδή γύρω στα δύο δισεκατομμύρια μεγάλους».
Κάπως έτσι έβλεπε τη Γη ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί μέσα από την παιδική ματιά του Μικρού Πρίγκιπα. Ίσως η ματιά ενός παιδιού και το όνειρο έκανε τη «φυλή» των Γάλλων μοναχικών ιστιοπλόων που περιπλανιόντουσαν για χρόνια στις θάλασσες του πλανήτη τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, αναζητώντας κάτι να βρουν, ίσως τη χαμένη αθωότητα ενός κόσμου που άλλαζε γρήγορα, έναν χαμένο παράδεισο, να έχει για πιστό σύντροφο των ταξιδιών της τον Μικρό Πρίγκιπα, αυτό το μικρό σε όγκο βιβλίο του Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί.
Ο Τιτουάν Λαμαζού, διάσημος Γάλλος ιστιοπλόος που κέρδισε τον μοναχικό περίπλου του πλανήτη το 1989, στο βιβλίο του με τον ανορθόδοξο τίτλο Demain je serai tous morts (Αύριο θα είμαι όλοι μας νεκροί, 1990), αναφέρει σε ένα σημείο ότι το βιβλίο που του κρατούσε συντροφιά όταν έκανε τον γύρο του κόσμου ήταν ο Μικρός Πρίγκιπας. Αποσπάσματα από τον Μικρό Πρίγκιπα διάβασε και ο Γάλλος ηθοποιός Ζεράρ Ντεπαρντιέ στον επικήδειο του γιου του Γκιγιόμ το 2008.
Οι ανθρώπινες φωνές που ακούγονται παντού και η ορμή από τα γέλια που πηγαίνουν ίσια στην καρδιά ακολουθούν άλλους νόμους, καλύπτουν τους ήχους του ωκεανού και μαζί με το κανάλι που χωρίζει την πόλη στα δύο δίνουν σιγουριά στον άνθρωπο και τον κάνουν να νομίζει ότι βρίσκεται σπίτι του, ένα σπίτι με γερά θεμέλια πάνω σ’ αυτή την εύθραυστη στενή λωρίδα ξηράς που πάλλεται στον σφυγμό του Ατλαντικού.
Αλλά και ο Τομ Χανκς στην τελευταία του ταινία (Finch, 2021), όπου υποδύεται έναν από τους ελάχιστους επιζώντες στη Γη μετά από μια βιβλική καταστροφή, το βιβλιαράκι του Μικρού Πρίγκιπα, δώρο της μητέρας του, επιλέγει να διασώσει.
Πράγματι, αυτό το μικρό βιβλίο γεννά έναν μεγάλο μύθο, γιατί είναι γεμάτο μαγεία για το καθάριο βλέμμα ενός μικρού παιδιού, ενώ στις μέρες μας μοιάζει να είναι περισσότερο από ποτέ ουσιαστικό και για τους μεγάλους. «Έχω να ανακαλύψω φίλους και να μάθω πολλά», λέει ο Μικρός Πρίγκιπας. «Δεν μαθαίνεις παρά τα πράγματα που εξημερώνεις», του είπε η αλεπού. «Οι άνθρωποι δεν έχουν πια καιρό να γνωρίσουν τίποτα. Όλα τα παίρνουν έτοιμα από τα μαγαζιά. Αφού όμως δεν υπάρχουν μαγαζιά που να πουλάνε φίλους, οι άνθρωποι δεν έχουν φίλους. Αν θέλεις έναν φίλο, εξημέρωσέ με!»
Εβδομήντα οκτώ χρόνια από την εξαφάνιση του Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί, ο Μικρός Πρίγκιπας συνεχίζει να γοητεύει μικρούς και μεγάλους σε ολόκληρο τον κόσμο. Μάλιστα, ο Γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ θεωρούσε τον Μικρό Πρίγκιπα ένα από τα σημαντικότερα βιβλία υπαρξισμού του εικοστού αιώνα.
Στις 29 Σεπτεμβρίου του 2019 έγιναν τα εγκαίνια του δωματίου στο οποίο διέμενε ο συγγραφέας του Μικρού Πρίγκιπα στο ξενοδοχείο De la Poste στην πόλη Σεντ Λούις της Σενεγάλης, όταν, ως πιλότος της Αεροποστάλ, μετέφερε το γαλλικό ταχυδρομείο από τη Γαλλία στη Νότια Αμερική.
Η συνήθης διαδρομή των αεροπλάνων της Αεροποστάλ ένωνε την πόλη της Τουλούζης με εκείνη του Μπουένος Άιρες, περνώντας από την Καζαμπλάνκα και το Σεντ Λούις. Η γραμμή στη συνέχεια επεκτάθηκε έως τη Χιλή. Ως εκ τούτου, το Σεντ Λούις είναι άμεσα συνδεδεμένο με την ιστορία της Αεροποστάλ, εφόσον η βάση των υδροπλάνων βρισκόταν δίπλα στην πόλη, στον ποταμό Σενεγάλη, και οι πιλότοι της διέμεναν στο ξενοδοχείο De la Poste.
Οι πιο γνωστοί από αυτούς ήταν ο Ζαν Μερμόζ, που έμενε στο δωμάτιο 219, και ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί. Ο Ζαν Μερμόζ ήταν ο πρώτος πιλότος που διέσχισε τον Νότιο Ατλαντικό, το 1933, και από τις δύο πλευρές, με την Αεροποστάλ.
Ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί γεννιέται στη Γαλλία το 1900 από αριστοκρατική οικογένεια. Στα είκοσι έξι του γίνεται πιλότος της Αεροποστάλ. Το 1936 παίρνει μέρος στον ισπανικό πόλεμο και αργότερα κατατάσσεται στην αμερικανική αεροπορία ως πιλότος καταδιωκτικού. Ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί εξαφανίστηκε με το αεροπλάνο του το 1944, ανοιχτά της Κορσικής, κυνηγώντας γερμανικά υποβρύχια. Αλλά και ο Γάλλος συγγραφέας Πιερ Λοτί έμεινε ένα διάστημα στο Σεντ Λούις και έγραψε εκεί το διήγημά του Roman d’ un spahi (1881).
Πριν από κάποια χρόνια, ταξιδεύοντας στη Δυτική Αφρική, θεώρησα ότι όλα τα παραπάνω ήταν αρκετά για να γνωρίσω από κοντά το Σεντ Λούις και το διάσημο ξενοδοχείο De la Poste.
Φθάνοντας οδικώς από το Ντακάρ, από το οποίο το Σεντ-Λούις απέχει 264 χιλιόμετρα, η πρώτη εντύπωση που μου δημιουργήθηκε ήταν ότι μοιάζει με την πόλη κάποιου μακρινού αρχιπελάγους που ταξιδεύει ανάμεσα στον Ατλαντικό Ωκεανό και στον ποταμό Σενεγάλη. Αυτό προκύπτει αβίαστα από τη διαπίστωση ότι η πόλη είναι χτισμένη πάνω σε μια λωρίδα άμμου περιτριγυρισμένη από νερό, στο τελείωμα της ερήμου Σαχάρας.
Το Σεντ Λούις υπήρξε η πρώτη πόλη που ιδρύθηκε από τους Ευρωπαίους στη Δυτική Αφρική, το 1659, και πιο συγκεκριμένα από ναυτικούς προερχόμενους από τη Ντιέπη (Νορμανδία) της Γαλλίας, στις εκβολές του ποταμού Σενεγάλη, από τον οποίο πήρε και το όνομά της η χώρα όταν ανεξαρτητοποιήθηκε το 1960.
Το Σεντ Λούις ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου XIV. Από το 1793 έως το 1816 η πόλη του Σεντ Λούις, καθώς και όλη η ακτή της Σενεγάλης, κατακτήθηκε από τους Βρετανούς μετά την εκτέλεση του Λουδοβίκου XVI. Με τη Συνθήκη της Βιέννης το 1815 η Σενεγάλη παραχωρήθηκε εκ νέου στους Γάλλους. Το Σεντ Λούις υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα της γαλλικής Δυτικής Αφρικής μέχρι το 1902 και πρωτεύουσα της Σενεγάλης μέχρι το 1957.
Διασχίζοντας τη μεγάλη μεταλλική γέφυρα Faidherbe, που συνδέει την ξηρά με τη γλώσσα άμμου της «Μπαρμπαρί», έχω την αίσθηση ότι η πόλη ξεκουράζεται ασφαλής πάνω σ’ αυτήν τη λωρίδα άμμου που εκτείνεται μεταξύ της θάλασσας και του ποταμού, ο οποίος εισχωρεί στην ξηρά και μοιάζει με βάλτο. Αυτή η λωρίδα φιλοξενεί χαμηλά σπίτια ψαράδων, φτιαγμένα από τσιμεντόλιθους, που μου δίνουν την αίσθηση του προσωρινού, ριζωμένα πάνω στη λεπτή λευκή άμμο και απειλούμενα από τις παλίρροιες του ωκεανού.
Όμως οι ανθρώπινες φωνές που ακούγονται παντού και η ορμή από τα γέλια που πηγαίνουν ίσια στην καρδιά ακολουθούν άλλους νόμους, καλύπτουν τους ήχους του ωκεανού και μαζί με το κανάλι που χωρίζει την πόλη στα δύο δίνουν σιγουριά στον άνθρωπο και τον κάνουν να νομίζει ότι βρίσκεται σπίτι του, ένα σπίτι με γερά θεμέλια πάνω σ’ αυτή την εύθραυστη στενή λωρίδα ξηράς που πάλλεται στον σφυγμό του Ατλαντικού.
Αυτή είναι η συνοικία των ψαράδων του Guet N’Dar στην οποία ζουν γύρω στους 30.000 ανθρώπους. Το ψάρεμα αποτελεί την πιο σημαντική οικονομική δραστηριότητα της πόλης και η κοινότητα των ψαράδων του Σεντ Λούις, που αριθμεί περισσότερα από 4.000 πληρώματα αλιευτικών σκαφών, είναι μία από τις σπουδαιότερες της Δυτικής Αφρικής.
Πιρόγες κόκκινες, μπλε, κίτρινες… νέοι, νέες, παιδιά, μεσήλικες, γέροντες και γερόντισσες, ποδήλατα, κατσίκια, ψαράδες, ξηραντήρια ψαριών, ένα μουσουλμανικό κοιμητήριο όπου τα μνήματα είναι σκεπασμένα με δίχτυα, στήνουν ένα πολύχρωμο σουρεαλιστικό σκηνικό.
Καθώς περιπλανιέμαι στην παλιά γαλλική συνοικία της πόλης, έχω την εντύπωση ότι υπνοβατεί σ’ ένα περιβάλλον του δεκάτου ενάτου αιώνα. Έχει διατηρήσει τα αποικιακά κτίσματα με τις πορτοκαλί και κόκκινες προσόψεις, στολισμένα με ξύλινα σκαλιστά μπαλκόνια που στηρίζονται σε βάσεις από σφυρηλατημένο σίδηρο. Νιώθω ότι η γλυκύτητα του αέρα και το καθάριο φως που κάνουν ανθρώπους και κτίσματα να κολυμπούν σε μια λιτή στιλπνότητα χαρίζουν σ’ αυτή την πόλη μια ξεχωριστή γοητεία.
Στην οδό Μάγκε 32 επισκέπτομαι το σπίτι όπου έμεινε ο Πιερ Λοτί, ενώ στην οδό Μπλεζ-Ντιμόντ, την παλιά κατοικία των αδελφών Κλουνί που χρησιμοποιήθηκε για ντεκόρ από τον Γάλλο σκηνοθέτη Μπερτράν Ταβερνιέ για την ταινία του Coup de Torchon (Το ξεκαθάρισμα, 1981) με τον Φιλίπ Νουαρέ.
Στο ξενοδοχείο De la Poste, που είναι αφιερωμένο σ' αυτούς που μετέφεραν το γαλλικό ταχυδρομείο από την Ευρώπη στην Αφρική και στη Νότια Αμερική, βλέπω ότι οι τοίχοι είναι γεμάτοι αφίσες που εξαίρουν τα προτερήματα της Αεροποστάλ. Υπάρχουν γράμματα εκείνης της εποχής, αποστολές και φωτογραφίες του Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί και του Ζαν Μερμόζ.
Επισκέπτομαι τα δωμάτια που τους φιλοξένησαν. Και οι δυο είχαν το ίδιο τέλος: χάθηκαν στη θάλασσα, εκτελώντας το καθήκον τους, ο πρώτος το 1944 και ο δεύτερος το 1936. Ο Ντε Σεντ-Εξιπερί έλεγε: «Οι άγνωστοι άνθρωποι σε μένα θα εμπιστεύονταν τις έγνοιες τους και τους πόθους τους σαν φορτωνόμουν τους ταχυδρομικούς σάκους. Στα χέρια μου θα παρέδιναν τις ελπίδες τους… Είμαι άνθρωπος σημαίνει υπεύθυνος. Σημαίνει πως ντρέπομαι μπροστά σε μια αθλιότητα που δεν φαίνεται να εξαρτάται από μένα. Σημαίνει πως αισθάνομαι ότι συμβάλλω κι εγώ, με μια μικρή πέτρα που βάζω, στο χτίσιμο του κόσμου».
Ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί αγαπούσε την τέχνη του πιλότου, την οποία προσέγγιζε μέσα από την ηθική της διάσταση: «Το μεγαλείο μιας τέχνης μπορεί να είναι πάνω απ' όλα, να ενώνει ανθρώπους: δεν υπάρχει παρά μονάχα μία αληθινή πολυτέλεια, αυτή των ανθρωπίνων σχέσεων. Όταν δουλεύουμε για τα υλικά αγαθά, χτίζουμε μόνοι μας τη φυλακή μας. Κλεινόμαστε έρημοι εκεί μέσα, με το άχρηστο χρήμα μας, που τίποτα άξιο για να ζήσεις δεν προσφέρει… Ο άνθρωπος δεν είναι αυτό που κληρονομεί αλλά αυτό που δημιουργεί. Η δημιουργία είναι το κριτήριο κρίσης του ανθρώπου αλλά και του πολιτισμού. Αυτό που αξίζει ένας άνθρωπος είναι αυτό που γίνεται».
Ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί αγάπησε τη Γη της Αφρικής, την έρημο Σαχάρα, η οποία εκτείνεται βόρεια του Σεντ Λούις, στη Μαυριτανία, για εκατοντάδες χιλιόμετρα, και την περιγράφει στο βιβλίο του Ταχυδρομείο του Νότου με ποιητικό τρόπο: «Η έρημος Σαχάρα με την κίτρινη νεκρή άμμο της, πάνω σε μια γαλάζια θάλασσα, σαν ένα ατελείωτο πεζοδρόμιο».
Κάθε πρωί παρακολουθώ, σαν να είναι μυσταγωγία, για ώρες ολόκληρες την άφιξη των ψαράδων σ’ εκείνη τη στενή λωρίδα άμμου, τη Γη των Ανθρώπων, που χωρίζει τον Ατλαντικό από την ατέλειωτη σειρά των φτωχόσπιτων. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά δίνουν ένα χέρι βοηθείας για να τραβηχτούν οι μακρόστενες βαριές βάρκες ψηλά πάνω στην αμμουδιά.
Ένας μέρος της ψαριάς πουλιέται επί τόπου στους ντόπιους, ένα μεγαλύτερο φεύγει για το Ντακάρ, όπου είτε θα πουληθεί είτε θα εξαχθεί σε ξένες αγορές, και ένα όχι ευκαταφρόνητο μέρος διανέμεται σε φτωχούς κατοίκους του Guet N’Dar.
Καταπονημένοι γέροντες και γερόντισσες, σκελετωμένα παιδιά, περιμένουν παραδίπλα βουβοί, σχεδόν αόρατοι, με τα κάνιστρα στα χέρια, τη σειρά τους. Και αφού οι νεαροί ψαράδες τούς γεμίσουν τα κάνιστρα με ψάρια, οι γεροντότεροι γέρνουν το κεφάλι ως έκφραση ευγνωμοσύνης στους ιδιοκτήτες των αλιευτικών σκαφών που μοιάζουν με αυστηρούς επιτηρητές αυτής της διαδικασίας.
Τα μικρά παιδιά δεν κάθονται αλλά βοηθούν παντού, μαθαίνοντας την τέχνη του ψαρά δίπλα στους μεγάλους. Εδώ τίποτα δεν γίνεται χωρίς κόπο. Εδώ η προσφορά μοιάζει με ευχαρίστηση και η κοινωνία των ψαράδων του Guet N’Dar μοιάζει να έχει αξιοσέβαστη αντοχή. Αυτές τις κοινωνίες τις κυβερνούν ακόμα η ανθρωπιά και το συναίσθημα ενός παλιού κόσμου.
Διαπιστώνω ότι σε ένα ακόμα φτωχό μέρος του πλανήτη ο σεβασμός, η ιεραρχία, η ανθρωπιά και η αλληλεγγύη ισορροπούν την κοινωνία των ψαράδων του Guet N’Dar και την κρατούν ζωντανή. Στα μάτια μου φαντάζουν εγγυητές του αυριανού κόσμου. Άλλωστε, πώς θα μπορούσαν να στεριώσουν αυτοί οι 30.000 άνθρωποι, οι περισσότεροι νέοι, σε τούτη τη στενή λωρίδα άμμου;
«Πιο πολύ από όλα τα βιβλία η Γη είναι αυτή που μας μαθαίνει πράγματα για τον εαυτό μας. Επειδή ακριβώς μας αντιστέκεται. Ο άνθρωπος ανακαλύπτει τον εαυτό του όταν αναμετριέται με τη δυσκολία, με την αναποδιά».
Μέσα σε λίγες φράσεις που μοιάζουν με χτύπημα σφυριού ο Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί βγάζει όλη τη σοφία που απέκτησε περιπλανώμενος στην αγαπημένη του Γη. Ένα μέρος της σίγουρα οφείλεται σ’ αυτήν τη στενή λωρίδα νεκρής κίτρινης άμμου που προφυλάσσει το Σεντ Λούις από τον ωκεανό και φιλοξενεί τους ανθρώπους που έχουν ριζώσει πάνω της.
Πριν διασχίσω τη γέφυρα Faidherbe, ρίχνω για τελευταία φορά μια ματιά στο ξενοδοχείο De la Poste που έθρεψε κάποια από τα όνειρα και τις ελπίδες του Μικρού Πρίγκιπα. «Δεν αγοράζονται οι φιλίες, η συντροφικότητα, οι αληθινές σχέσεις, το χαμόγελο, τα τόσα μικροπράγματα που μας ανταμείβουν δεν τα αγοράζει το χρήμα… Μου προσφέρετε μια καλύτερη κατοικία, ένα καλύτερο αμάξι, έναν πιο καθαρό αέρα… Αλλά για ποιον άνθρωπο τα προορίζετε;» συνήθιζε να λέει.
Πρόσφατα είδα την ταινία Don’t look up (Μην κοιτάτε πάνω) που αναφέρεται στις παρανοϊκές συμπεριφορές της ανθρώπινης κοινωνίας λίγο πριν από την εξαφάνισή της εξαιτίας της πρόσκρουσης ενός μετεωρίτη στη Γη. Μιας κοινωνίας υλιστικής και αποπροσανατολισμένης, όπου χρήμα και social media έχουν αναχθεί στα υπέρτατα αγαθά. Και το πιο σημαντικό: η ταινία δεν πραγματεύεται την υπερβολή αλλά μια νοσηρή πραγματικότητα που τη βλέπουμε ήδη γύρω μας, σ’ έναν σκληρό, αδίστακτο και καιροσκοπικό κόσμο.
Πόσο επίκαιροι μοιάζουν να είναι οι συλλογισμοί του Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί οκτώ δεκαετίες μετά τον θάνατό του, σε μια εποχή που η ηθική και η ανθρωπιά μικρό ρόλο παίζουν στα σχέδια μιας «αχαρτογράφητης εξέλιξης» που τρέχει πολύ γρήγορα για να την προλάβει ο απλός άνθρωπος και χωνεύει τα πάντα με συνοπτικές διαδικασίες, χρησιμοποιώντας περισπούδαστες αναφορές!
Βιβλιογραφία: Curtis Cate (1994), Antoine De Saint-Exupery, Laboureur du ciel, Paris, Bernard Grasset
*Ο Στέλιος Βαρβαρέσος είναι καθηγητής Τουρισμού στο ΠΑΔΑ
