Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης (1919-2005) μελοποιείται από πολύ παλαιά. Σχεδόν από τον καιρό της ποιητικής εμφάνισής του, στα ελληνικά γράμματα, μέσω της πρώτης, αναγνωρισμένης από τον ίδιον, συλλογής του «Η Λησμονημένη» [Ίκαρος, 1945].
Ο Μάνος Χατζιδάκις
Ήταν δύο χρόνια αργότερα (1947), όταν ο Μάνος Χατζιδάκις μελοποιεί μια στροφή, την έκτη, από το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη «Έξι στιγμές», την οποία τιτλοφορεί «Ο βαρκάρης των κεραυνών» και ακόμη το ποίημα «Ο βυθός», το οποίο μετονομάζει ως «Ένας ναύτης στο φεγγάρι» ή «Το τραγούδι του ναύτη». Τα δύο αυτά συνθέματα θα αποτελούσαν, πιο μετά, το «έργο 2» του Μάνου Χατζιδάκι «Δύο Ναυτικά Τραγούδια» (1947).
Ψάχνοντας λίγο το θέμα, λέμε πως αυτά τα δύο ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη συμπεριλαμβάνονται στην ποιητική συλλογή του «Παραλογαίς» [Ιδιωτική Έκδοση, 1948]. Οπότε τα εξής τινά μπορεί να συμβαίνουν...
Ή ο Μάνος Χατζιδάκις τα μελοποίησε αργότερα (1948), ή τα ποιήματα είχαν ήδη δημοσιευθεί σε λογοτεχνικά περιοδικά, όταν θα τα μελοποιούσε το 1947 ο Μ. Χατζιδάκις, ή ότι οι δύο άντρες γνωρίζονταν, ή ότι είχαν κοινούς γνωστούς, με τα ποιήματα να φθάνουν στα χέρια του Μάνου Χατζιδάκι πριν εκδοθούν. Τι απ’ όλα αυτά έχει συμβεί δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε.
Τα κομμάτια είναι αξιοθαύμαστα, προσεγγίζοντας ταιριαστά την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, καθώς κινούνται κάπου ανάμεσα στο lied και το πιο σύγχρονο «καθημερινό» τραγούδι.
Τα τραγούδια αυτά ηχογραφήθηκαν από τον Μάνο Χατζιδάκι (πιάνο) και τον Σπύρο Σακκά (φωνή), στις 12 Δεκεμβρίου 1972 (είναι η πιο γνωστή εκδοχή), για να ακουστούν τρία χρόνια αργότερα στο LP «Μάνου Χατζιδάκι: Ο Καπετάν Μιχάλης και Ο Κύκλος του C.N.S.» [Νότος, 1975]. Έκτοτε, βεβαίως, παρουσιάστηκαν πολλές φορές και από άλλους ερμηνευτές.
Τα κομμάτια είναι αξιοθαύμαστα, προσεγγίζοντας ταιριαστά την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, καθώς κινούνται κάπου ανάμεσα στο lied και το πιο σύγχρονο «καθημερινό» τραγούδι.
Να πούμε εδώ πως, στην συνέχεια, θα γίνει λόγος κυρίως για τις λαϊκές (με την ευρύτερη έννοια) μουσικές προσεγγίσεις της ποίησης του Μ. Σαχτούρη και όχι για τις λόγιες (όπως του Αργύρη Κουνάδη, για παράδειγμα).
«Ο Τρελλός Λαγός»
![Νίκος Κυπουργός: 2 [Rod Strofes, 1970]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20Saxtouris%204.JPG)
Ο πρώτος που φαίνεται να καταγράφει στην δισκογραφία ένα μελοποιημένο ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη πρέπει να ήταν ο 18χρονος Νίκος Κυπουργός, στο άλμπουμ του «2» [Rod Strofes, 1970]. Λέμε για το ποίημα «Ο τρελλός λαγός», από την συλλογή «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» [Ιδιωτική Έκδοση, 1958].
Η μελοποίηση του «τρελλού λαγού» (ένα από τα πιο γνωστά και πιο αγαπημένα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη) δεν είναι, σίγουρα, από τις πιο επιτυχημένες που θα μπορούσε να γίνουν. Ο νεαρός συνθέτης κινούμενος μέσα στο κλίμα του νεοκυματικού ρομαντισμού, με τη συνοδεία κιθάρας, τραγουδά τα λόγια του ποιητή, διατηρώντας την αίσθηση των στροφών, ενώ επαναλαμβάνει στο τέλος κάθε στίχου τη φράση «ο τρελός λαγός», κάτι το οποίο δεν συμβαίνει στο ποίημα.
Εντάξει, αρκετές φορές οι ανάγκες μιας μελοποίησης οδηγούν τους συνθέτες σε μικρο-αλλοιώσεις των στίχων ενός ποιήματος. Αυτό συμβαίνει συχνότατα και από εγνωσμένης αξίας συνθέτες (και ο Μάνος Χατζιδάκις στο ποίημα «Ο βυθός» έχει παρέμβει στον στίχο), όμως, εδώ, γενικότερα η μελοποίηση δεν συνάδει με το ύφος του ποιήματος – είναι ερασιτεχνική.
«Ο τρελλός λαγός» μελοποιείται ξανά, το 1985, στο άλμπουμ του Κυριάκου Σφέτσα “Paysage / Song of Love” [Εταιρία Νέας Μουσικής]. Την λιτή άποψη του συνθέτη, για το συγκεκριμένο ποίημα υποστηρίζουν η σουηδή mezzosoprano Anne-Marie Mühle και η πιανίστρια Μερόπη Κολλάρου. Το ύφος του σύγχρονου lied, που επιλέγει ο συνθέτης, είναι οπωσδήποτε κατανοητό, αλλά η προφορά της σουηδής τραγουδίστριας, σ’ ένα ελληνικό κείμενο, δεν βοηθά, όπως και να το κάνουμε, στο να παρακολουθείς με άνεση την ταυτόχρονη πορεία μουσικής και λόγου.
Η σχέση του συνθέτη, κοντραμπασίστα, αυτοσχεδιαστή κ.λπ. Μιχάλη Σιγανίδη με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη είναι διαχρονικά εκπεφρασμένη και γι’ αυτή τη σχέση θα γράψουμε ειδικότερα στην συνέχεια...
![Μιχάλης Σιγανίδης: Το Τραίνο-Φάντασμα Φίλος [Lyra, 1995]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20Saxtouris%208.jpg)
Το 1995 ο Μιχάλης Σιγανίδης κυκλοφορεί το άλμπουμ του «Το Τραίνο-Φάντασμα Φίλος» [Lyra]. Εκεί, σε περίοπτη θέση, στο άνοιγμα του άλμπουμ, ακούγεται «Ο τρελλός λαγός». Πώς ακούγεται; Αυτό είναι ένα θέμα, το οποίο σχετίζεται με το «σύμπαν», που ηχητικώς φιλοτεχνεί ο Μ. Σιγανίδης.
Κατ’ αρχάς για την απαγγελία χρησιμοποιείται η φωνή του ίδιου του ποιητή, όπως εκείνη είχε αποτυπωθεί στο κορυφαίο spoken-word άλμπουμ της ελληνικής δισκογραφίας (προσωπική γνώμη είναι αυτή) «Ελληνικά Ποιήματα / Ο Μίλτος Σαχτούρης Διαβάζει Σαχτούρη» [Διόνυσος, 1977].
Η φωνή του Μ. Σαχτούρη ήταν συγκλονιστική, όπως και η ποίησή του εξάλλου. Κανείς δεν μπορεί να απαγγείλει τα ποιήματά του καλύτερα από εκείνον – και ευτυχώς πρόλαβε να απαγγείλει κάμποσα.
![«Ελληνικά Ποιήματα / Ο Μίλτος Σαχτούρης Διαβάζει Σαχτούρη» [Διόνυσος, 1977]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20saxtouris%206.jpg)
Ο Μιχάλης Σιγανίδης είχε αντιληφθεί εγκαίρως και πρώτος απ’ όλους πως πάνω στη συγκεκριμένη φωνή θα μπορούσε να βασίσει και να κτίσει το δικό του «οικοδόμημα», το δικό του «σύμπαν». Πράγμα το οποίον έπραξε και το πράττει ακόμη – με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη να μην έχει βρει, έκτοτε, καλύτερο διαμεσολαβητή προς τ’ αυτιά μας. Να το πούμε αυτό από τώρα.
Στο CD «Το Τραίνο-Φάντασμα Φίλος», ο «τρελλός λαγός» εισάγεται με τον ήχο ενός hammond, καθώς μια παιδική φωνή προϋπαντεί την βαθιά, στεντόρεια, γεμάτη φυσική ένταση, σχεδόν απόκοσμη φωνή του ποιητή, με το ραπάρισμα να ακούγεται εντυπωσιακό, τοποθετημένο πάνω σ’ αυτό το jazz-funk υπόστρωμα, που επιδαψιλεύουν οι Δήμος Δημητριάδης φλάουτο, άλτο σαξόφωνο, Θοδωρής Ρέλλος τενόρο σαξόφωνο, Φλώρος Φλωρίδης μπάσο κλαρίνο, Χρήστος Παρμενίδης hammond B3, κύματα Martenot, Γιώργος Πατσιαούρας ηλεκτρική κιθάρα, Μιχάλης Σιγανίδης ακουστική κιθάρα, Τάκης Κανέλλος ντραμς και Γιώργος Δημητριάδης ντραμς. Έξοχη και η συνέχεια («Με όλη του την κρέμα»).
Μιχάλης Σιγανίδης-O Τρελός λαγός-Με όλη του την κρέμα
Άλλες μελοποιήσεις του ποιήματος υπάρχουν; Υπάρχουν.
Το 2009 «Ο τρελλός λαγός» μετατρέπεται σε ένα ενδιαφέρον πανκ-ροκ τραγούδι από κάποιους Guydeborians (ψηφιακή single κυκλοφορία), ενώ την ίδια χρονιά (2009) ξανά ο Μιχάλης Σιγανίδης και οι Φίλοι Μίλτου Σαχτούρη παρουσιάζουν το ποίημα στο CD «Ζωντανά στην Μουσική Σκηνή Αυλαία [Lyra].
Το 2013 κυκλοφορεί το άλμπουμ του συγκροτήματος Χείλια Λουλούδια «Δαιμονολόγιο, 16 Ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη» [Ιδιωτική Έκδοση]. Στην περίπτωση αυτού του γκρουπ παρατηρείται το εξής παράδοξο.
Ενώ οι μουσικές είναι μια χαρά, ένα είδος ροκ με πολλά μελωδικά στοιχεία, με ωραίες ιδέες (θυμηθείτε κάπως τα Διάφανα Κρίνα), το συνολικό αποτέλεσμα δεν δένει. Και δεν δένει γιατί από την μια μεριά οι ερμηνείες είναι ανεπαρκείς (ο τραγουδιστής δεν πείθει όσο και όπως θα έπρεπε), ενώ και οι στίχοι του Μίλτου Σαχτούρη δεν «κολλάνε» με τα συγκεκριμένα ηχοχρώματα. Πολύ παράξενο αυτό. Και πολύ άδικο θα λέγαμε. Αν αυτές οι μουσικές επένδυαν άλλους στίχους, ας τους αποκαλέσουμε λιγότερο απαιτητικούς, το αποτέλεσμα θα ήταν εντελώς διαφορετικό (και σίγουρα προς το καλύτερο).
Ακούμε τον «Τρελό λαγό»... Τι ωραία εισαγωγή, με το όργανο να «ζωγραφίζει» και με το rhythm section να στηρίζει άψογα τη μελωδία! Όμως μόλις μπαίνει η φωνή, ακούγοντάς την να τραγουδά / απαγγέλει τους συγκεκριμένους στίχους νοιώθεις κάπως… ξενερώνεις βρε αδελφέ.
Παρά ταύτα στο «Δαιμονολόγιο» υπάρχουν ορισμένα κομμάτια / ποιήματα, που στέκονται καλύτερα από άλλα. Όπως «Οι γενναίοι» π.χ., που προσεγγίζουν ένα πρωτόλειο ραπάρισμα (με το ρυθμικό τμήμα να κρατάει όλο το κομμάτι).
Την επόμενη χρονιά (2014) κυκλοφορεί το ψηφιακό άλμπουμ του ντούο Vector Space, υπό τον τίτλο «Δώδεκα Ποιήματα». Εδώ ακούμε ξανά την φωνή του ποιητή στον «τρελλό λαγό», με την συγκεκριμένη μελοποίηση να διαθέτει avant, jazz και ηλεκτρονικά πειραματικά στοιχεία. Καλή προσπάθεια.
Το 2015 ήταν η σειρά του Κτίρια τη Νύχτα, μέσω του CD-R «Σαχτούρης» [Tenant Records], να δώσει την δική του εκδοχή πάνω στην ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη – και στον «τρελλό λαγό».
Τι πράττει, εδώ, ο Κτίρια τη Νύχτα, κάνοντας την διαφορά; Το εξής ιδιότροπο. Αναπτύσσει έτσι τις εκτάσεις των μελοποιήσεών του, ώστε εκείνες να εξαρτώνται άμεσα από την έκταση τού εκάστοτε ποιήματος. Κατ’ αυτόν τον τρόπο αιτιολογείται το γεγονός πως τα τραγούδια του διαρκούν από ελάχιστα δευτερόλεπτα (οι δεκατρείς από τις είκοσι δύο μελοποιήσεις είναι μικρότερες του ενός λεπτού!), έως τα 2:32 της πιο απλωμένης στο χρόνο «Έναστρης».
Είναι αλήθεια πως ο Κτίρια τη Νύχτα δεν ενδιαφέρεται να προβάλλει μελοποιήσεις, που να μπορεί να τραγουδηθούν –να μπουν στα στόματα πολλών ή λίγων– πόσω μάλλον να δημιουργήσει κουπλέ, ρεφρέν και τα τοιαύτα. Εκείνο που τον ενδιαφέρει είναι να δώσει την ηχητική υπόσταση μιας προσωπικής ανάγνωσης. Να παγιδεύσει τον εσωτερικό ρυθμό των ποιημάτων, κι έχοντας κατά νου τον τρόπο που αρθρώνονται οι λέξεις βασικά –και όχι τα νοήματα αναγκαστικά– να δημιουργήσει ένα μουσικό τετελεσμένο.
Πολύ ιδιαίτερη προσπάθεια και πολύ ενδιαφέρουσα συνάμα.
Κτίρια τη νύχτα - Ο τρελός λαγός
Η φωνή του ποιητή, πάντα στον «τρελλό λαγό», μαζί με πολλά σύνθια, σ’ ένα κάπως dark wave πλαίσιο, πρωταγωνιστεί και στην εκδοχή κάποιων νίλα (το κομμάτι υπάρχει στο YouTube) από το 2017, ενώ εντοπίστηκε, και πάλι στο YouTube, και μία «έντεχνη» μελοποίηση του ποιήματος, μόνο με πιάνο και κοντσερτίνα, από τον Γιάννη Μαλλούχο και την φωνή της Γιούλης Περβολαράκη, καταγραμμένη στο άλμπουμ «Η Αποκριά / 9 ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη» [Pnoé Records, 2018]. Συμπαθητική μελοποίηση.
Ο Μιχάλης Σιγανίδης
Η δισκογραφική ενασχόληση του Μιχάλη Σιγανίδη με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, ξεκινά με το LP «Το Πρωί και το Βράδυ» [Lyra / Ράδιο Παρατηρητής, 1990], το οποίο υπέγραφε μαζί με τον σαξοφωνίστα Θόδωρο Ρέλλο. Στην εγγραφή συμμετείχαν ακόμη ο Γιάννης Μουρτζόπουλος σε ηλεκτρονικά, ο Δημήτρης Πολυζωίδης βιολί κ.ά.
«Το πρωί και το βράδυ» (από την ανεξάρτητη συλλογή «Ο Περίπατος» του 1960) , «Κύριε» (από την συλλογή «Το Σκεύος» στις εκδόσεις Κείμενα, το 1971), «Το καφενείο» (επίσης από «Το Σκεύος») ήταν οι τίτλοι τριών ποιημάτων, έτσι όπως τα είχε απαγγείλει ο ποιητής για το άλμπουμ «Ο Μίλτος Σαχτούρης Διαβάζει Σαχτούρη» (1977), τα οποία, με την βοήθεια των μουσικών επινοήσεων των Ρέλλου / Σιγανίδη, μεγεθύνουν στο πολλαπλάσιο το ανατριχιαστικό του πράγματος.
![Μιχάλης Σιγανίδης, Θόδωρος Ρέλλος: Το Πρωί και το Βράδυ [Lyra / Ράδιο Παρατηρητής, 1990]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20saxtouris%2011.jpg)
Εδώ και η μουσική για το ποίημα «Ο δαίμονας» (επίσης από «Το Σκεύος»), αλλά χωρίς απαγγελία αυτή την φορά, που εξελίσσεται περισσότερο αβαντ-γκαρντίστικα.
Γενικώς το άλμπουμ είναι ένας ευφυής συνδυασμός τζαζ και αβαντ – με το κολάζ, το αυθόρμητο πνεύμα και την ιδιάζουσα ελληνικότητα να κυριαρχούν, δίνοντας στο «Πρωί και το Βράδυ» μια σπάνια γοητεία.
Όχι τυχαίως το άλμπουμ αυτό θεωρείται πλέον κλασικό και αγαπιέται σφόδρα και από τους νεότερους ακροατές, που ψάχνουν το απροσδόκητο στην ελληνική δισκογραφία. Στο «Κύριε» υπάρχει και drum machine από τον Κώστα Παπά...
ΜΙΧΑΛΗΣ ΣΙΓΑΝΙΔΗΣ & ΘΟΔΩΡΗΣ ΡΕΛΛΟΣ : ΚΥΡΙΕ
Για το CD «Το Τραίνο-Φάντασμα Φίλος» [Lyra, 1995] τα είπαμε και πιο πριν, με αφορμή το ποίημα «Ο τρελλός λαγός». Στο άλμπουμ, όμως, υπήρχαν και άλλα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη, που μελοποιούνταν, όπως «Οι γενναίοι» (από την συλλογή «Εκτοπλάσματα» στις εκδόσεις Στιγμή, το 1986), και «Του θηρίου» (από την ανεξάρτητη συλλογή «Με το πρόσωπο στον τοίχο» του 1952 – με την φωνή του ποιητή, από την ηχογράφηση του ’77).
Το 1996 ήταν η σειρά μιας κασέτας ιδιωτικής εκτύπωσης, που είχε τίτλο «Τρία τραγούδια του Μιχάλη Σιγανίδη και ένα απόσπασμα από διήγημα του Παπαδιαμάντη» [Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη]. Και εδώ ο Μ. Σιγανίδης ασχολείται με δύο ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη, το «Ένας κόσμος νεκρός» (από την συλλογή «Εκτοπλάσματα») και «Το τρανζίστορ» (από την συλλογή «Καταβύθιση» στον Κέδρο, το 1990).
Με στοιχεία avant-jazz, με το τρομπόνι του Σεργκέι Σατσκόφ να πρωταγωνιστεί και με ποικίλες φωνές (Μ. Σιγανίδης, Βορειοϋπηρέτες) να συμμετέχουν, η απόπειρα στο πρώτο ποίημα είναι ένα ακόμη... αλλοπαρμένο δείγμα της sui generis τέχνης και τεχνικής του Μιχάλη Σιγανίδη. Απεναντίας στο «Τρανζίστορ» ακούμε ένα «κανονικό» τραγούδι, από την φωνή της Σαβίνας Γιαννάτου, το τρομπόνι του Σ. Σατσκόφ και την κιθάρα του Μ. Σιγανίδη.
![Μιχάλης Σιγανίδης: Μικρές Αγγελίες [Lyra, 1999]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20saxtouris%2012.jpg)
Και στις «Μικρές Αγγελίες» [Lyra, 1999] ο Μιχάλης Σιγανίδης θα ξανασχοληθεί με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη, εντάσσοντας στο άλμπουμ τα δύο προηγούμενα tracks από την κασέτα («Ένας κόσμος νεκρός», «Το τρανζίστορ»), σε άλλες, όμως, εκτελέσεις (άλλο στούντιο, άλλοι μουσικοί, μα και κάποιοι ίδιοι).
Τέλος, έχουμε και το άλμπουμ «Ζωντανά στην Μουσική Σκηνή Αυλαία» [Lyra, 2009] από το σχήμα Ο Μιχάλης Σιγανίδης και οι Φίλοι Μίλτου Σαχτούρη, που είναι live, από τον Απρίλιο του 2009.
Φυσικά, εδώ, η ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη έχει την τιμητική της, καθώς ακούγονται τα tracks «Το πρωί και το βράδυ», «Το τρανζίστορ», «Ο τρελλός λαγός / Με όλη του την κρέμα» (αμφότερα με την συμμετοχή του Αλκίνοου Ιωαννίδη, συν τα σχετικά σαμπλ), το οργανικό «Ο δαίμονας», μα και μια νέα απόπειρα πάνω στο ποίημα «Δεν είναι ο Οιδίποδας», από την συλλογή «Παραλογαίς» του 1948 (με την συμμετοχή του Λίνου Ιωαννίδη στην απαγγελία) και με τα πνευστά και το κοντραμπάσο να στριγγλίζουν.
Οι Εν Πλω και ο Ντίνος Σαδίκης
Μερικούς στίχους από το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη «Δεν είμαι δέντρο...», από την συλλογή «Όταν σας μιλώ» [Ιδιωτική Έκδοση, 1956] δανείστηκαν για ένα τραγούδι τους οι Εν Πλω, αλλά αυτό ήταν αρκετό ως φαίνεται για να γράψουν ιστορία (στο χώρο του ελληνικού ροκ, αν θέλετε).
Λέμε για το τραγούδι «Είχα έρωτες», στο οποίο ακούγονται οι στίχοι του Μ. Σαχτούρη «Είχα έρωτες / είχα μάχες / και παραφύλαξα στις γωνιές».
Το τραγούδι αυτό, που είναι ένα από τα ωραιότερα των Εν Πλω, ηχογραφήθηκε το 1991, από τους Ντίνο Σαδίκη φωνή, κρουστά και Δήμο Ζαμάνο κιθάρες, μπάσο, ντραμς, δοξάρια, για να κυκλοφορήσει ως bonus 7ιντσο (“Fragmenta III”), μαζί με το πέμπτο τεύχος του fanzine «Στις σκιές του Β-23» (Νοέμβριος ’91).
Είχε προϋπάρξει μια ηχογράφηση του Ντίνου Σαδίκη από το 1990, με λίγο περισσότερους στίχους από το ίδιο ποίημα («Είχα έρωτες / είχα μάχες / και παραφύλαξα στις γωνιές / τα νύχια μου μεγάλωσαν / τα χείλια μου πρήστηκαν»), αλλά με άλλη μελωδία, που εμφανίστηκε σ’ ένα επόμενο 7ιντσο [Tsalapetinos Productions], που είχε μοιραστεί το 1996 με το τρίτο τεύχος του fanzine «Χωρίς Κανόνα» και στο οποίο ο Ν. Σαδίκης έπαιζε όλα τα όργανα.
Τρίτη εμφάνιση των στίχων του Σαχτούρη στο CD του Ντίνου Σαδίκη «Το Γέλιο των Πολλών» [Lazy Dog, 2005], με την μελωδία που είχε ήδη γίνει γνωστή από τους Εν Πλω και με ηχογράφηση από το καλοκαίρι του 2003. Πολύ καλή εκτέλεση κι αυτή, με τα έγχορδα και τα πνευστά, να έχουν σημαντικό ρόλο στην ενοργάνωση.
Τέλος, υπάρχει και μια τέταρτη εγγραφή του τραγουδιού από το 2014, που ακούγεται στο LP του Ντίνου Σαδίκη «Το Γέλιο των Πολλών ΙΙ» [Labyrinth of Thoughts, 2015], που επίσης είναι πολύ καλή.
ΝΤΙΝΟΣ ΣΑΔΙΚΗΣ - Είχα έρωτες (Το γέλιο των πολλών ΙΙ LP)
Οι Lost Bodies
Μια ιδιαίτερη σχέση με την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη έχουν αναπτύξει και οι Lost Bodies μέσα στα χρόνια. Παραφράζοντας λίγο ένα δικό τους βιογραφικό:
«Οι Lost Bodies είναι το δημιούργημα δύο φίλων από την Αθήνα, του Θάνου και του Αντώνη. Ξεκίνησαν με τον αυτοσχεδιασμό το 1985 και το 1988 κυκλοφόρησαν τις δύο πρώτες τους κασέτες με underground art-punk μουσική. Οι L.B. έχουν πια 37 χρόνια συνεχούς παρουσίας στην μουσική σκηνή της Αθήνας και έχουν κυκλοφορήσει πολλά CD, άλμπουμ βινυλίου και κασέτες.(…)».
Στο CD των Lost Bodies «Όσμωση» [Smallmusictheatre, 2007] ακούμε το ποίημα «Ο Μότσαρτ» (από το «Σκεύος» του ’71), με τον Μίλτο Σαχτούρη να απαγγέλει από εκείνο το LP του 1977 (κάπου ακούγεται και ο Θάνος λοst, δηλαδή ο Θάνος Κόης), με την μουσική να συνοδεύει σε δύο διαστάσεις μία ηλεκτρονική και μία noise.
Στο «Φιγουρίνι» [Phase! Records, 2013] ακούγονται τα ποιήματα «Η οικογένεια Στουπάθη» (από την συλλογή «Ανάποδα γύρισαν τα ρολόγια» στον Κέδρο το 1998), «Πορτοκαλιά / Βρέχει...» (από την συλλογή «Όταν σας μιλώ» του 1956), «Τα χρήματα» (από την συλλογή «Ο περίπατος» του 1960) και «Κύριε» (από το «Σκεύος» του 1971).
Στην «Οικογένεια Στουπάθη» είναι ο Θάνος λοst που απαγγέλει, καθώς τον συνοδεύουν έγχορδα, κιθάρες κ.λπ. Στα «Πορτοκαλιά / Βρέχει...» ο Θάνος λοst ακούγεται στην αρχή και κατόπιν η Όλια Λαζαρίδου, με ανάλογη συνοδεία. Στα «Χρήματα» απαγγέλει ξανά η Ο. Λαζαρίδου πάνω από κιθάρες, έγχορδα και πνευστά, ενώ στο «Κύριε» και πάλι η Ο. Λαζαρίδου δίνει μια ωραία «εικόνα» του ποιήματος, βοηθούμενη και από το οργανικό μέρος.
Γενικώς, όλες οι απαγγελίες / μουσικές είναι ενδιαφέρουσες, γιατί είναι οι φωνές πρώτα-πρώτα εκείνες που πρέπει.
Να προσθέσουμε πως τα tracks «Πορτοκαλιά» και «Τα χρήματα» ανθολογούνται και στο best των Lost Bodies “On Vinyl at Last”, που είχε τυπωθεί από τις B-otherSide Records / Dark Liquid το 2017 και πως και σ’ ένα ακόμη πιο πρόσφατο 2LP του σχήματος, το “Specific Ocean” [Underflow Records, 2018], υπάρχουν και πάλι ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη.
Πιο συγκεκριμένα, ακούγονται τα «Ορυχείο» (από τις «Παραλογαίς» του 1948), «Το αεροπλάνο» (από «Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο» του 1958), «Ο Μότσαρτ» και η «Πορτοκαλιά».
Τα συγκεκριμένα κομμάτια αφορούν στην οπτικοακουστική performance «Το Βαπόρι» σε ποίηση Μίλτου Σαχτούρη (Φεστιβάλ Φιλίππων, 2012) και ακούμε σ’ αυτά την Όλια Λαζαρίδου στην αρχή (με συνοδεία πιάνου-πλήκτρων) και εν συνεχεία (και) τον Θάνο λοst, στο υποβλητικό «Το αεροπλάνο».
Ο Θάνος λοst είναι έξοχος απαγγελτής. Αυτή η ξερή, αλλά καθαρή φωνή του είναι άλλο πράγμα. Σου τρυπάει κατ’ ευθείαν το μυαλό. Μπορείς να τον ακούς, συνέχεια, να διαβάζει ή να απαγγέλλει. Και ευτυχώς εδώ το κάνει και στον «Μότσαρτ», ένα εξαιρετικό track σύγχρονου ηλεκτρονικού rock / fusion, στην παράδοση των Toshinori Kondo & IMA, μα και στην «Πορτοκαλιά». Πολλά πλήκτρα κι εδώ (και ξανά η Όλια Λαζαρίδου).
Τι να πεις τώρα για τους Lost Bodies, ένα σχήμα που έχει φανατικούς φίλους, πιστούς να πούμε, που το ακολουθούν παντού; Ένα σχήμα που συνδυάζει μουσικές από πολλά και διαφορετικά στυλ (rock, punk, pop, blues, μπαλάντα, easy κ.λπ.), ανακατεύοντάς τα με προκλητικά λόγια (πολιτικο / κοινωνικο / αναρχοαυτόνομης υφής), που έχουν τον τρόπο και να λένε τα πράγματα όπως είναι, και να… διασκεδάζουν ταυτοχρόνως. Καθότι η χοντρή ειρωνεία και το χιούμορ δεν έλειψαν ποτέ από τις ηχογραφήσεις του γκρουπ.
Lost Bodies / Olia Lazaridou - Two Poems by M. Sahtouris
Άλλες απόπειρες από το χθες και το σήμερα
Για την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη υπάρχουν πάμπολλα βιβλία και μελέτες, που έχουν επιχειρήσει, μέσα στα χρόνια, να αποκρυπτογραφήσουν αυτόν τον ερμητικό και ιδιόρρυθμο κόσμο του.
Από το οπισθόφυλλο του άλμπουμ «Ελληνικά Ποιήματα / Ο Μίλτος Σαχτούρης διαβάζει Σαχτούρη» (1977) μεταφέρουμε ένα μέρος από το κείμενο κάποιου Μ.Ε. (που κατά πάσα πιθανότητα είναι ο Μάνος Ελευθερίου):
«Για τον Μίλτο Σαχτούρη ο Αλέξανδρος Αργυρίου σημειώνει πως “ο παράλογος κόσμος του δεν είναι δευτερογενής, αλλά προέρχεται από τις προσωπικές του αναζητήσεις. Είναι η αντανάκλαση μιας πραγματικότητας που γεννήθηκε μέσα και μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, όπως αίφνης τρομαχτικός και παραμορφωμένος είναι ο κόσμος (άνθρωποι, ζώα και αντικείμενα) στην Γκουέρνικα του Πικάσσο”. Και ο Γιάννης Δάλλας, ο συστηματικότερος μέχρι τώρα μελετητής του, του αναγνωρίζει “μια στερεότητα σχεδόν ορυκτή, που με την αρχετυπική γλώσσα του έχει τη δύναμη να μεταμορφώνει, κυριολεκτικά και τελετουργικά, το περιβάλλον της τρέχουσας ιστορίας μας.(...) Το υπέδαφος της ψυχής του είναι και σ’ αυτόν ο χθόνιος χώρος ενός ομαδικού υποσυνείδητου. Το εγώ του λειτουργεί μ’ έκτακτη αφαιρετική δύναμη σαν ρουφήχτρα. Προς εκεί χωρούν κι εκείθε αναχωρούν για τη γνωστή περιπέτεια –περίπατος κατά τον Σαχτούρη– όλα τα αιχμηρά και βάναυσα της σύγχρονης ιστορίας: αντικείμενα, συμβάσεις, ραδιουργίες ιδιωτικές ή δημόσιες”».
Και όπως είχε πει για την ποίησή του και ο ίδιος ο Μίλτος Σαχτούρης, στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» το 1998 (από το αφιέρωμα του περιοδικού «Εντευκτήριο», τεύχος #84, Ιανουάριος-Μάρτιος, 2009):
«Όλη μου η ποίηση από τη “Λησμονημένη” ως σήμερα, είναι μια εξομολόγηση του ασυνειδήτου μου. Είναι συνέχεια. Μια ιστορία είναι. Είναι μια συνέχεια του ασυνειδήτου μου. Βγαίνανε μόνα τους, χωρίς να κάνω καμιά προσπάθεια. Ένας φίλος μου, ο Θεός να τον συγχωρέσει, που ήταν καλός ποιητής, μου ’λεγε: “το πρωί κάθομαι και θα γράψω κάτι”. Εμένα μου ερχόντουσαν τα ποιήματα βράδυ που κοιμόμουνα, στο δρόμο, στα καφενεία».
Παρά ταύτα, παρά την ιδιοτροπία της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη, οι μελοποιήσεις ποιημάτων του δεν έλειψαν μέσα στα χρόνια.
Πριν το 1990 οι απόπειρες ήταν ελάχιστες, επτά ίσως, αλλά μετά το 1990 πολλαπλασιάστηκαν και σήμερα πια σε περισσότερα από 40 άλμπουμ μπορείς να βρεις καταγραμμένα, μελοποιημένα ή «χρησιμοποιημένα», ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη.
Αυτό είναι ένα θέμα, που χρήζει κάποιας διερεύνησης. Το γιατί, δηλαδή, οι παλαιότεροι συνθέτες ήταν πιο επιφυλακτικοί, ενώ σήμερα είναι περισσότερο πρόθυμοι. Άλλαξε κάτι; Μήπως από το ’90 και μετά, ή από το 2000 και μετά, έχουν εκλείψει οι πολλοί και καλοί στίχοι για τραγούδια και οι συνθέτες-τραγουδοποιοί μας καταφεύγουν, χωρίς πολλές σκέψεις, σε κάτι «έτοιμο»; Ίσως...
Πάντως η αλήθεια είναι πως πολύ δύσκολα θα βρεις ελληνικό τραγούδι, σε ποίηση Μίλτου Σαχτούρη, που να μπορεί να τραγουδηθεί από τον πολύ κόσμο, όπως ο «Στρατιώτης ποιητής» του Γιάννη Σπανού, με τον Κώστα Καράλη, από την «Τρίτη Ανθολογία» [Lyra, 1975].
Έκαναν τις απόπειρές τους και ο Σταύρος Κουγιουμτζής και o Θανάσης Νικόπουλος, κι ένας-δυο ακόμη, στα έιτις, αλλά πιο μετά έχουμε απανωτές μελοποιήσεις ή χρήσεις ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη από πολλούς και πολλές...
Πέρα από τα ονόματα που ήδη αναφέραμε Μίλτο Σαχτούρη ακούμε σε άλμπουμ των Νίκου Ξυδάκη, Angélique Ionatos, Μαρίας Βουμβάκη, Ματ σε Δύο Υφέσεις, Regressverbot, Valia Calda, Opera Chaotique, Μπαλάντες για Φόνους κ.ά. – και βεβαίως στο πρόσφατο CD της συνθέτριας Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου.
Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου μελοποιεί Μίλτο Σαχτούρη
Διαβάζουμε στο σάιτ του Ωδείου Kodály, για την Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου:
«Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου γεννήθηκε στα Τρίκαλα Θεσσαλίας από μουσική οικογένεια – η μητέρα της Τερψιχόρη Παπαστεφάνου, διευθύντρια της τότε γνωστής Χορωδίας Τρικάλων της έδωσε τα πρώτα μαθήματα πιάνου. Σε ηλικία 7 ετών έδωσε το πρώτο της ρεσιτάλ στη αίθουσα Παρνασσός της Αθήνας. Αποφοίτησε από το Ωδείο Αθηνών, από την τάξη της Αλίκης Βατικιώτη και συνέχισε τις σπουδές της στο Ωδείο Τσαϊκόφσκυ της Μόσχας, κοντά στην Olga Zukowa, στη συνέχεια στην Ακαδημία Franz Liszt της Βουδαπέστης, κοντά στον Peter Solymos και τέλος, με υποτροφία του Ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης, στο Bloomington της Indiana, κοντά στον διακεκριμένο πιανίστα και δάσκαλο Gyorgy Sebok που επηρέασε αποφασιστικά την καριέρα της. Έχει επίσης μελετήσει κοντά στον Alfred Brendel. Έχει υπάρξει φιναλίστ στους διεθνείς διαγωνισμούς Bach στο Toronto του Καναδά και Clara Haskil στην Ελβετία. Διακρίθηκε στο Διεθνή Διαγωνισμό πιάνου της Γενεύης με τα Βραβεία Liebstockl και Fazioli. Κατά τη διάρκεια των σπουδών της στο πιάνο, μελέτησε θεωρητικά και σύνθεση από μικρή ηλικία ήδη με τον Γ. Α. Παπαϊωάννου και στην Αμερική με το Frederic Fox. Την ίδια εποχή, μελέτησε τη μουσική jazz και τον συνδυασμό έργων για πιάνο με κρουστά.(...)».
Η διαδρομή της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου είναι συνυφασμένη με το μπαρόκ, με «ειδίκευση» στον Μπαχ, με την γενικότερη «κλασική μουσική», και ακόμη με την σύγχρονη ελληνική μουσική (Νίκος Σκαλκώτας, Γιώργος Σισιλιάνος κ.ά.), την τζαζ και την έντεχνη τραγουδοποιία.
Όλα τούτα φανερώνουν βεβαίως μίαν «ανήσυχη» συνθέτρια και μουσικό, που δεν επαναπαύεται σε κάτι συγκεκριμένο, αντιμετωπίζοντας την μουσική στην ολότητά της (όσο εφικτό μπορεί να είναι αυτό τέλος πάντων).
![Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου: Πασιφάη [Polyphoniki Records, 2022]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20saxtouris%2017.jpg)
Προς την κατεύθυνση της τραγουδοποιίας κινείται και το πιο νέο άλμπουμ της Αλεξάνδρας Παπαστεφάνου, που αποκαλείται «Πασιφάη» [Polyphoniki Records] και που περιλαμβάνει έντεκα μελοποιήσεις της σε ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη.
Μελοποιήσεις όχι «κλασικές», μα «έντεχνες», με πολλά τζαζ και ροκ στοιχεία ενσωματωμένα, ερμηνευμένες από τους Δάφνη Πανουργιά, Κώστα Θωμαΐδη, Διονύση Κωστή, Βασιλική Κωνσταντέλλου, όπως και από την ίδια την συνθέτρια.
Κατ’ αρχάς να πούμε πως τα ποιήματα του Μίλτου Σαχτούρη είναι επιλεγμένα από διαφορετικές εποχές, προερχόμενα όλα από την έκδοση-συλλογή «Μίλτος Σαχτούρης / Ποιήματα / άπαντα (1945-1988)» [Κέδρος, 2014].
Περαιτέρω πρέπει να (ξανα)σημειώσουμε (το προφανές) πως η ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη δεν είναι από εκείνες που μελοποιούνται εύκολα, παρ’ όλη την μουσικότητα που εκλύεται από τους στίχους του – ιδίως όταν τους διαβάζει-απαγγέλλει ο ίδιος ο ποιητής.
Είναι έτσι η δομή των ποιημάτων του Μίλτου Σαχτούρη εννοούμε, με τις πολύ ιδιαίτερες ανάσες και την στίξη (εμφανή ή όχι), την απουσία ρίμας, τις σύντομες «κοφτές» φράσεις και βεβαίως τον πυκνό ή μάλλον συμπυκνωμένο νοηματικό πλούτο, που παραμένει «κρυφός» πίσω από τις περιγραφές, οι οποίες διακρίνονται από μια παράλογη, απόκοσμη και συνάμα λυρική έλξη.
Τώρα, πώς είναι δυνατόν όλα τούτα να μπορέσει να τα αναδείξει μια μελοποίηση θα είναι πάντα ένα θέμα – αν θέλετε ένα «στοίχημα» για τους πάμπολλους συνθέτες, που έχουν επιχειρήσει κατά καιρούς να μελοποιήσουν την ποίηση του Μ. Σαχτούρη.
Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου επιχειρεί, βεβαίως, για το καλύτερο στην «Πασιφάη», και είναι αλήθεια πως όσο πιο πολύ ακούς αυτό το πολύ περιποιημένο CD της, τόσο πιο πολύ πείθεσαι για την ουσία της προσπάθειας.
Οπωσδήποτε η «συσχέτιση» της ποίησης του Σαχτούρη με τζαζ και ροκ ηχοχρώματα δεν είναι κάτι το πρωτοφανές –ίσα-ίσα–, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα. Το θέμα είναι να καταφέρεις και την ποίηση να μην «προδώσεις» (παρά τους όποιους χειρισμούς του ποιητικού λόγου) και με τις μουσικές να μπορέσεις να δημιουργήσεις έναν καινούριο «κόσμο», εντός του οποίου η ποίηση να μην χάσκει «μόνη».
Και απ’ αυτήν την άποψη νομίζουμε πως η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου τα καταφέρνει πολύ καλά γενικώς, με τα συνθέματα-τραγούδια «Ωροδείχτης» (ερμηνεία Δάφνη Πανουργιά), «Ο δρόμος» (Κώστας Θωμαΐδης), «Γυρίζω» (Διονύσης Κωστής, Βασιλική Κωνσταντέλλου, σαξόφωνο Δημήτρης Τσάκας), «Αρμονία» (Δάφνη Πανουργιά, φωνητικά Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, πλήκτρα Θοδωρής Χατζηλάμπρου) και «Ο Μότσαρτ» (πιάνο-απαγγελία Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου, κιθάρα Δημήτρης Παπαλάμπρου) αληθινά να ξεχωρίζουν, μέσα από μια εργασία, στο σύνολό της, μελετημένη και προσεκτική.
Ο Σαχτούρης διαβάζει Σαχτούρη 8
