Aν για κάποιους η παραλία της Θεσσαλονίκης είναι το πιο σημαντικό ή, τουλάχιστον, το πιο δημοφιλές της τοπόσημο για περίπατο, ο Πρόδρομος Νικηφορίδης είναι ένας αρχιτέκτονας απόλυτα ταυτισμένος με τη νέα της ζωή. Μέλος της Μόνιμης Επιτροπής Αρχιτεκτονικών Θεμάτων του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας/Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας εδώ και τριάντα χρόνια, με κάποια διαλείμματα, υπήρξε και συνεχίζει να είναι ο πρόεδρός της. Τα τρία τελευταία της συνέδρια, με τα δύο να αφορούν τον δημόσιο χώρο και το ένα τα «Κάστρα της Βιομηχανίας», έγιναν με δική του πρωτοβουλία και συνοδεύονταν από μεγάλες εκθέσεις, πρακτικά και καταλόγους.
Από το 1986 το γραφείο που διατηρεί με τον Bernard Cuomo αναλαμβάνει μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα και λίγα κτιριακά, με γνωστότερο το νέο κτίριο της Τράπεζας της Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη. Με σλόγκαν τους το «Χανιά, Νέα Χώρα, Νέοι Χώροι», αυτή την εποχή σχεδιάζουν την ανάπλαση του Δυτικού Παραλιακού Μετώπου των Χανίων, «είναι κάτι που μας αρέσει πολύ και έχουμε αφιερωθεί σε αυτήν τη μελέτη.
O Πρόδρομος Νικηφορίδης κατοικεί στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Tόσο ως κάτοικός της όσο και ως αρχιτέκτονας εντοπίζει σημαντικά προβλήματα που την κάνουν να δεινοπαθεί, όπως λέει χαρακτηριστικά.
«Τα σκουπίδια ξεχειλίζουν στους κάδους, η πόλη μουντζουρωμένη, η κυκλοφορία αδιανόητη, γιατί τα διπλοπαρκαρισμένα βρίσκονται παντού, δεν υπάρχει καλή αστική συγκοινωνία, ενώ μετρό δεν έχουμε ακόμα. Η θάλασσά μας έχει προβλήματα, τα πεζοδρόμια είναι γεμάτα τραπεζοκαθίσματα, εμπόδια, εμπορεύματα και ό,τι άλλο μπορεί κανείς να φανταστεί. Ακόμα και η οδός Τσιμισκή, ένας εμβληματικός δρόμος για τη Θεσσαλονίκη, εδώ και πολλά χρόνια έχει άρρωστα δέντρα».
Δεν είναι τυχαίο που πολλά δέντρα στις πόλεις μας καρατομούνται. Yπάρχουν πολίτες που δεν επιθυμούν δέντρα μπροστά από το σπίτι τους γιατί πέφτουν φύλλα, γιατί κόβουν τη θέα, γιατί έρχονται πουλιά και τους ενοχλούν. Με αυτά τα δεδομένα είμαστε καταδικασμένοι.
Τα παραπάνω τα αναφέρει ως ένας αρχιτέκτονας που τον απασχολεί και τον ενδιαφέρει ο δημόσιος χώρος, ο τρόπος διαβίωσής μας σε αυτόν. «Βλέπω πράγματα που ένας βιαστικός πολίτης δεν θα δει και αν τελικά το κάνει, θα αναγκαστεί να ξεχάσει αυτό που συναντάει από τη στιγμή που όλοι μας προσπαθούμε να περνάμε καλά και δεν θέλουμε να είμαστε συνέχεια τσαντισμένοι και θυμωμένοι. Εντοπίζω περισσότερα πράγματα γιατί τα βλέπω με άλλο μάτι, και επιμένω να το κάνω ‒ δηλαδή, όταν περπατάω, δεν το κάνω εντελώς ανέμελα. Περπατάω προσπαθώντας να δω πού βρίσκομαι, τι συμβαίνει, τι μπορεί να γίνει, πράγματα αναγκαία για να μπορέσω να έχω μια άποψη, επειδή κάποιοι, τέλος πάντων, πρέπει να βοηθήσουν να βελτιωθεί η κατάσταση».
Αναφέρεται σε πόλεις όπως το Παρίσι, το Μιλάνο και η Βαρκελώνη, οι οποίες καταργούν χώρους στάθμευσης και δρόμους ταχείας κυκλοφορίας προκειμένου να αποκτήσουν περισσότερο πράσινο, στέκεται μάλιστα στη Βαρκελώνη, η οποία πρασίνισε και τα σταυροδρόμια της. Αντιθέτως, θεωρεί τη Θεσσαλονίκη μια πόλη με ελάχιστο πράσινο.
«Δεν αντέχεται το να πραγματοποιούνται μόνο ασφαλτοστρώσεις, που δεν απαιτούν καμία μελέτη, σε χώρους πρασίνου που μετατρέπονται σε χώρους στάθμευσης, όπως συμβαίνει με τη μεγάλη δημόσια έκταση μεταξύ του Μεγάρου Μουσικής και του Κελλάριου Όρμου, όπου βρίσκεται ο μοναδικός φυσικός αιγιαλός της πόλης. Εκατοντάδες στρέμματα ασφαλτοστρώνονται και δεν φυτεύεται ούτε ένα δεντράκι. Δίνονται χρήματα σε έργα που δεν έχουν κανέναν αντίκτυπο στο θέμα της κλιματικής αλλαγής και αυτό είναι κάτι που δεν αφορά μόνο τη Θεσσαλονίκη, αφορά όλη τη χώρα».
Πριν από μερικές εβδομάδες ανέλαβε να ξεναγήσει στη Θεσσαλονίκη μια ομάδα Γάλλων ειδικών οι οποίοι κάθε χρόνο επισκέπτονται μια πόλη και επικοινωνούν με τους φορείς της. «Μετά την ολοκλήρωση της επίσκεψής τους, όταν τους ρώτησα τι έχουν να πουν για τη Θεσσαλονίκη, μου απάντησαν ότι δείχνει να είναι η μοναδική πόλη απ’ όσες έχουν δει που δεν την απασχολεί η κλιματική αλλαγή, ότι οι απαντήσεις που έδωσαν οι φορείς μας, όταν αυτοί έθιξαν το θέμα, τους φάνηκαν τελείως ανεπαρκείς. Έδειχναν με τον πιο σαφή τρόπο ότι δεν ήταν κάτι που είχε απασχολήσει την τοπική κοινότητα».
Επισημαίνει ότι η φύτευση μιας περιοχής είναι και η πιο οικονομική παρέμβαση που μπορεί να γίνει σε μια πόλη. «Δεν υπάρχει πιο φτηνή εργασία απ’ το να φυτεύεις. Όπως σε όλες τις ελληνικές πόλεις, έτσι και στη δική μας υπάρχει μεγάλη ανάγκη του κόσμου για θέσεις στάθμευσης. Θα έλεγα ότι απασχολεί τους δημάρχους το να δώσουν θέσεις στάθμευσης στους πολίτες χωρίς να περάσουν κανένα μήνυμα, για να απαντήσουν στα πιο πεζά μας ένστικτα. Ο περισσότερος κόσμος, ειδικά στην Ελλάδα ‒και αυτό είναι κάτι το οποίο το λέω με πολύ μεγάλη σιγουριά, γιατί έχω ζήσει και σε άλλες χώρες‒, δεν σκέφτεται το κοινό καλό, μόνο το δικό τους. Δεν είναι τυχαίο που πολλά δέντρα στις πόλεις μας καρατομούνται. Yπάρχουν πολίτες που δεν επιθυμούν δέντρα μπροστά από το σπίτι τους γιατί πέφτουν φύλλα, γιατί κόβουν τη θέα, γιατί έρχονται πουλιά και τους ενοχλούν. Με αυτά τα δεδομένα είμαστε καταδικασμένοι, αν δεν αλλάξουν οι νοοτροπίες, αν δεν εκπαιδευτεί ο κόσμος, αν δεν αντιληφθούμε ότι δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να ζούμε με αυτόν τον τρόπο.
Παρ’ όλα αυτά, μέσα στις καραντίνες της πανδημίας είδε τους Θεσσαλονικείς να γνωρίζουν καλύτερα την πόλη τους, να εξερευνούν βολτάροντας την Άνω Πόλη, που σε πολλούς ήταν μέχρι τότε άγνωστη. Επίσης, παρατήρησε ότι πολλοί ανακάλυψαν και μια άλλη, πολύ σημαντική περιοχή της Θεσσαλονίκης, τη λεγόμενη περιφερειακή τάφρο, ένα τεχνικό έργο που έγινε πριν από εξήντα χρόνια για να εμποδίσει τις πλημμύρες στα ανατολικά της. «Στην ανάγκη ανακαλύπτουμε πράγματα, εκτιμούμε καταστάσεις και χώρους, σίγουρα υπήρξε κέρδος. Μετά όμως, δυστυχώς, δείχνουμε να επανερχόμαστε στην προηγούμενη κατάσταση, γιατί το θέμα του ατομικού ή του συλλογικού καλού δεν αφορά μόνο το πράσινο, είναι γενικότερο, αφορά όλους τους τομείς της ζωής».
Μετά από διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, με μια κοινοπραξία αρχιτεκτόνων και άλλων ειδικοτήτων, η Νέα Παραλία της Θεσσαλονίκης ήταν μια μεγάλη παρέμβαση που ολοκληρώθηκε πριν από περίπου μία δεκαετία και κατά τον ίδιο έφερε έναν άλλο αέρα στην εγχώρια αρχιτεκτονική για τον δημόσιο χώρο. Κι αυτό γιατί είναι ένα έργο που εκτιμήθηκε εξίσου από τους ειδικούς αλλά και από τους κατοίκους.
«Ξέρετε ο κόσμος διαφωνεί με την άποψη των ειδικών και σε γενικές γραμμές είναι κάπως αρνητικός στις αλλαγές. Οπότε, από αυτή την άποψη, εμείς ζήσαμε κάτι το οποίο, στη φάση της μελέτης και της υλοποίησης, είχε έντονη αγωνία και ευθύνη γι’ αυτό που ετοιμάζαμε. Ήταν ένα έργο πολύ μεγάλης κλίμακας και μας ανησυχούσε το πώς θα το υποδεχόταν ο κόσμος. Το αποτέλεσμα ήταν ιδιαίτερα θετικό για εμάς, η ευγνωμοσύνη που ο κόσμος εξέφρασε στο πρόσωπό μας μάς έκανε να νιώθουμε ότι είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτό το έργο, όχι μόνο για τον σχεδιασμό του αλλά και για την κατοπινή πορεία του».
Η ανάπλαση ενός πάρκου δεν σχεδιάζεται από έναν αρχιτέκτονα που κάθεται σε ένα γραφείο, πρέπει να το έχει περπατήσει ξανά και ξανά, να έχει εξετάσει τα φυτά του, να έχει δει από κοντά εκείνους που το επισκέπτονται.
Κάπως έτσι ιδρύθηκε ο σύλλογος «Οι φίλοι της Νέας Παραλίας» που μετράει δέκα χρόνια ενεργής παρουσίας και προέκυψε από μια ιδέα που έδωσε ένας φοιτητής του Μετσόβιου Πολυτεχνείου σε μια επίσκεψη που έκανε με τη σχολή στη Νέα παραλία. «Δημιουργήσαμε τον σύλλογο γιατί θέλαμε να αναδείξουμε έναν άλλο τρόπο κατοίκησης του δημόσιου χώρου, προκειμένου να βοηθήσουμε να συντηρηθεί και να διατηρηθεί σε καλή κατάσταση η ανάπλαση».
Στο πλαίσιο αυτό διοργανώνουν ποικίλες εκδηλώσεις, διαγωνισμούς φωτογραφίας, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής, μια ετήσια πασαρέλα με ρούχα από ανακυκλώσιμα υλικά. Ωστόσο, η Νέα Παραλία δεν βρίσκεται στην καλύτερη κατάσταση σήμερα, παρουσιάζει προβλήματα. «Έγιναν πολλές καταστροφές το τελευταίο διάστημα, με τη μεγαλύτερη να είναι αυτή που υπέστη ο Κήπος του Νερού, που ήταν ο πλέον αγαπητός κήπος εκεί, ένας τεχνητός βιότοπος που δεν υπάρχει πλέον με ευθύνη των τοπικών αρμόδιων αρχών».
Μεταφερόμαστε σε μια έκταση 350 στρεμμάτων, σε ένα πρώην στρατόπεδο χτισμένο από τους Οθωμανούς το 1906, όταν η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη με περίπου εκατό χιλιάδες κατοίκους, η πλειονότητα των οποίων ήταν Εβραίοι ‒ ακολουθούσαν ο ορθόδοξος πληθυσμός και μετά ο μουσουλμανικός. Έξι χρόνια μετά πέρασε στον ελληνικό στρατό και εκατό χρόνια αργότερα, το 2006 εγκαταλείφθηκε. Στο τέλος του 2017 παραχωρήθηκε στον δήμο Παύλου Μελά. Η μεγαλύτερη ανάπλαση που έχει γίνει στην περιοχή είναι η δημιουργία του Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά, ένα ακόμη έργο του γραφείου που ξεκίνησε πριν από μερικά χρόνια.
Εντός αυτής της έκτασης στέκονται κτίρια χαρακτηρισμένα ως διατηρητέα. Δουλεύουν εδώ και έναν χρόνο στο έργο, το οποίο κατασκευάζεται και σύμφωνα με τον μέχρι τώρα προγραμματισμό σε έναν χρόνο από σήμερα θα έχει παραδοθεί. «Εννοείται, βέβαια, ότι ένα πάρκο δεν είναι σαν ένα κτίριο που παραδίδεται με το κλειδί στο χέρι, πρόκειται για κάτι που χτίζεται στον χρόνο. Φυτεύεται σήμερα, όπως όμως ένα μωρό πρέπει να το φροντίσουμε, να το βοηθήσουμε να μεγαλώσει, κάπως έτσι είναι και αυτό το πάρκο. Έχει μια εξέλιξη στον χρόνο, χρειάζεται δεκαετίες για να μπορέσει να έρθει στην τελική του μορφή».
Όπως αναφέρει, και μου ακούγεται λογικό, η ανάπλαση ενός πάρκου δεν σχεδιάζεται από έναν αρχιτέκτονα που κάθεται σε ένα γραφείο, πρέπει να το έχει περπατήσει ξανά και ξανά, να έχει εξετάσει τα φυτά του, να έχει δει από κοντά εκείνους που το επισκέπτονται, η εξερεύνηση είναι πολύ σημαντική σε αυτό τον σχεδιασμό.
Σε μια επίσκεψη που έκανε πρόσφατα με τον ανάδοχο του έργου σε κάποιες δύσβατες περιοχές του μελλοντικού Μητροπολιτικού Πάρκου Παύλου Μελά βρήκε μια ταφική πλάκα του εβραϊκού νεκροταφείου. «Κάθε φορά που το φέρνω στον νου μου βουρκώνω, γιατί σκέφτομαι ότι αυτή η πλάκα ήταν κάποτε σε ένα νεκροταφείο, ότι κάποιοι βανδάλισαν έναν ιερό χώρο και έτσι βρέθηκε αυτή εκεί».
Πρόκειται για το Εβραϊκό Νεκροταφείο Θεσσαλονίκης, πάνω σε ένα τμήμα του οποίου χτίστηκε το ΑΠΘ. Καταστράφηκε την περίοδο της Κατοχής και οι ταφικές του πλάκες έχουν διασκορπιστεί σε όλη την πόλη ‒ κάπως έτσι βρέθηκαν κάποιες στο στρατόπεδο Παύλου Μελά.
«Πάνω σε αυτό το μάρμαρο είναι χαραγμένα κάποια πράγματα, θα μπορούσαν να είναι τα ονόματα δικών μας ανθρώπων. Προσπαθούμε να αναδείξουμε τη μνήμη του πάρκου με πολλούς τρόπους, ακόμα και αυτή η πεταμένη μέσα στα χόρτα πλάκα περιγράφει κάποιον άνθρωπο. Έχουμε σχεδιάσει κάποιες “κυψέλες μνήμης”, όπως τις αποκαλέσαμε, στις οποίες θα είναι χαραγμένα τα ονόματα των ανθρώπων που εκτελέστηκαν στην Κατοχή μέσα στο στρατόπεδο».
Για πρώτη φορά στην Ελλάδα το γραφείο «Νικηφορίδης / Cuomo» ετοιμάζει ένα πάρκο με πολλά οπωροφόρα και ελαιώνες, σε μια προσπάθεια ανάδειξης της ντόπιας φύσης.
«Είναι μια άλλη μεγάλη έλλειψη των Ελλήνων το γεγονός ότι έχουμε απομακρυνθεί πολύ απ’ τη φύση και δεν τη γνωρίζουμε. Συνειδητοποιήσαμε, περπατώντας δεκάδες φορές μέσα στο πάρκο –μπορεί και πάνω από εκατό‒, ότι υπήρχαν πολλά οπωροφόρα, σε σημεία που δεν είχε νόημα. Καταλάβαμε ότι αυτά τα δέντρα είναι πολύ πιθανό να αναπτύχθηκαν χάρη στους φαντάρους που έτρωγαν φρούτα και πετούσαν ό,τι έμενε από τον καρπό στο χώμα. Ως αρχιτέκτονες θεωρώ ότι δεν είμαστε ειδικοί στο συγκεκριμένο ζήτημα, αλλά ένιωσα ότι έπρεπε να επαναφέρουμε μέσα στην πόλη τα χρώματά και τα αρώματα που κάποτε διώξαμε. Πέρα από τις άλλες δραστηριότητες που θα υπάρχουν, τις καλλιτεχνικές και τις αθλητικές, θέλουμε αυτό το πάρκο να φέρει τους κατοίκους και τα δεκάδες σχολεία που θα μπορούν να το επισκέπτονται ταυτόχρονα πιο κοντά σε γιορτές της φύσης, όπως το μάζεμα της ελιάς και η συγκομιδή των φρούτων, που μπορούν να γίνουν θεσμός. Έχουμε μεγάλη άγνοια σχετικά με το πώς λειτουργεί το εργαστήρι της φύσης και κάτι πρέπει να κάνουμε γι’ αυτό. Την ίδια στιγμή η μουσική, το θέατρο, ο κινηματογράφος, ο αθλητισμός, χωρούν μέσα σε ένα πάρκο τέτοιας έκτασης που μπορούν να γίνουν πραγματικά θαύματα».
Ένας αρχιτέκτονας σχεδιάζει και παρακολουθεί την υλοποίηση ενός έργου, όμως έρχεται η στιγμή που αυτό σταματάει να είναι μόνο υπ’ ευθύνη του. «Το θέμα της λειτουργίας, το ποιος θα έχει την ευθύνη του πάρκου, είναι κρίσιμο, ευτυχώς αλλά και δυστυχώς, οι άνθρωποι είναι που κάνουν τα έργα. Αν δεν υπάρχει η ομάδα η οποία θα τρέχει όλα αυτά που σας περιέγραψα, ένας φορέας διαχείρισης και μια διοίκηση σαν αυτή που ορίζεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου, που θα μπορεί να βρίσκει τη χρηματοδότηση για όλα τα παραπάνω, χάνεται το νόημα». Παρά τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς που εκφράζει για το πώς θα λειτουργήσει ένα έργο σαν το Μητροπολιτικό Πάρκο Παύλου Μελά όταν παραδοθεί, δηλώνει ευτυχής που δουλεύει γι’ αυτό, «που μπορώ να σχεδιάσω πράγματα τα οποία θα κάνουν τους ανθρώπους να αφήσουν για λίγο ό,τι προβλήματα είχαν. Γιατί, πραγματικά, το πράσινο και όσα μπορούν να συμβούν μέσα σε αυτό μας αφήνουν ένα συναίσθημα που δεν εξαγοράζεται με τίποτα».
Πιστεύει, προφανώς, ότι ο σχεδιασμός ενός τέτοιου πάρκου μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της οικολογικής μας συνείδησης σε πολύ μεγάλο βαθμό. «Υπάρχει ένα θέμα μ’ εμάς τους αρχιτέκτονες. Ενώ μπορούμε να σκεφτούμε πολλά πράγματα, στις πανεπιστημιακές σχολές παρατηρείται πολύ μεγάλη έλλειψη γνώσεων και ευαισθητοποίησης σχετικά με το περιβάλλον. Έχω την εντύπωση ότι οι περισσότεροι διδάσκοντες στις σχολές ή στα τμήματα αρχιτεκτόνων δεν έχουν καμία σχέση με το πράσινο, για να μη σας πω ότι μερικές φορές αντιτίθενται σε αυτό σε μεγάλο βαθμό και πολλές φορές γι’ αυτούς το αστικό περιβάλλον είναι σκληρά δάπεδα και πλακοστρώσεις. Όταν πριν από πολλά χρόνια σπούδαζα στη Γαλλία, μας έλεγαν ότι οι αρχιτέκτονες είναι για κτίρια και όχι για τον δημόσιο χώρο. Χρειάστηκαν τριάντα χρόνια για να αλλάξει αυτή η λογική έξω, αλλά άλλαξε.
Να σας δώσω ένα παράδειγμα. Εμένα μου αρέσουν πολύ τα βιβλιοπωλεία και κάθε φορά που επέστρεφα στο Παρίσι επισκεπτόμουν τα βιβλιοπωλεία του. Από κει που επικρατούσαν οι μονογραφίες για τον τάδε και τον δείνα αρχιτέκτονα, λίγο πριν από το 2010 παρατήρησα ότι τις νέες εκδόσεις τις απασχολούσαν η κλιματική αλλαγή και η βιοκλιματική αρχιτεκτονική, τα θέματα του δημόσιου χώρου και της φύσης. Στην Ελλάδα εξακολουθεί να μη συμβαίνει αυτό, είναι λες και δεν απασχολεί κανέναν. Στη Θεσσαλονίκη κανείς δεν μιλάει για τη θάλασσα, κανείς δεν μιλάει για το δάσος. Έχουμε έναν Θερμαϊκό και ένα Σέιχ Σου, τα οποία έχουν μεγάλα προβλήματα. Στην Παλιά Παραλία, ένα μέτρο κάτω από το κρηπίδωμα υπάρχει θάλασσα. Σε μερικά χρόνια, προφανώς, με τον ρυθμό που ανεβαίνει η στάθμη της, θα πλημμυρίσει. Το θέμα είναι όμως να προλαβαίνεις τα πράγματα, όχι να προσπαθείς να τα σώσεις μετά».
H Θεσσαλονίκη είναι ένα παλίμψηστο με ρωμαϊκό, βυζαντινό και οθωμανικό παρελθόν, που μετά την πυρκαγιά του 1917 ξαναχτίστηκε χωρίς να δοθεί η απαραίτητη προσοχή στη διάσωση όσων είχαν απομείνει από την πλούσια ιστορία της. Πρόσφατα ο Πρόδρομος Νικηφορίδης ήταν από εκείνους που αντιτάχθηκαν στην κατεδάφιση όλων των κτιρίων της ΔΕΘ για να χτιστεί ένα νέο εκθεσιακό, επιχειρηματικό, εμπορικό κέντρο, θεωρώντας ότι συμβολίζουν μια περίοδο πολύ σημαντική για την πόλη, με πολλούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς.
Μπορούμε στα αλήθεια να εκμοντερνίσουμε τις πόλεις, σεβόμενοι το παρελθόν τους; «Γίνεται, είμαι κάθετος σε αυτό, μπορεί και πρέπει να γίνεται με σύγχρονους όρους. Θέλω να πω ότι σήμερα, όταν βρίσκουμε ένα τμήμα της πόλης που σχετίζεται με το παρελθόν, οφείλουμε να το εντάσσουμε στην καθημερινότητά μας με μια σημερινή οπτική και όχι με αυτήν του δέκατου ή του δέκατου πέμπτου αιώνα. Είναι γεγονός ότι έχει ένα κόστος όλο αυτό, αλλά αξίζει. Όταν περπατάω στην Εγνατία Οδό και σκέφτομαι τι υπάρχει κάτω από αυτή την άσφαλτο, πόσες γενιές έχουν περπατήσει κάτω από αυτόν τον δρόμο, όταν φαντάζομαι τις μάχες που μπορεί να δόθηκαν και τις φασαρίες που μπορεί να δημιουργήθηκαν σε αυτήν είναι κάτι το εκπληκτικό. Επομένως, το παραμικρό στοιχείο από αυτήν την άλλη πόλη που αναδύεται σήμερα είναι ένας φοβερός πλούτος που πρέπει να δώσουμε στους κατοίκους να τον αντιληφθούν, να τους κάνουμε να ευαισθητοποιηθούν απέναντί του. Γιατί η πόλη δημιουργήθηκε πριν από πολλούς αιώνες και θα ζήσει κατά πάσα πιθανότητα άλλους τόσους μετά από εμάς. Πρέπει να στεκόμαστε ταπεινοί απέναντί στις πόλεις, να τις αντιμετωπίζουμε με σεβασμό, ενώ ταυτόχρονα πρέπει κάθε εποχή να αφήνει το στίγμα της σε αυτές».
