Στις 7 Φεβρουαρίου 2023 έφυγε από την ζωή σε ηλικία 88 ετών ο Μάκης Πανώριος. Για τους λάτρεις της λογοτεχνίας του φανταστικού η απώλειά του αποτέλεσε μεγάλο (θλιβερό) γεγονός, καθώς ο Πανώριος για πολλές δεκαετίες αγωνιζόταν, ανάμεσα σε άλλα, για να καταστήσει το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος ισάξιο και ισότιμο με όλα τα υπόλοιπα.
Υπέρμαχος της άποψης πως υπάρχουν μόνο καλά και κακά λογοτεχνικά βιβλία, ανεξαρτήτως είδους, ο Πανώριος φρόντισε με τα δικά του λογοτεχνήματα, τις μεταφράσεις του, τις επιμέλειές του και βεβαίως με τις έρευνές του να εδραιώσει την λογοτεχνία του φανταστικού στην Ελλάδα – βασικά με το έργο ζωής του, το εξάτομο «Το «Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα», που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αίολος ανάμεσα στα χρόνια 1987-2012.
Το ξεκίνημα
Ο Μάκης Πανώριος αρχίζει να γίνεται γνωστός από το θέατρο, καθώς είχε σπουδάσει ηθοποιός, βασικά από μία πολύ σημαντική παράσταση των αρχών της δεκαετίας του ’60, το περιώνυμο «Το Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού» του Μίκη Θεοδωράκη.
Το έργο ανεβαίνει στο Θέατρο Καλουτά, από το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο του Μάνου Κατράκη, στις 15 Οκτωβρίου 1962, σε σκηνοθεσία Πέλου Κατσέλη, χορογραφίες Ζουζούς Νικολούδη και μουσική βεβαίως από τον Μίκη Θεοδωράκη. Στην παράσταση, στην οποία τραγουδούσε ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης ανάμεσα σε άλλα και το «Απρίλη μου ξανθέ και Μάη μυρωδάτε, καρδιά μου πώς αντέ-», ο Μάκης Πανώριος υποδυόταν τον... Χάρο, φορώντας άσπρο κοστούμι και παπιγιόν!
Υπέρμαχος της άποψης πως υπάρχουν μόνο καλά και κακά λογοτεχνικά βιβλία, ανεξαρτήτως είδους, ο Πανώριος φρόντισε με τα δικά του λογοτεχνήματα, τις μεταφράσεις του, τις επιμέλειές του και βεβαίως με τις έρευνές του να εδραιώσει την λογοτεχνία του φανταστικού στην Ελλάδα
Ακολουθούν θεατρικές συνεργασίες με τον Αλέξη Δαμιανό, στο ανέβασμα του «Ένα Καπέλο Γεμάτο Βροχή» (τη σεζόν 1964-65) και βασικά με την Τζένη Καρέζη, ως μέλος του θιάσου της, στο έργο τού Victorien Sardou «Η Κυρία δεν με Μέλει» (σεζόν 1969-70), ενώ εμφανίζεται και στον κινηματογράφο, με πιο αξιοσημείωτη παρουσία του εκείνη στην «Εκπομπή» (1968) του Θόδωρου Αγγελόπουλου (κάπως σαν στούντιο-βοηθός του Νίκου Μαστοράκη).
Το 1970 ο Μάκης Πανώριος τυπώνει το πρώτο βιβλίο του, που έχει τίτλο «Η Κατάκτηση» [Εκδόσεις Δωδώνη], και στο οποίο δείχνει την μεγάλη αγάπη του για την λογοτεχνία του Franz Kafka. Υπό την ευρεία έννοια πρόκειται για ένα «φανταστικό» ξεκίνημα, με ατμόσφαιρα καφκική-ονειρική, που οπωσδήποτε δείχνει ένα πλαίσιο, μέσα στο οποίο θα κινιόταν ο συγγραφέας και τα επόμενα χρόνια.
Παράλληλα, ξεκινά και η πιο στενή συνεργασία του με τις εκδόσεις «Δωδώνη», επιμελούμενος τις συνθέσεις των εξωφύλλων της γνωστής σειράς «Παγκόσμιο Θέατρο» (ο Πανώριος είχε σπουδάσει-ασχοληθεί και με την ζωγραφική), ενώ συνεχίζει να εμφανίζεται στο θέατρο (με τους θιάσους Αλέξη Μινωτή-Κατίνας Παξινού και Αλίκης Βουγιουκλάκη-Δημήτρη Παπαμιχαήλ), ξεκινώντας την συνεργασία του και με την κρατική, τότε, τηλεόραση.
Το απίθανο εδώ σχετίζεται με την πρώτη σειρά Επιστημονικής Φαντασίας (ΕΦ), που θα προβαλλόταν ποτέ από ελληνικό κανάλι. Λέμε για την «Συνωμοσία της Σιωπής» σε σκηνοθεσία Νίκου Μαστοράκη, με τον Κώστα Πρέκα και τη Μπέττυ Λιβανού, που προβαλλόταν Κυριακή μεσημέρι, από την 1 έως τις 2, περί τον Οκτώβριο του ’73.
Ένας ελληνοαμερικανός επιστήμονας της NASA (Πρέκας), μαζί με την σύζυγό του (Λιβανού), φθάνουν σ’ ένα ελληνικό χωριό, για να εξιχνιάσουν το μυστήριο τής προσγείωσης ενός αγνώστου ταυτότητας ιπτάμενου αντικειμένου. Είχαν προβληθεί έξι επεισόδια και σ’ ένα απ’ αυτά ο Μάκης Πανώριος υποδυόταν έναν... εξωγήινο, που τρεφόταν με ηλεκτρικό ρεύμα και τον οποίον κατεδίωκε ο Πρέκας, ώστε να μη γίνει μπλακάουτ και βυθιστεί η χώρα στο σκοτάδι!
Το «Επίλογος (σε μια τραγωδία)» [Κέδρος, 1974], που έχει «σοβαρό» εξώφυλλο, είναι το δεύτερο μυθιστόρημα του Μάκη Πανώριου, αποτελώντας μία προσαρμογή τού μύθου των Ατρειδών στην σύγχρονη εποχή. Σαν βιβλίο έχει ένα ενδιαφέρον, κυρίως γιατί είναι γραμμένο πριν από την μεταπολίτευση, περιγράφοντας ποικίλα αδιέξοδα (υπαρξιακά, μα και σε σχέση με την διαχείριση της εξουσίας κ.λπ.), όντας επηρεασμένο από τις «Μύγες» του Jean-Paul Sartre.
Ο Πανώριος, εν τω μεταξύ, συνεχίζει να εμφανίζεται στην τηλεόραση, σε διάφορα σίριαλ, με πιο γνωστό ρόλο του εκείνον του ασυρματιστή στο «Ταξίδι» (σκ. Αντώνης Τέμπος), που προβαλλόταν στο στρατιωτικό κανάλι ΥΕΝΕΔ στο διάστημα 1976-1981.
Ένα επόμενο ΕΦ-βήμα, τώρα, για τον Μάκη Πανώριο, ήταν το περιοδικό... επιστημονικής φαντασίας και φαντασίας «Ανδρομέδα» (τυπώθηκε ένα μόλις τεύχος, τον Οκτώβριο του 1977). Στην «Ανδρομέδα» ο Πανώριος είχε την διεύθυνση, γράφοντας κείμενα και κριτικές βιβλίων, προσφέροντας ακόμη, πολύ ωραία σχέδια και ζωγραφικά έργα.
Παράλληλα, όμως, κυκλοφορούν και άλλα βιβλία του στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’70, όπως «Η Καταδίκη» [Δωδώνη, 1975], «Η Διαδρομή» [Δωδώνη, 1978] και «Τα Ρομπότ μια Μέρα...» [Χρυσή Τομή, 1979]. Αν τα δύο πρώτα «απηχούν την επανάσταση στη φόρμα και στην αφήγηση, όπως τις πρότεινε το γαλλικό αντιμυθιστόρημα», το τρίτο είναι καθαρά ΕΦ, επιχειρώντας να σχολιάσει «την δυστοπική πραγματικότητα, υπό το πρόσχημα μελλοντολογικών “μύθων”» (από συνέντευξη του Μ. Πανώριου στο pandoxeio.com, την 1η Μαΐου 2011).
Η δεκαετία του ’80
Η δεκαετία του ’80 φέρνει τον Μάκη Πανώριο ακόμη πιο κοντά στην λογοτεχνία (τυπώνει την σειρά διηγημάτων «Η Καταστροφή», στην Δωδώνη, το 1982), χωρίς να εγκαταλείπει, συγχρόνως, θέατρο (υπηρέτησε το Εθνικό, για πολλά χρόνια), κινηματογράφο και τηλεόραση.
Βασικά, αυτή την δεκαετία εγκαινιάζεται η πολυποίκιλη συνεργασία του με τις εκδόσεις Αίολος. Ο Πανώριος μεταφράζει, επιμελείται, προλογίζει και ανθολογεί, δημιουργώντας έναν όγκο έργου, που ο απόηχός του δεν έχει σβήσει ακόμη, 35-40 χρόνια αργότερα.
Για παράδειγμα, του χρωστάμε πολλά σε σχέση με την γνωριμία και αποδοχή (από το ελληνικό κοινό) του αμερικανού συγγραφέα ιστοριών τρόμου κ.λπ. H.P. Lovecraft, καθώς μεταφράζει (μαζί με τους Π. Σκαγιάννη και Γ. Ντούμα) και γράφει τους προλόγους στα κλασικά πλέον «Ο Τρόμος του Ντάνγουιτς» (1986) και «Ο Ναός του Τρόμου» (1987), όπως πρόλογο-επιμέλεια έχει και στα «Η Περίπτωση του Τσαρλς Ντέξτερ Γουόρντ» (1988) (μτφ. Βαγγέλης Κατσάνης), «Η Ονειρική Αναζήτηση της Άγνωστης Καντάθ» (1988) (μτφ. Τάσος Ρούσσος), «Το Ασημένιο Κλειδί» (1989) (μτφ. Μαίρη Βασσάλου) και «Ο Τύμβος» (1989) (μτφ. Μαίρη Βασσάλου).
Επίσης, εκείνη την δεκαετία, ο Πανώριος δημιουργεί τις «Κλασικές Ιστορίες Φαντασμάτων» [Δαναός 1982 / Αίολος, 1987] και την «Ανθολογία Επιστημονικής Φαντασίας / Ιστορίες από Φανταστικούς Κόσμους» [Κομήτης, 1989], ενώ ασχολείται έντονα και με τον συγγραφέα H.G. Wells.
Και είναι στο τέλος του 1987, όταν κυκλοφορεί ο πρώτος τόμος από την σειρά του «Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα», πάντα στον Αίολο, εκεί όπου ο Μάκης Πανώριος ανθολογεί από Ιάκωβο Πολυλά, Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και Κ.Π. Καβάφη, μέχρι Φαίδρο Μπαρλά, Ρένο Αποστολίδη και Φρέντυ Γερμανό, και από Ανδρέα Λασκαράτο, Δημοσθένη Βουτυρά, Φώτη Κόντογλου και Μανώλη Κανελλή (το απίθανο «Η γυναίκα με τα παρθένα μάτια» από το 1924), μέχρι Τριαντάφυλλο Πίττα, Νίκο Ζακόπουλο και Γιώργο Μπαλάνο.
Η δεκαετία του ’90
Η δεκαετία του ’90 τώρα, σε σχέση με το «φανταστικό» και την ΕΦ, είναι μία τελείως διαφορετική δεκαετία. Είναι η νύχτα με τη μέρα...
Τα σκληρά και άγονα χρόνια των σίξτις-σέβεντις είναι πλέον παρελθόν. Οι σκαπανείς του είδους, ο Μάκης Πανώριος, ο Δημήτρης Παναγιωτάτος, ο Άγγελος Μαστοράκης, o Βασίλης Καλλιπολίτης, ο Γιώργος Μπαλάνος, ο Χρήστος Δ. Λάζος, μα ακόμη και η Ροζίτα Σώκου ή η Τζένη Μαστοράκη (ως μεταφράστριες) έχουν ρίξει τον σπόρο, ο οποίος στα έιτις έχει βλαστήσει για τα καλά, πριν κυριαρχήσει – στην δεκαετία του ’90 πια.
Οι εκδόσεις είναι απειράριθμες, εννοούμε, «όλοι» ασχολούνται με το «φανταστικό» και την ΕΦ, γράφοντας και εκδίδοντας, ενώ και όσα έρχονται από το εξωτερικό βοηθούν ανάλογα (και) την εσωτερική κίνηση. Δεν χρειάζεται π.χ. να πούμε πόσο επηρέασαν την πιο νέα γενιά τα best sellers του Stephen King – για να μείνουμε μόνο σε αυτόν και να μην πάμε σε άλλους άξιους ή και αξιολογότερους ακόμη συναδέλφους του.
Ο Μάκης Πανώριος, στην δεκαετία του ’90 τυπώνει το θεατρικό «Η Αυτοκρατορία της Μηχανής» [Δωδώνη], τη «μαγική» νουβέλα «Ακόμη και τα Πουλιά» [Αίολος] και τα διηγήματα ΕΦ «Αύριο» [Αίολος], συν-μεταφράζει / μεταφράζει τα κλασικά του H.G. Wells «Το Νησί του Δρος Μορώ» [Αίολος] και «Η Αυτοκρατορία των Μυρμηγκιών» [Αιγόκερως], δουλεύοντας, δηλαδή κάνοντας επιμέλειες ή ανθολογώντας, για δεκάδες εκδόσεις – βασικά, λογοτεχνήματα των Brian Aldiss, Arthur Machen, Clark Ashton Smith, Philip K. Dick, Robert E. Howard, Ursula Le Guin, Lord Dunsany, H.P. Lovecraft, J.G. Ballard, Roger Zelazny κ.ά.).
Και βεβαίως η κορυφαία συνεισφορά του Πανώριου στο «φανταστικό», με «Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα», επεκτείνεται αυτήν την δεκαετία με τρεις ακόμη τόμους (και πάντα για τον Αίολο), τον Β (1993), τον Γ (1994) και τον Δ (1997). Όπως διαβάζουμε από την παρουσίαση του δεύτερου τόμου:
«Όπως είναι εμφανές, στο δεύτερο τόμο, υπερισχύουν αριθμητικά οι νεότεροι συγγραφείς. Αυτό είναι φυσικό και έχει την εξήγησή του. Η νέα γενιά γράφει συνειδητά πλέον φανταστική λογοτεχνία (Ε.Φ., φάνταζι, τρόμου, θαυμαστό, παράξενο, παράλογο, συμβολικό, ακόμη και παρανοϊκό), ή χρησιμοποιεί τα σύμβολά της για να σχεδιάσει τη σύγχρονη πραγματικότητα, χωρίς να αρκείται στα ρεαλιστικά δεδομένα της – αυτά τα “δεδομένα” εξάλλου έχουν ξεπεράσει ήδη προ πολλού και την παραδοσιακή Ε.Φ. αλλά και την ανάλογη τρόμου».
Υπάρχουν λοιπόν νεότεροι συγγραφείς εδώ, όπως οι Κυριάκος Αθανασιάδης, Βασίλης Γκουρογιάννης, Διονύσης Καλαμβρέζος, Δημήτρης Μισιρλής κ.ά., αλλά υπάρχουν και κλασικά ονόματα (Στέφανος Δάφνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Αχιλλεύς Παράσχος), «άγνωστοι» από το απώτατο χθες (Μένος Φιλήντας), απρόσμενες επιλογές (Μάνος Ελευθερίου, Τάσος Λειβαδίτης), μα και διαχρονικές ιδιαιτερότητες (Αλέξανδρος Σχινάς).
Ενεργώντας και επιλέγοντας με πολλαπλά και κυρίως ουσιαστικά κριτήρια, που φανερώνουν πλήρη γνώση του αντικειμένου και εις βάθος έρευνα και μελέτη, ο Μάκης Πανώριος ως ανθολόγος απλώς διαπρέπει.
Το ίδιο βεβαίως θα ισχυριστούμε και για τον τρίτο και τέταρτο τόμο του «ελληνικού φανταστικού διηγήματος», που επίσης προσφέρουν αλησμόνητες στιγμές.
Οι εκδόσεις είναι απειράριθμες, εννοούμε, «όλοι» ασχολούνται με το «φανταστικό» και την ΕΦ, γράφοντας και εκδίδοντας, ενώ και όσα έρχονται από το εξωτερικό βοηθούν ανάλογα (και) την εσωτερική κίνηση. Δεν χρειάζεται π.χ. να πούμε πόσο επηρέασαν την πιο νέα γενιά τα best sellers του Stephen King – για να μείνουμε μόνο σε αυτόν και να μην πάμε σε άλλους άξιους ή και αξιολογότερους ακόμη συναδέλφους του.
Ο τρίτος τόμος έχε απίστευτες επιλογές, από Γιώργο Σεφέρη («Νιζίνσκι») και Διονύσιο Σολωμό («Η γυναίκα της Ζάκυθος»), μέχρι «Το πετροκάραβο» του Άγγελου Τανάγρα και το «Σατάν» του Πλάτωνα Ροδοκανάκη («Σε αγαπώ διότι βασανίζεσαι εις τας φλόγας. Μακράν του Παραδείσου της τρυφής, υποφέρει η αθάνατος ύπαρξίς σου το σκότος και το πυρ της Κολάσεως»!), ενώ «τα σπάνε», όπως λέμε, οι άγνωστες επιλογές, όπως α. το τελείως προχωρημένο «Παιχνίδια από τη Δύση» της Μάγιας Δρόσου, που προέρχεται από το βιβλίο της «Τελευταία Κορίτσια στη Γη» του 1936(!), εκεί όπου υποκρύπτεται συνουσία ανάμεσα σ’ ένα ρομπότ και στην ηρωίδα του διηγήματος (προσφάτως βρήκα τυχαίως την επανέκδοση του βιβλίου τής Δρόσου από το 1984, με εξώφυλλο και σχέδια του ηθοποιού-ζωγράφου Μιχάλη Νικολινάκου, και πολύ το χάρηκα, γιατί όλο το βιβλίο έχει νόημα), β. το «Γαλαξίας ΑΟ» του Αντώνη Μπέσκου από το 1973 και γ. το «Π 354» του Γιάννη Γιαμβίλη από το 1960.
Η νουβέλα του Μπέσκου είναι ένα τελείως φιλοσοφικό, υπαρξιακό κείμενο, με προχωρημένη γραφή – μοναδικό για ’κείνη την εποχή ή και για σήμερα ακόμη («Εν αρχή ην ο Λόγος, δηλαδή η Αιτία, ο οποίος λόγος εκρέει εκ της Φύσεως των Πραγμάτων προστάζων αυτά εις την Φύση των και εις τα της Φύσεώς των, και δια της Αιτίας ταύτης τα πάντα εγένοντο... Κρυώνω! Και δεν ξέρω αν κρυώνω απ’ το κρύο γύρω μου ή απ’ τους πάγους της ψυχής μου. Το θερμόμετρο δείχνει πλην διακοσίους εβδομήντα βαθμούς Κελσίου και τώρα και οχτώ ώρες η θερμοκρασία πέφτει με ρυθμό ένα δέκατο βαθμού κάθε δύο ώρες. Έχω περιθώριο τριών βαθμών ακόμα, δηλαδή αν κρατηθεί σταθερός ο βαθμός πτώσεως έχω κάπου εξήντα ώρες ζωής. Εξήντα ώρες ζωής ακόμα»). Για τον Αντώνη Μπέσκο δεν είναι τίποτα γνωστό παρ’ εκτός εκείνων που είχε πει ο ίδιος ο Πανώριος στο περιοδικό «Ε» (τεύχος #214, 14 Μαΐου 1995):
«Ο άνθρωπος αυτός είχε και μια τραγική ιστορία. Ήταν ένα πολύ ευαίσθητο πλάσμα, ένας αισθαντικός και μοναχικός άνθρωπος που πήγε στην Αμερική, επέστρεψε, έμεινε έκτοτε μόνος του, και κάποια στιγμή τον βρήκαν νεκρό. Η νουβέλα του “Γαλαξίας ΑΟ”, που την είχε κυκλοφορήσει ο ίδιος με δικά του έξοδα είναι ό,τι έχει αφήσει πίσω του».
Ο Γιάννης Γιαμβίλης (πραγματικό όνομα Νίκος Παντελίδης) ήταν σαπωνοβιομήχανος από την Αίγυπτο, φίλος του Στρατή Τσίρκα, και υπέγραφε τα διηγήματά του ως Yani Yamvili, γράφοντας σε greeklish! Το «Π 354» (που είναι μεταγραμμένο στα ελληνικά στο βιβλίο του Πανώριου) προερχόταν από την συλλογή του «To limani ki' ala diiyimata» [Aleksandria, 1960] και αποτελεί ένα μοναδικό ψυχεδελικό ανάγνωσμα, που θα μπορούσε να αποτελέσει έμπνευση για ένα ελληνικό “Altered States”.
«Εκπλήξεις» συναντάμε, φυσικά, και στον τέταρτο τόμο του «ελληνικού φανταστικού διηγήματος», που ακούνε στα ονόματα Αδαμάντιος Κοραής, Παναγιώτης Σούτσος, Γεώργιος Τερτσέτης και Γιάννης Ψυχάρης, ενώ δεν μπορεί να θεωρηθούν «εκπλήξεις» οι Πάνος Κουτρουμπούσης («Μενιδιάτες του Διαστήματος»), Δημήτρης Ρικάκης («Η απόβαση») ή και ο Θανάσης Τσόγκας ακόμη, αν και το αναπάντεχο δεν μπορούμε να πούμε πως δεν υπάρχει στις επιλογές διηγημάτων των Φώντα Λάδη, Μένη Κουμανταρέα, Κώστα Μουρσελά κ.ά.
Από το 2000 και μετά...
Τα χρόνια μετά το 2000 ήταν επίσης πολύ δημιουργικά για τον Μάκη Πανώριο, καθώς τυπώνει μυθιστορήματα (το φανταστικό «Το Καράβι στο Βουνό» στον Καστανιώτη το 2000, το εφιαλτικό «Μαυσωλείο» στον Κέδρο το 2006, το υπαρξιακό «Η Σιωπή στο Τέλος του Δρόμου» στο οξ υ το 2010 και το ΕΦ-τρόμου «Όταν Έρθει η Νύχτα» στον Γρηγόρη το 2015), διηγήματα («Ο Ξένος Φαέθων» στην Πύλη το 2010), συμμετέχοντας σε συλλογικά βιβλία, μεταφράζοντας (το κλασικό «Το Κάστρο του Οτράντο» του Horace Walpole στον Αίολο το 2011) και κάνοντας επιμέλειες σε άλλα.
Επίσης αυτά τα 20 plus χρόνια θα ολοκληρωθεί κατά μίαν έννοια και η σειρά «Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα» με τους δύο τελευταίους τόμους, τον Ε (2004) και τον ΣΤ (2012).
Περισσότερα καινούρια διηγήματα στον Ε, κυρίως από τις δεκαετίες του ’90 και του 2000, μα και κάποια αναπάντεχα λογοτεχνήματα από τον 18ον αι. και τις αρχές του 20ου. Εδώ, επίσης, και η απαρχή των πάντων, η «Αληθινή ιστορία» του Λουκιανού Σαμοσατέως από το 160 μ.Χ..
Στον Έκτο και τελευταίο τόμο τα διηγήματα, που ανθολογούνται προέρχονται βασικά από την δεκαετία του 2000 και είναι γραμμένα από σύγχρονους συγγραφείς, γνωστούς και λιγότερο γνωστούς (ανάμεσα και οι Αλέξανδρος Ασωνίτης, Θεόδωρος Γρηγοριάδης, Σπύρος Καρυδάκης, Σάκης Σερέφας, Αλέξης Σταμάτης, Χρήστος Χρυσόπουλος κ.ά.). Όπως διαβάζουμε από την παρουσίαση του βιβλίου:
«Με τον έκτο τόμο της σειράς “Το Ελληνικό Φανταστικό Διήγημα” κλείνει ένας κύκλος διερεύνησης του φανταστικού στο σώμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, μιας εργασίας που άρχισε το 1987. H εξάτομη αυτή σειρά είναι η πρώτη σοβαρή προσπάθεια εντοπισμού του φανταστικού στην ελληνική λογοτεχνία, από τα πρώτα μεταβυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα. H κοπιαστική, αλλά και άκρως συναρπαστική, αναζήτηση του ερευνητή σε παλιά περιοδικά, εφημερίδες, ανθολογίες και συλλογές διηγημάτων απέφερε πλούσιους καρπούς και απροσδόκητες εκπλήξεις, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, που θα απολαύσει ένα σπουδαίο υλικό, ισάξιο της ξένης φανταστικής λογοτεχνίας με υφολογική ποικιλία και, κυρίως, με υψηλή λογοτεχνική ποιότητα».
Ο Μάκης Πανώριος επιχείρησε σε μη ευνοϊκές εποχές να δημιουργήσει όλες εκείνες τις προϋποθέσεις, ώστε η επιστημονική φαντασία και το φανταστικό όχι μόνο να βλαστήσουν και να αναπτυχθούν στη χώρα, μα και να τοποθετηθούν στο ύψος που τους άρμοζε. Ο χώρος θα του οφείλει, πάντα, πολλά.
