Δεν χρειάζονται ιδιαίτερες συστάσεις για τον άνθρωπο που «αν δεν ήταν τόσο ενοχλητική μουνόψειρα –που λέει ο λόγος αλλά και ο αγαπημένος του αυτοπροσδιορισμός– να σκάβει ως τις πιο ανεπαίσθητες λεπτομέρειες και να χτυπάει το ελληνικό κράτος και κατεστημένο εκεί που πονάνε, τότε όλοι θα τον δόξαζαν ως εθνικό θησαυρό», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στον πρόλογο ο συγγραφέας του «Σκληρός από τρυφερότητα», και έχει απόλυτο δίκιο.
Ευφυής, οξυδερκής και «εξαιρετικά πολύπλοκος» ως δημιουργός και ερευνητής, ο Ηλίας Πετρόπουλος καταπιάστηκε σχολαστικά με μια ευρύτατη γκάμα θεμάτων προκειμένου να φωτίσει «μια σειρά παραγνωρισμένες πολιτισμικές και κοινωνιολογικές πραγματικότητες που σήμερα φαντάζουν προφανείς», από τις φυλακές, τη δημόσια υγιεινή, τα σεξουαλικά ήθη, τις υποκουλτούρες του «περιθωρίου» και την κοινωνιολογία του αγοραίου έρωτα μέχρι τα καπέλα, τα μουστάκια, τα γκράφιτι, τη λαϊκή αρχιτεκτονική και τα μνήματα.
«Της Φυλακής», «Το εγχειρίδιο του καλού κλέφτη», «Το Μπουρδέλο», «Ρεμπέτικα Τραγούδια», «Καλιαρντά», «Υπόκοσμος και Καραγκιόζης», «Η φουστανέλα», «Το Άγιο Χασισάκι», «Ελλάδος Κοιμητήρια», είναι μερικά από τα γνωστότερα ερευνητικά πονήματά του, για κάποια από τα οποία διώχθηκε και φυλακίστηκε επί χούντας, για να πάρει τον δρόμο της ξενιτιάς με τη Μεταπολίτευση, οπότε εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι με τη σύντροφό του, την επίσης εξαίρετη λαογράφο Μαίρη Κουκουλέ, χωρίς να πάψει να τσιγκλάει τα κατεστημένα νεοελληνικά θέσφατα και αφηγήματα μέσα από την αρθρογραφία και τη βιβλιοπαραγωγή του.
Μεγαλωμένος στην πολυεθνική προπολεμική Θεσσαλονίκη, έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφενός για τις οθωμανικές και άλλες βαλκανικές επιρροές στη νεοελληνική κουλτούρα, αφετέρου για την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων και ειδικά των Θεσσαλονικιών. Υπήρξε, επιπλέον, ο πρώτος που έθεσε δημόσια και με επίταση ήδη από τη δεκαετία του ’80 την ανάγκη να αναγνωριστεί και επίσημα από την πολιτεία η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων στην Κατοχή, καυτηριάζοντας ταυτόχρονα την τότε στάση πολλών χριστιανών Ελλήνων που είτε αδιαφόρησαν είτε συναίνεσαν σιωπηλά, σπεύδοντας ταυτόχρονα να επωφεληθούν από τα ναζιστικά πογκρόμ εναντίον τους.
Εξειδικευμένος σε «περιθωριακά θέματα», αρκετά από τα οποία θεωρούνταν ασήμαντα ή ντροπιαστικά, παραμένει ένας συγγραφέας του οποίου τα βιβλία απολαμβάνει κανείς πραγματικά χάρη στο ασυμβίβαστο πνεύμα, τη διεισδυτικότητα, τις πρωτότυπες πληροφορίες, το σαρδόνιο χιούμορ και τις ζωντανές περιγραφές.
Στην Πόλη του Φωτός τον γνώρισε τυχαία ο νεαρός, τότε, Αμερικανός πεζογράφος, ποιητής και κριτικός λογοτεχνίας John Taylor. Οι δύο άνδρες συνδέθηκαν με στενή φιλία και ο Taylor έγινε μεταφραστής του, θεώρησε δε χρέος του να γράψει προς τιμήν του «τρυφερού, γενναιόδωρου, μελαγχολικού», αλλά ταυτόχρονα «γεμάτου από την οργή που τον έκανε να βλέπει με σκληρή και κοφτερή ματιά τον κόσμο και τις λέξεις» φίλου και μέντορά του αυτό το βιβλίο που αρχικά εκδόθηκε στα αγγλικά το 2020, και η κυκλοφορία του στα ελληνικά συνέπεσε με τα είκοσι χρόνια από τον θάνατο του Ηλία Πετρόπουλου (Σεπτέμβριος 2003). Ιδού πώς τον θυμάται και πώς αποτιμά το έργο του.
— Αν κάποιος σάς ρωτούσε πόσο σημαντική προσωπικότητα θεωρείτε τον Ηλία Πετρόπουλο και γιατί, τι θα απαντούσατε;
Ως «λαογράφος του άστεως», όπως αυτοαποκαλούνταν, ο Ηλίας Πετρόπουλος έπαιξε εξέχοντα ρόλο στην ανάδειξη σημαντικών πτυχών του νεοελληνικού πολιτισμού τον 20ό αιώνα. Ανυποχώρητος, ανθεκτικός, τολμηρός, θαρραλέος, ήταν ένας θρασύς εικονοκλάστης και ταυτόχρονα ένας πρωτοπόρος ερευνητής, καθώς ταρακούνησε μια σειρά προκατασκευασμένα αφηγήματα που αποπνέουν εθνικισμό και σεμνοτυφία.
Εξειδικευμένος σε «περιθωριακά θέματα», αρκετά από τα οποία θεωρούνταν ασήμαντα ή ντροπιαστικά, παραμένει ένας συγγραφέας του οποίου τα βιβλία απολαμβάνει κανείς πραγματικά χάρη στο ασυμβίβαστο πνεύμα, τη διεισδυτικότητα, τις πρωτότυπες πληροφορίες, το σαρδόνιο χιούμορ και τις ζωντανές περιγραφές.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επιπλέον, τα σχέδια και οι φωτογραφίες που συνήθως κοσμούν τα κείμενά του. Ο Πετρόπουλος έβαζε το δάχτυλό του πάνω στην αλήθεια, ή απλώς στην πραγματικότητα, πολύ πιο συχνά από όσο ισχυρίζονταν πως έκαναν πολλοί σύγχρονοί του.
— Τι κρατάτε περισσότερο από τη συναναστροφή σας μαζί του; Πώς θα τον χαρακτηρίζατε, ποια θα λέγατε ότι ήταν τα μεγαλύτερα χαρίσματά του;
Με τον Ηλία Πετρόπουλο διαφέραμε πολύ ως προς τους λογοτεχνικούς στόχους, τα γούστα και τις ευαισθησίες. Ο αναγνώστης που θα πέσει τυχαία πάνω στο άλλο βιβλίο μου που κυκλοφορεί στα ελληνικά, τα «Φινιστρίνια / Portholes» (εκδόσεις Κουκκίδα), μια ακολουθία αλληλένδετων ποιημάτων τα οποία διαδραματίζονται σε ένα φεριμπότ που διασχίζει το Αιγαίο, θα το αντιληφθεί αυτό αμέσως.
Ένα απόσπασμα προς το τέλος του βιβλίου μου για τον Πετρόπουλο ξεκινά ως εξής: «Εκείνος ήταν ένας απίθανος δάσκαλος, εγώ ένας απίθανος μαθητής. Μας χώριζαν ή θα έπρεπε να μας χωρίζουν πάρα πολλά, όμως δεν συνέβη έτσι». Όταν αναπολώ τη φιλία και την επαγγελματική μας σχέση και το πώς με επηρέασαν ποικιλοτρόπως, θυμάμαι περισσότερο αυτές τις έντονες διαφορές μας.
Για παράδειγμα, ο Πετρόπουλος μπορούσε να εστιάζει με προσοχή στα γεγονότα, να εξετάζει σχολαστικά ένα γνωστικό αντικείμενο από κάθε οπτική γωνία, να βυθίζεται στον έξω κόσμο.
Προσωπικά, ως νεαρός ποιητής και συγγραφέας, ήμουν πολύ πιο υποκειμενικός και ενδοσκοπικός. Προκειμένου να προοδεύσω, έπρεπε να αμφισβητηθεί αυτή η πτυχή της λογοτεχνικής μου προσωπικότητας. Μια βόλτα με τον Πετρόπουλο στο Παρίσι ή στο δάσος κοντά στην εξοχική του κατοικία στο Coye-la-Forêt ήταν πάντα μια καλή εξάσκηση στο να βλέπω πιο «κοφτά», πιο άμεσα.
Από αυτή την άποψη, αυτό που με δίδαξε βαθύτερα ήταν πώς να παρατηρώ αντικειμενικά τον έξω κόσμο. Ωστόσο, ήταν κι εκείνος αρκετά εσωστρεφής. Πολλά ποιήματά του αποκαλύπτουν έναν βασανισμένο, μελαγχολικό εσωτερικό κόσμο. Μπορούσε να είναι πολύ σκληροτράχηλος, αλλά ήταν επίσης βαθιά ευαίσθητος, μέχρι και απροσδόκητα ντροπαλός.
— Ποια πρόσωπα και εμπειρίες ζωής τον σημάδεψαν, κατά τη γνώμη σας, περισσότερο;
Δύο εμπειρίες ξεχωρίζουν, τις οποίες ανέφερε συχνά: η πρώτη ήταν ο χαμός του πατέρα του κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο πατέρας του, ο οποίος, όπως και ο ίδιος, ο νεαρός, τότε, Ηλίας, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση με το ΕΑΜ, πολέμησε πρώτα στην Αλβανία και στη συνέχεια, το 1944, εξαφανίστηκε – πιθανότατα δολοφονήθηκε.
Παρότι αργότερα, βάσει ορισμένων στοιχείων, έκανε κάποιες υποθέσεις, δεν κατάφερε να διαλευκάνει τις μυστηριώδεις συνθήκες κάτω από τις οποίες ο πατέρας του έφυγε από τη ζωή τόσο νωρίς. Στο ποιητικό του βιβλίο «Μετά» ανακαλεί την «αβάσταχτη μελαγχολία / που στοιχειώνει [αυτόν] από το ’44».
Ένα δεύτερο καθοριστικό γεγονός ήταν η συνάντησή του τέλη της δεκαετίας του ’40 με τον συγγραφέα Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη, ο οποίος έγινε ο μέντοράς του. Το πρώτο βιβλίο του Πετρόπουλου, μια πρωτοποριακή μελέτη για τον Πεντζίκη, χρονολογείται από το 1958, ήταν δε τακτικός επισκέπτης στο ξακουστό φαρμακείο της Θεσσαλονίκης, ο ιδιοκτήτης του οποίου «μοίραζε» πολύ περισσότερο λογοτεχνικές γνώσεις απ’ ό,τι φαρμακευτικά σκευάσματα. «Ο Πεντζίκης μου έδειξε πώς να χρησιμοποιώ τα μάτια μου», έγραφε, «αργά, αλλά σταθερά έμαθα πώς να βλέπω τα πράγματα στραβά, διαγώνια, παράλογα, αξονομετρικά, ανορθόδοξα».
Όταν επισκέφθηκα τον ετοιμοθάνατο, πλέον, Πετρόπουλο στην κλινική για να τον αποχαιρετήσω, του επανέλαβα τα λόγια του για τον Πεντζίκη, λέγοντάς του ότι εκείνος ήταν που δίδαξε με τη σειρά του σε μένα το ίδιο είδος πολυδιάστατης όρασης.
— Κάποιο ιδιαίτερα αξιομνημόνευτο περιστατικό από τη γνωριμία σας;
Η συνύπαρξη με τον Πετρόπουλο, ακόμη και σε εντελώς συνηθισμένες καταστάσεις, π.χ. το να συζητάμε μαζί μια μετάφραση στο διαμέρισμά του, ήταν συχνά αξιομνημόνευτη όχι μόνο λόγω όσων έλεγε αλλά και λόγω του ιδιαίτερου, πολύ επαγγελματικού τρόπου εργασίας του. Ήταν αυστηρός και απαιτητικός, στην πραγματικότητα μανιακός με όλες τις πρακτικές πτυχές της συγγραφής.
Περιφρονούσε τα στιλό Bic, για παράδειγμα, και επέμενε να χρησιμοποιώ τα υψηλής ποιότητας στιλό από τσόχα, με τα οποία έγραφε ο ίδιος. Για να τονίσει την άποψή του, μου πρόσφερε μερικές τέτοιες πένες σε διάφορα χρώματα, ώστε να μπορώ να διορθώνω τα χειρόγραφα και τα δοκίμιά μου με διαφορετικούς τρόπους.
Πηγαίναμε αρκετά συχνά μαζί στο τυπογραφείο των αδελφών Mérat στη rue du Vieux-Colombier (διάσημο για τη σχέση του με τον Αντονέν Αρτό) για να ολοκληρώσουμε τα δίγλωσσα βιβλιοφιλικά άλμπουμ που τυπώνονταν εκεί – περνούσαμε ολόκληρη τη μέρα στο κατάστημα. Τη δεκαετία του ’80, προτού εξαπλωθεί ευρέως η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, οι αδελφοί Mérat ήξεραν πώς να τυπώνουν βιβλία με μεγάλη προσοχή, «à l’ancienne».
Σε αυτό το τυπογραφείο ο Πετρόπουλος με δίδαξε με το γερακίσιο μάτι του πώς να επιμελούμαι σχολαστικά ένα δοκίμιο. Μερικές φορές ένα κόμμα χρειαζόταν πλάγιoυς χαρακτήρες και εξετάζαμε καθένα από αυτά χωριστά. Επιθεωρούσε τη διάταξη κάθε σελίδας εκατοστό προς εκατοστό, αλλάζοντας τη θέση των φωτογραφιών, για παράδειγμα, έτσι ώστε να μη φαντάζει το βιβλίο βαρετό και μονότονο.
Αγαπούσε την εκλεπτυσμένη εκτύπωση και το ποιοτικό χαρτί, ιδιαίτερα το χοντρό χαρτί Arches. Δεν σπαταλούσε ποτέ παραπανίσιο χαρτί – κρατούσε ό,τι πετούσαν οι αδελφοί Mérat καθώς πειραματίζονταν με τις αποχρώσεις του μελανιού ή κατά τη μέτρηση και το κόψιμο των σελίδων, και χρησιμοποιούσε αυτά τα κομμάτια χαρτιού ποικιλοτρόπως, άλλοτε για τα σχέδιά του, άλλοτε πάλι ως υποστρώματα για τα ερωτικά κολάζ ή τις ευχετήριες κάρτες του. Κανείς δεν μου έστειλε ποτέ περισσότερες ευχετήριες κάρτες από τον Ηλία Πετρόπουλο!
Ανάλογες κάρτες έστελνε στις γιορτές σε πλήθος άλλους φίλους και επαγγελματικές επαφές. Να σημειώσω, ωστόσο, ότι ορισμένες από αυτές ήταν φάρσες που «υπέγραφε» κάποιο άλλο πρόσωπο, ζωντανό ή νεκρό, φανταστικό είτε πραγματικό!
— Από τα τόσα βιβλία που συνέγραψε, ποιο θεωρείτε σημαντικότερο; Κάποιο γνωστικό αντικείμενο με το οποίο ήθελε να ασχοληθεί, αλλά δεν πρόλαβε;
Τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια» και τα «Καλιαρντά» είναι θεμελιώδη έργα που δεν μπορεί να αγνοήσει κανένας σύγχρονος ερευνητής αυτών των πεδίων. Τα διάφορα μικρότερα βιβλία και φωτογραφικά λευκώματα που ασχολούνται αποκλειστικά ή εν μέρει με την επιρροή του οθωμανικού πολιτισμού (και άλλων βαλκανικών πολιτισμών) στην καθημερινή ζωή και στη γλώσσα των Νεοελλήνων –ο «Τούρκικος καφές εν Ελλάδι» είναι μια χαρακτηριστική τέτοια μελέτη– και τα άλλα κείμενα ή βιβλία που περιγράφουν λεπτομερώς τα ήθη και τα έθιμα του υπόκοσμου, όλα αποτελούν ένα πλούσιο και ποικίλο σώμα που μετατοπίζει και μερικές φορές ανατρέπει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται ο ελληνικός πολιτισμός και η έννοια της «ελληνικότητας».
Σε ένα πρόσφατο ακαδημαϊκό συνέδριο αφιερωμένο στο έργο του, στη Villa Kerylos στο Beaulieu-sur-Mer, μπόρεσα να διαπιστώσω πόσο τα πρωτοποριακά αυτά βιβλία έχουν δώσει ερεθίσματα σε νεότερους μελετητές, μερικοί από τους οποίους ακόμα σπούδαζαν όταν πέθανε ο Πετρόπουλος και τώρα εξερευνούν τα ίδια πεδία, επωφελούμενοι από την επιστημολογική αναπροσαρμογή που εκείνος εισήγαγε.
Τέτοια βιβλία ήταν αμφιλεγόμενα όταν πρωτοεμφανίστηκαν και συχνά απορρίφθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες, αλλά ο Πετρόπουλος είχε περιγράψει παραγνωρισμένες παλιότερα πολιτισμικές και κοινωνιολογικές πραγματικότητες, που σήμερα φαντάζουν προφανείς. Η επιμονή του στη σημασία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης και στην ιστορία της είναι μια τέτοια εμβληματική περίπτωση.
Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνάμε ότι θεωρούσε εαυτόν κυρίως ποιητή. Πρόσφατα εκδόθηκε η μετάφρασή μου των συγκεντρωμένων ποιημάτων του με τίτλο «Καθρέφτης για σένα» (εκδ. Κυκλάδες). Καθώς δούλευα πάνω σε αυτό το βιβλίο, μου έκανε εντύπωση πόσο πολύ από τον εαυτό του έβαζε ο Πετρόπουλος στα ποιήματά του. Σκέφτομαι ιδιαίτερα τα βιβλία του «Μετά» και «Ποτέ και Τίποτα». Τα σύντομα, άμεσα, υποβλητικά του κείμενα σε αυτούς τους δύο τόμους συχνά ενσαρκώνουν τις αφοριστικές ιδιότητες που ήδη υπάρχουν στα εξίσου σημαντικά μακροσκελή ποιήματα «Σώμα» και «Αυτοκτονία».
Θεωρώ, επιπλέον, ότι υπάρχει ένα είδος ενότητας μεταξύ των λαογραφικών κειμένων και της ποίησής του. Αυτή η ενότητα διακρίνεται καλύτερα στη συγκλονιστική μελαγχολία που διακατέχει και τα δύο είδη γραφής. Ακόμα και στα πεζά του δεν κρύβει ποτέ την προσωπικότητα ή την υποκειμενικότητά του πίσω από το πλήθος των αντικειμενικών γεγονότων που καταγράφει ή περιγράφει.
— Αν σας έλεγα να διαλέξετε ένα ποίημα ή κάποιους στίχους που έγραψε ο Πετρόπουλος;
Κατά τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, ένα τετράστιχο που περιλαμβάνεται στο «Ποτέ και Τίποτα» με στοίχειωνε συνέχεια. Κατέληξα να το δανειστώ για τον τίτλο μου, επειδή συνοψίζει άριστα τον Πετρόπουλο:
«Με ρωτάτε...
-γιατί είσαι τόσο σκληρός;
Σου απαντώ: "Γιατί είσαι τόσο σκληρός;":
-από τρυφερότητα».
— Αλλά πώς εξηγείτε το γεγονός ότι, αντί ο συγγραφέας να εγκαταλείψει την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της χούντας, όπως έκαναν πολλοί διανοούμενοι –πόσο μάλλον που και ο ίδιος είχε λογοκριθεί, ακόμη και φυλακιστεί–, αποφάσισε να μεταναστεύσει μόλις επέστρεψε η δημοκρατία;
Ο Πετρόπουλος φυλακίστηκε πράγματι τρεις φορές στη διάρκεια της χούντας, για τα «Ρεμπέτικα Τραγούδια», τα «Καλιαρντά» και το ποίημά του «Σώμα». Είχε το θάρρος να αυτοεκδώσει τότε αυτά τα βιβλία, μολονότι γνώριζε πολύ καλά τις συνέπειες. Κατά τη διάρκεια εκείνων των σκοτεινών χρόνων αμφιβάλλω αν είχε τα οικονομικά μέσα για να μεταναστεύσει. Είναι, επίσης, πιθανό να θεώρησε ότι είχε καθήκον ως συγγραφέας να παραμείνει ενεργός στην Ελλάδα, αψηφώντας τους συνταγματάρχες. Σε κάθε περίπτωση, συνέχιζε σταθερά να εκδίδει βιβλία που θεωρούσε ουσιώδη.
Προς το τέλος εκείνης της περιόδου, η γνωριμία και η επακόλουθη ερωτική του σχέση με τη Μαίρη Κουκουλέ του επέτρεψαν να μεταναστεύσει στη Γαλλία, όπου η Μαίρη ζούσε ήδη ένα μέρος του χρόνου. Η οικονομική επιφάνεια και η ηθική της ενθάρρυνση του έδωσαν τη δυνατότητα να συνεχίσει να γράφει και να δημοσιεύει ακριβώς όπως το ήθελε. Ο ρόλος της, τόσο πρακτικά όσο και πνευματικά, υπήρξε καταλυτικός.
— Πώς προέκυψε η ιδιαίτερη συμπάθειά του για τους Εβραίους και τους Τούρκους;
Ο συγγραφέας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928, αλλά μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη μετά τη μετάθεση του πατέρα του, ο οποίος ήταν δημόσιος υπάλληλος, το 1934. Εκεί η οικογένεια εγκαταστάθηκε σε ένα σπίτι που ανήκε παλαιότερα σε έναν Τούρκο μπέη. Ο Πετρόπουλος γοητεύτηκε από το πολυεθνικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης και βυθίστηκε σε αυτό. Είχε παιδικούς φίλους από την εβραϊκή κοινότητα, ιδίως έναν ονόματι Σαμίκο, ο οποίος αργότερα, το 1943, όπως όλοι σχεδόν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς, όπου και εξοντώθηκε. Η απώλεια του Σαμίκο τον επηρέασε βαθιά και αυτό το αποτυπώνει αυτό στο «Ένα μακάβριο τραγούδι».
Ο Πετρόπουλος έγραψε επίσης ένα συγκινητικό κείμενο για την αγάπη του για την Εβραία μοδίστρα της μητέρας του, την Αλέγκρα. Έκτοτε παρέμεινε εμφορούμενος από μια γνήσια στοργή και έλξη για ανθρώπους εντελώς διαφορετικούς από τον ίδιο ως προς την εθνική καταγωγή και τον τρόπο ζωής. Έδινε μεγάλη σημασία στην ετερότητα, ιδιαίτερα στην περιθωριοποιημένη ετερότητα.
Είχε ιδιαίτερη περιέργεια για τους ομοφυλόφιλους και ειδικά τις τρανς και τις drag queens, για τους Τσιγγάνους και για διάφορες μορφές του υποκόσμου, όπως οι μάγκες. Επιχειρούσε πάντα να τους κατανοήσει πριν τους κρίνει και, αν χρειαζόταν, να τους υπερασπιστεί μέσω των γραπτών του. Δεδομένου του δικού του εσωτερικού βασανισμού που προέκυψε από διάφορες ατυχίες και τραγωδίες στη ζωή του, θα υπέθετα ότι το ενδιαφέρον του για τους κοινωνικά απόκληρους του επέτρεψε επίσης να προβάλει τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις αντιλήψεις και τις αναλύσεις του στους άλλους και, ως εκ τούτου, προσωρινά πέρα και μακριά από τον ίδιο του τον εαυτό.
— Ισχύει ότι με τη Γαλλία και τους Γάλλους διατηρούσε μια σχέση «αγάπης-μίσους»; Για τους Αμερικανούς, όπως εσείς, τι αισθήματα έτρεφε;
Το περί «αγάπης-μίσους» δεν είναι ακριβές. Στο βιβλίο μου περιγράφω διάφορα παραδείγματα της πολύπλοκης σχέσης του με τους Γάλλους και προσπαθώ να δώσω αποχρώσεις στην ανησυχία, τον θυμό και την παρεξήγηση που ένιωθε ο Πετρόπουλος μερικές φορές, όχι πάντα, στη Γαλλία. Ήταν 47 ετών όταν έφτασε στο Παρίσι με τη Μαίρη Κουκουλέ. Δεν γνώριζε ξένες γλώσσες και σε αυτή την ηλικία δεν μπορείς να μάθεις εύκολα μια νέα γλώσσα, πόσο μάλλον να ενταχθείς πλήρως σε μια ξένη κοινωνία.
Σταδιακά, εντούτοις, έμαθε τα γαλλικά και δεν ήταν καθόλου απομονωμένος στο Παρίσι. Μέσω της Μαίρης και άλλων γνώρισε καλλιτέχνες, συγγραφείς και διανοούμενους, μερικοί από αυτούς ήταν Έλληνες, άλλοι ξένοι, όπως ο ίδιος. Όταν έγινε φίλος με τον Jacques Vallet, τον αρχισυντάκτη του καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού περιοδικού «Le Fou Parle», στις αρχές της δεκαετίας του ’80, γνώρισε ακόμα περισσότερους ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων, πολλοί από τους οποίους ήταν Γάλλοι.
Παρά ταύτα, οι εν λόγω φιλίες δεν τον βοήθησαν ώστε να μεταφραστούν τα βιβλία του στα γαλλικά, με εξαίρεση μια έκδοση ποιημάτων του, την οποία προλόγισε ο ποιητής, συγγραφέας και μεταφραστής νεοελληνικής λογοτεχνίας Ζακ Λακαριέρ, ο οποίος ήταν κιόλας από τους πρώτους Γάλλους φίλους του.
Μετά την αυτοέκδοση μερικών βιβλιοφιλικών βιβλίων σε γαλλικές μεταφράσεις πριν με γνωρίσει, ο Πετρόπουλος προχώρησε στην αυτοέκδοση αρκετών βιβλίων του σε δίγλωσσες ελληνοαγγλικές εκδόσεις, νιώθοντας άγρια υπερηφάνεια για το γεγονός ότι «η εκτύπωση κειμένων στα αγγλικά στο Παρίσι δίνει στους Γάλλους ένα γερό χαστούκι στο πρόσωπο». Ωστόσο, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα θέματα των λαογραφικών του βιβλίων ήταν πολύ ελληνικά για να ενδιαφέρουν τους περισσότερους Γάλλους εκδότες.
Θα έλεγα ότι ο Πετρόπουλος παρέμενε κατά βάθος απογοητευμένος επειδή δεν εκδόθηκε στα γαλλικά, ήταν όμως πολύ περήφανος για να το παραδεχτεί και όχι αρκετά ευέλικτος και υπομονετικός για να μπει σε διάλογο με έναν Γάλλο εκδότη, ο οποίος μπορεί κάλλιστα να αγνοούσε την πρωτοτυπία και την ποιότητα των γραπτών του καθώς και τη φήμη του στην Ελλάδα.
Σε κάθε περίπτωση, η προσοχή του στράφηκε σε ένα τουλάχιστον γαλλικό θέμα, τους ανεμοδείκτες που τοποθετούνται στις στέγες των σπιτιών. Έκανε κάποια έρευνα και τράβηξε αρκετές φωτογραφίες, κάποτε με την παρέα μου, όμως δεν το συνέχισε. Τον ενδιέφεραν επίσης οι γαλλικές επιτύμβιες στήλες και οι γύψινοι νάνοι («nains de jardin») που οι Γάλλοι συνηθίζουν να βάζουν στους κήπους τους.
Η δική μου κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική. Έμαθα γρήγορα να μιλώ άπταιστα γαλλικά, η γυναίκα μου ήταν Γαλλίδα και σύντομα ενσωματώθηκα πλήρως στη γαλλική ζωή. Δεν ήμουν καν ένας τυπικός Αμερικανός – μιλούσα ήδη τρεις ξένες γλώσσες όταν γνώρισα τον Πετρόπουλο και παρότι ήμουν (και παραμένω) ένας Αμερικανός συγγραφέας που γράφει στα αγγλικά, με ενδιέφερε πάνω απ’ όλα η ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Ο Πετρόπουλος αντιπαθούσε την αμερικανική πολιτική, αλλά εκτιμούσε ορισμένες πτυχές του αμερικανικού πολιτισμού και της λογοτεχνίας. Ένα από τα τρία πιο αγαπημένα του βιβλία, όπως θυμάται στο «In Berlin», ήταν ο «Ουόλντεν» του Θορό τα άλλα δύο ήταν η «Ιλιάδα» και τα «Απομνημονεύματα» του Καζανόβα.
— Σας μίλησε ο Πετρόπουλος για άλλους σύγχρονους Έλληνες συγγραφείς;
Βεβαίως. Ήθελε να διαβάσω συγγραφείς των οποίων τα θέματα ή το ύφος θα με ενδιέφεραν. Χάρη σ’ αυτόν γνώρισα τα διηγήματα του Ηλία Παπαδημητρακόπουλου, τα οποία κατέληξα να μεταφράσω και επηρέασαν ουσιαστικά τη δική μου πεζογραφία εκείνη την εποχή. Με ενθάρρυνε να γνωρίσω την ποίηση του Μανώλη Ξεξάκη και της Βερονίκης Δαλακούρα, τους οποίους επίσης μετέφρασα. Μου πρότεινε, επίσης, με τον αποφασιστικό του τρόπο, να ανακαλύψω το έργο δύο κάποτε φίλων του συγγραφέων με τους οποίους στην πορεία διαπληκτίστηκε, τον Ντίνο Χριστιανόπουλο και τον Γιώργο Ιωάννου.
Το περιστατικό που αφορά τον πρώτο είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικό. Ένα απόγευμα ο Πετρόπουλος, καθισμένος πίσω από το γραφείο του στο σαλόνι του διαμερίσματος της οδού Mouffetard, ξεφύλλιζε με το δάχτυλο το βιβλίο με τις διευθύνσεις, βρήκε το όνομα του Χριστιανόπουλου και μου υπαγόρευσε τη διεύθυνση. «Γράψε του», με παρακίνησε, «χωρίς να αναφέρεις το όνομά μου. Πες του ότι ενδιαφέρεσαι για την ποίησή του». Μου είχε, μάλιστα, ήδη δείξει κάποια ποιήματα του Χριστιανόπουλου, επισημαίνοντας ότι ο ποιητής είχε μια «εξαιρετική ευαισθησία».
— Αν και πολλά γραπτά του Πετρόπουλου άνοιξαν νέους δρόμους και θεωρούνται μοναδικά, ορισμένοι υποστηρίζουν ότι μετά από κάποιο σημείο το ερευνητικό του πνεύμα επισκίασε η επιθυμία του να προκαλεί σκάνδαλα. Του καταλογίζουν επίσης ότι δεν τεκμηρίωνε επαρκώς ορισμένα συμπεράσματα. Η γνώμη σας;
Όπως έχω ήδη αναφέρει σε σχέση με την επιστημολογική μετατόπιση ή τον αναπροσανατολισμό που εισήγαγε ο Πετρόπουλος στην κατανόηση του νεοελληνικού πολιτισμού, πρέπει να έχουμε υπόψη ότι οι προκλητικές πράξεις και τα γραπτά του σκοπό είχαν να υποχρεώσουν τους συμπατριώτες του να παραδεχτούν ορισμένες «άβολες» αλήθειες. Απολάμβανε να βρίσκεται στο επίκεντρο της αντιπαράθεσης και να συλλέγει τα άρθρα που γράφονταν γι’ αυτόν, αλλά ο βαθύτερος στόχος του δεν είχε καμία σχέση με τη φήμη. Ήταν τόσο πραγματολογικός και εννοιολογικός όσο και ποιητικός.
Θα μπορούσαν να αναφερθούν αρκετά παραδείγματα τέτοιων «σκανδάλων», αλλά το πιο συγκινητικό είναι η προσπάθειά του να αναγνωριστούν και να τιμηθούν από την ελληνική κυβέρνηση και το σύνολο του ελληνικού λαού η απέλαση και η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης κατά τον Β’ Παγκόσμιο. Αν έθεσε επιθετικά το αίτημά του αυτό στην τότε υπουργό Πολιτισμού, Μελίνα Μερκούρη, απειλώντας να μηνύσει την κυβέρνηση, αφού εκείνη δεν ανταποκρίθηκε στην αρχική του έκκληση, αυτό έγινε επειδή τα δεινά των Εβραίων της χώρας στην Κατοχή αναγνωρίστηκαν από ελάχιστους Έλληνες μεταπολεμικά, πόσο μάλλον από τις Αρχές. Σε όλα του τα γραπτά η σαρκαστική και χιουμοριστική –αυτή η υφολογική πτυχή δεν πρέπει να παραβλέπεται– πρόζα του εξυπηρετούσε αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Αντιλαμβανόταν ένα βιβλίο ως «ένα παγοπέδιλο για να σπάσει η παγωμένη μέσα μας θάλασσα», για να παραθέσω το απόσπασμα του Κάφκα που χρησιμοποίησε ο Πετρόπουλος ως επίγραμμα για το «Εγχειρίδιο του καλού κλέφτη».
Επιπλέον, αντί να βασίζει τα ερευνητικά του βιβλία σε πορίσματα προηγούμενων μελετητών (αν υπήρχαν, πράγμα που σπάνια συνέβαινε στα πεδία έρευνας που τον απασχολούσαν), στηριζόταν στις δικές του εμπειρίες, στην τεράστια και λεπτομερή μνήμη του, στις ζωντανές συνεντεύξεις καθώς και στις δικές του συλλογές τεκμηρίων από πρώτο χέρι, όπως φωτογραφίες και καρτ ποστάλ.
Ήταν ένας αδιάκοπος αναζητητής των πηγών, της προέλευσης, του ανόθευτου θέματος. Πίστευε ακράδαντα ότι κανένα συμπέρασμα δεν μπορούσε να εκτεθεί προτού ολοκληρωθεί σε βάθος το έργο της τεκμηρίωσής του. Και όμως, σε αντιδιαστολή με αυτήν τη μεθοδολογία, πρότεινε ταυτόχρονα και με τόλμη υποθέσεις και έθετε ερωτήματα στα κείμενά του, ακόμη κι όταν αδυνατούσε να τα απαντήσει. Κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής του διέκρινα επίσης μια ολοένα μεγαλύτερη ανάγκη, μια συντριπτική υπερένταση που τον ωθούσε να καταγράψει όσο το δυνατό περισσότερα από αυτά που σκόπευε.
Αυτό σίγουρα εξηγεί τον εντυπωσιακό αριθμό άρθρων που έγραψε για διάφορα περιοδικά, τα οποία, πλέον, του έδιναν το ελεύθερο να γράφει ό,τι ήθελε. Αλλά είναι αρκετά λυπηρό το γεγονός ότι, πεθαίνοντας, άφησε ημιτελές το χειρόγραφο του βιβλίου «Τα νεκροταφεία της Ελλάδας», πάνω στο οποίο δούλευε για περισσότερα από τριάντα χρόνια και που επανειλημμένα υποστήριζε ότι θα ήταν το αριστούργημά του. Κάπου επτά ή οκτώ σελίδες απέμεναν να γραφτούν… Το λεύκωμα εκδόθηκε μετά θάνατον το 2005 ως «Ελλάδος Κοιμητήρια» (Κέδρος) με εικονογραφήσεις του Κώστα Τσόκλη και αναπαραγωγές των χειρόγραφων οδηγιών του Πετρόπουλου για το πώς θα έπρεπε να τυπωθεί.
Ηλίας Πετρόπουλος - Ένας Κόσμος Υπόγειος (Full Documentary)
