Μια λέξη κάνει τη διαφορά. Ένα γράμμα που δίνει το στίγμα της νέας αυτής διεθνούς διοργάνωσης. Η ονομασία «Biennale of Contemporary Keramics» (BCK) και όχι «Ceramics», όπως είναι το σωστό στα αγγλικά, αναδεικνύει τη λέξη «κέραμος», δηλαδή πηλός, και συγκεντρώνει όλους τους λόγους για τους οποίους η καλλιτεχνική διευθύντριά της, η Λουκία Θωμοπούλου, οραματίστηκε αυτήν τη διοργάνωση: να δώσει στην ελληνική κεραμική ένα διεθνές βήμα και να αποτίσει φόρο τιμής στην τεράστια (προ)ιστορία της Σαντορίνης, όπου ανακαλύφθηκαν 5.000 κεραμικά αγγεία όλων των τύπων και μεγεθών, εργαλεία, ειδώλια, τελετουργικά αντικείμενα, ακόμα και έπιπλα, όπως ακριβώς τα άφησαν φεύγοντας πανικόβλητοι οι κάτοικοι του νησιού πριν από 3.500 χρόνια, κατά την έκρηξη του ηφαιστείου.
Το Ακρωτήρι, η «ελληνική Πομπηία», όπως συνηθίζουμε να το αποκαλούμε, είναι ένας από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας, μια τρομερού ενδιαφέροντος εν εξελίξει ανασκαφή (ξεκίνησε από Γάλλους στα τέλη του 19ου αιώνα επίσημα και μεθοδεύτηκε από τον Σπύρο Μαρινάτο το 1967, ενώ τη συνεχίζει ο Χρήστος Ντούμας) ενός προϊστορικού, ωστόσο υψηλού επιπέδου και αστικής οργάνωσης για την εποχή, οικισμού.
Το Μουσείο Προϊστορικής Θήρας με τα εντυπωσιακά εκθέματά του, κυρίως πήλινα αγγεία και τοιχογραφίες, αποτελεί τον καταλληλότερο εκθεσιακό χώρο για την παρουσίαση και την αντιπαραβολή με τα έργα σύγχρονων εικαστικών κεραμιστών.
Το Ακρωτήρι υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα αστικά κέντρα και λιμάνια του Αιγαίου κατά τη μέση και ύστερη Εποχή του Χαλκού (2000-1700 π.Χ.), μια πόλη με αξιόλογο πληθυσμό και αξιοθαύμαστη κοινωνική οργάνωση, δημόσιους δρόμους και πολυώροφα κτίρια. Οι εντυπωσιακές τοιχογραφίες των εσωτερικών των σπιτιών της, που μπορεί κανείς να τις θαυμάσει στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας, αποτελούν τα παλαιότερα δείγματα μνημειακής ζωγραφικής στην Ελλάδα, ενώ μέσα από τις αφηγήσεις τους μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την κοινωνία του Ακρωτηρίου.
Παράλληλα, μια σειρά από εισαγόμενα αντικείμενα αποδεικνύουν την επικοινωνία και τις εμπορικές συναλλαγές με τα Δωδεκάνησα, την Κύπρο, την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία. Υπ’ όψιν ότι σήμερα, για λόγους ασφαλείας, η επίσκεψη γίνεται σε απόσταση από τον χώρο των ανασκαφών κι έτσι μπορεί κανείς να περιηγηθεί μόνο από υπερυψωμένες διαδρομές.
Ποιος λοιπόν θα ήταν ιδανικότερος τόπος διεξαγωγής και αφετηρίας για την 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής από τη Σαντορίνη; Το Μουσείο Προϊστορικής Θήρας με τα εντυπωσιακά εκθέματά του, κυρίως πήλινα αγγεία και τοιχογραφίες, αποτελεί τον καταλληλότερο εκθεσιακό χώρο για την παρουσίαση και την αντιπαραβολή με τα έργα σύγχρονων εικαστικών κεραμιστών.
Με κύρια θεματική και τίτλο «Clay Echoes: Unearthing Hidden Narratives / Πηλού Αντηχήσεις: Μέσα από κρυμμένες αφηγήσεις», συστήθηκε μία διεθνής κριτική επιτροπή που απαρτίζεται από την αρχαιολόγο Φραγκούλα Γεώρμα, την επιμελήτρια Κωνσταντίνα Δασκαλαντωνάκη, την καλλιτεχνική διευθύντρια της BCK Λουκία Θωμοπούλου, την καλλιτεχνική σύμβουλο Μαρέβα Γκραμπόφσκι-Μητσοτάκη, την επιμελήτρια και συγγραφέα Μαρίνα Φωκίδη, την κεραμίστρια Θεοδώρα Χωραφά, τον επιμελητή σύγχρονης τέχνης και ιδιοκτήτη γκαλερί Florian Daguet-Bresson και τον κεραμίστα και θεωρητικό Dr. David Jones, μέλος του International Association of Ceramics, οι οποίοι προχώρησαν σε ένα open call.
Η ανοιχτή αυτή πρόσκληση προς τη διεθνή κοινότητα εικαστικών κεραμιστών βρήκε θαυμαστή ανταπόκριση, καθώς οι προτάσεις έφτασαν τις 200, από κάθε γωνιά της γης, από την Ιαπωνία, την Κορέα και την Ταϊβάν μέχρι την Αργεντινή και τις ΗΠΑ, αλλά φυσικά και από την Ευρώπη. Η κριτική επιτροπή, αφού συνέλεξε τις προτάσεις, εργάστηκε για έναν μήνα πάνω στην ιδέα του συγκερασμού της τεχνικής αρτιότητας με τους θεματικούς και εννοιολογικούς προσανατολισμούς των καλλιτεχνών.
Η τελική εικοσάδα στην οποία κατέληξε αποτελείται από δέκα Έλληνες και Ελληνίδες και δέκα διεθνείς καλλιτέχνες, οι οποίοι θα εμπνέονταν από το Ακρωτήρι και θα παρέδιδαν έργα τα οποία θα παρουσιάζονταν στην Μπιενάλε του 2024 και θα διαγωνίζονταν μεταξύ τους για τρία βραβεία που συνοδεύονται από χρηματικό έπαθλο. Τα έργα που εν τέλει συμμετείχαν προέρχονται είτε από παλιότερες δημιουργίες των καλλιτεχνών είτε από εργασία που προέκυψε από την επαφή τους με το υλικό που σχετιζόταν με τα ευρήματα του Ακρωτηρίου.
Στα εγκαίνια της μπιενάλε, στα οποία παραβρεθήκαμε, η Λουκία Θωμοπούλου μάς διευκρίνισε ότι η διοργάνωση κάθε δύο χρόνια θα λαμβάνει χώρα σε διαφορετικό νησί, και μας εξήγησε: «Ο λόγος ήταν για το Ακρωτήρι. Στην πρώτη μου επίσκεψη ήμουν τυχερή, γιατί ήταν ανοιχτή ακόμα η διαδρομή μέσα από τα σπίτια. Περνώντας μέσα από αυτά μεταφέρεσαι στον χρόνο, βλέπεις τα έπιπλα, τα αντικείμενα, τα τελετουργικά. Σκέφτηκα ότι δεν θα υπήρχε κάτι πιο εμπνευστικό για έναν καλλιτέχνη, και καθώς ήθελα να κάνω μία μπιενάλε που θα ταξιδεύει, ήταν ιδανικό να έχω ως σημείο εκκίνησης τη Σαντορίνη και το Ακρωτήρι.
Να ασχοληθούμε όχι με την τουριστική πλευρά της Σαντορίνης αλλά με την ουσία της, γιατί είναι ένα υπέροχο νησί και όσο ζω εδώ βλέπω ένα άλλο νησί από αυτό που βλέπουν οι τουρίστες, με πολύ όμορφους οικισμούς, αρχιτεκτονική, υπέροχα χωριά. Η ουσία είναι να βοηθήσουμε την κοινότητα της κεραμικής να βγει μπροστά. Έχουμε πολύ σπουδαίους καλλιτέχνες κεραμίστες, και μακάρι να μπορέσουμε να δείξουμε και τους εικαστικούς που κάνουν κεραμικά, γιατί όταν ένας εικαστικός και ένας κεραμίστας δείχνουν τη δουλειά τους δίπλα δίπλα, είναι ωραίο».
Οι 20 καλλιτέχνες που επιλέχθηκαν είναι οι Γιώργος Βαβάτσης, Helena Boddenberg, Μίρκα Δραπανιώτου, Γιάννης Ζώης, Ule Ewelt, Ιon Fukazawa, Amyel Garnaoui, em irvin, Ιωσηφίνα Κοσμά, Κωνσταντίνος Λαδιανός, Simon Manoha, Ναταλία Μαντά, Στέλλα Μπαρακλιανού, Αγγελική Παπαδοπούλου, Desa Philippi, Yoav Reches, Νίκος Σεπετζόγλου, Θεόκλητος Τριανταφυλλίδης, Χρήστος Τσουμπλέκας και Yena Young.
Η βραδιά των εγκαινίων, στις 7 Ιουνίου, στον προαύλιο χώρο του Μουσείου Προϊστορικής Θήρας, συγκέντρωσε, εκτός από τους καλλιτέχνες που είχαν ταξιδέψει από όλο τον κόσμο για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους, αρκετούς παράγοντες της δημόσιας ζωής του νησιού. Ανάμεσά τους ο έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης, ο οποίος εξήγησε ότι είχε κάποιες επιφυλάξεις ως προς τη διάθεση του μουσείου καθώς, όπως είπε, «όταν διαθέτουμε αυτόν τον μοναδικό θησαυρό, έχουμε μια τεράστια ευθύνη για το πώς θα τον διαχειριστούμε».
Εν τέλει, καθώς είναι σύνηθες πια αρχαιολογικά μουσεία να φιλοξενούν εκθέσεις σύγχρονης τέχνης, και αφού διαπίστωσε μέσω του τίτλου «Διαχύσεις του πηλού» ότι ο στόχος της μπιενάλε είναι επί της ουσίας ανάλογος με αυτό που και οι αρχαιολόγοι προσπαθούν να κάνουν, δηλαδή να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν «κρυφές αφηγήσεις, μοναδικές ιστορίες, οι οποίες έρχονται από τα βάθη του χρόνου και προκαλούν το ενδιαφέρον του ανθρώπου, του πολίτη, της κοινότητας του 21ου αιώνα», έδωσε το πράσινο φως για να εγκαινιαστεί η 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής στη Σαντορίνη και στους χώρους του μουσείου.
Άλλωστε, όπως είχε πει νωρίτερα, κατά την ξενάγηση στην έκθεση, η επίσης αρχαιολόγος Φραγκούλα Γεώρμα, πρόκειται για «μια ιστορική στιγμή, γιατί είναι σημαντικό ότι μπορούμε να βάλουμε ένα έργο από πηλό δίπλα σε ένα αρχαίο επίσης από πηλό». Να αναφέρουμε ότι την επιμέλεια της έκθεσης, η οποία θα διαρκέσει ολόκληρο το καλοκαίρι, μέχρι τις 26 Οκτωβρίου, είχαν η Κωνσταντίνα Δασκαλαντωνάκη, η Λουκία Θωμοπούλου και η Μαρίνα Φωκίδη σε συνεπιμέλεια με τη Μάγια Ευσταθίου, επιμελήτρια του Μουσείου Προϊστορικής Θήρας.
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, δηλαδή η δημιουργία μιας σειράς από βάσεις στο χρώμα της τερακότας στις οποίες τοποθετήθηκαν οι δημιουργίες των εικαστικών, έγινε από τον Άρι Πέτρου, ο οποίος δήλωσε: «Είναι ένα ωραίο παιχνίδι να μπορέσουμε να έρθουμε στον χώρο και να μη νιώσουμε ότι είμαστε εισβολείς, αλλά να υπάρχει ένας ωραίος διάλογος μεταξύ των αρχαιοτήτων, να μην πάμε κόντρα, γιατί ήταν σίγουρα άνιση η μάχη. Το πρώτο που σκεφτόμαστε είναι πηλός, το χρώμα δηλώνει ταυτότητα, και επιλέξαμε η πρώτη μπιενάλε να έχει αυτό το χρώμα».
Κατά την τελετή έναρξης απονεμήθηκαν και δύο τιμητικά βραβεία, ένα στη σπουδαία Ελληνίδα κεραμίστρια Ελένη Βερναδάκη και ένα στον κεραμίστα Ανδρέα Μάκαρη, ο οποίος ζει και εργάζεται τα τελευταία 40 χρόνια στη Σαντορίνη. Παραλαμβάνοντας το βραβείο, επισήμανε ότι «είναι ντροπή για την Ελλάδα με ιστορία 10.000 χρόνων να μην έχει σχολή κεραμικής». Η κριτική επιτροπή απέμεινε το 1ο βραβείο στον Γιώργο Βαβάτση για το έργο του «Incision», το 2ο βραβείο στην Eweit Ule για το έργο της «θηρίον» και το 3ο βραβείο στο em irvin για το έργο του «weight (limit of excavation)».
Ο Γιώργος Βαβάτσης δημιούργησε ένα κεραμικό γλυπτό το οποίο είναι σαν να συγκεντρώνει όλη την ιστορία του νησιού μέσα από μια κάθετη γεωλογική τομή, στρώματα διαφορετικών περιόδων όπου έχει αποτυπωθεί μέσα από διάφορα υλικά η ανθρώπινη δραστηριότητα. Λίγες ώρες μετά τη βράβευσή του μού είπε τα εξής:
«Δέκα χρόνια ασχολούμαι με την ένταξη στοιχείων μέσα στον πηλό προκειμένου να δω μέσα από τη σύντομη διαδικασία της υψηλής θερμοκρασίας πώς αυτά μεταλλάσσονται, πώς έρχονται στα βασικά τους συστατικά και τι ίχνος αφήνουν στον χρόνο. Όταν έγινε η πρόσκληση και έκανα την πρόταση, ήταν επί της ουσίας αυτό που ούτως ή άλλως έκανα, θεώρησα ότι είναι τελείως στο επίκεντρο της ιδέας. Στη Σαντορίνη είχα την τύχη να έρθω μετά από χρόνια πέρυσι και να επισκεφθώ με την ησυχία μου το Ακρωτήρι και το μουσείο, επομένως όταν ξεκίνησε η διαδικασία και η προετοιμασία για την μπιενάλε, μου ήταν γνώριμα.
Όπως καταλαβαίνεις, το έργο προέκυψε κατευθείαν από την επίσκεψη στο Ακρωτήρι, ως μια δομή βγαλμένη μέσα από το έδαφος, η οποία θα περιείχε τα βασικά χαρακτηριστικά των εποχών της ιστορίας του ανθρώπου. Επίπεδα που αντιπροσωπεύουν βασικές εποχές. Είναι πηλός με πετρώματα, πηλός με σίδερο, πηλός με χαλκό, πηλός με πλαστικά και πηλός με τεχνολογικά προϊόντα. Το έργο δείχνει το αποτύπωμα των εποχών. Είναι ενδιαφέρον ότι το πλαστικό δεν αφήνει κανένα απολύτως αποτύπωμα. Παρόλο που λέμε ότι ένα μπουκάλι ανακυκλώνεται σε 100 χρόνια, στην ιστορία του πλανήτη, όχι σε εμάς ως ανθρώπινο είδος, το πλαστικό δεν θα αφήσει τίποτα, όπως έχει συμβεί με άλλα πράγματα».
Η Γερμανίδα Eweit Ule, η οποία δημιούργησε ένα ζευγάρι αντιλόπες σε διάβρωση που στέκουν σε αντιπαράθεση με μια τοιχογραφία με αίγες, μου εξήγησε: «Δημιουργώ κυρίως ζώα από πηλό. Όταν διάβασα για την μπιενάλε, ενθουσιάστηκα, γιατί μου ήταν ξεκάθαρο ότι συνδεόμουν άμεσα με το θέμα και την Ελλάδα ειδικά. Η δουλειά μου έχει να κάνει με τις ρίζες του ανθρώπινου είδους, ενώ η τεχνική που χρησιμοποιώ είναι η φωτιά όπως τη χρησιμοποιούσαν στην Εποχή του Λίθου. Έχοντας υπάρξει γεωγράφος, συνδεόμουν με τη Σαντορίνη μέσα από τις έρευνές μου σχετικά με το τσουνάμι της Κρήτης, οπότε θεματικά όλα συναινούσαν να δηλώσω συμμετοχή στην μπιενάλε. Μας παρείχαν και πληροφοριακό υλικό για να εμπνευστούμε.
Επέλεξα τις αντιλόπες που μπορεί να δει κανείς σε τοιχογραφίες στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, οι οποίες προέρχονται από το Ακρωτήρι. Έχει ενδιαφέρον πάντως ότι οι κάτοικοι της Θήρας είχαν τόσο στενή επαφή με τη φύση και τα ζώα. Δεν ξέρω αν υπήρχαν αντιλόπες στο νησί ή κάποιος τις είδε αλλού, ίσως στην Αίγυπτο. Αλλά από την προϊστορική εποχή η φύση κυριαρχούνταν από τα ζώα και οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρές ομάδες που περιτριγυρίζονταν από αυτά. Όταν τα βλέπουμε, μας θυμίζουν τις ρίζες μας, κάτι σκιρτάει μέσα μας».
Το έργο του em irvin (εικαστικό installation site-specific εγκαταστάσεων και κεραμικής) θυμίζει πλάκα που θα μπορούσε να είναι ένα ψηφιακό πάνελ, αλλά ίσως και μια αναφορά στα δαχτυλικά αποτυπώματα μιας ομάδας ανθρώπων. Να αποτολμήσω να το περιγράψω ως μια αφιερωματική πλάκα στη μνήμη όσων έζησαν κάποτε στο Ακρωτήρι και αναγκάστηκαν να φύγουν εσπευσμένα λόγω της επερχόμενης καταστροφής, και που πιθανόν να τους κατάπιαν τα κύματα;
Μου απαντάει: «Νομίζω ότι αυτό είναι ακριβές. Πάντα με ενδιαφέρουν δύο πράγματα ταυτόχρονα, το παρόν και το παρελθόν. Με ποιον τρόπο αφήνουν το στίγμα τους, πώς θα μπορούσε αυτό να είναι η υπογραφή τους αλλά συγχρόνως να μην είναι η υπογραφή τους, γιατί δεν θα έλεγα ότι απαραίτητα είναι η υπογραφή τους. Νομίζω ότι το έργο μου συνδέεται ως υπογραφή με όλα τα εκθέματα που βρίσκονται στο μουσείο. Οπότε, ναι, θα ήθελα να τραβήξω το ενδιαφέρον του κόσμου σε αυτό που θα βρίσκεται πάντα εδώ, τη δύναμη και την ομορφιά των κεραμικών, των γύψινων εκμαγείων, των τοιχογραφιών. Άλλωστε εδώ μιλάμε για τη μοναδικότητα που φέρουν τα δάχτυλά μας, τα οποία κρύβονται πίσω από τον μόχθο της χειρωνακτικής εργασίας και τη μοναδικότητα κάθε καλλιτέχνη».
Ο Ιάπωνας Ion Fukazawa, που ζει και εργάζεται στην Αυστραλία, κατάγεται, μου εξηγεί, από την πόλη Tajimi, όπου κατασκευάζεται το 70% των κεραμικών της Ιαπωνίας και το 90% των πλακιδίων. Το δικό του γλυπτό, στο οποίο χρησιμοποίησε λάβα από την πατρίδα του, τράβηξε το ενδιαφέρον πολλών, καθώς η Ιαπωνία συνδέεται με τη Σαντορίνη όσον αφορά τη σεισμική δραστηριότητα και τα ηφαίστεια. Θα πρόσθετα και τρεις μεγάλες καταστροφές όπου ο χρόνος πάγωσε για τους ανθρώπους, το 1700 π.Χ. στο Ακρωτήρι, το Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα και πιο πρόσφατα τη Φουκουσίμα. Στην αίσθηση αυτή, ότι η χώρα του έχει μια συγγένεια με το Αιγαίο, βασίστηκε και συμμετείχε στην μπιενάλε.
Μου είπε: «Νιώθω ότι κατά κάποιον τρόπο οι άνθρωποι στη Σαντορίνη ζουν έχοντας αυτό στο μυαλό τους, κι ενώ κάποτε συνέβη μια μεγάλη καταστροφή, κάποιοι επανεκκίνησαν τη ζωή εδώ. Ήξερα ότι η Σαντορίνη είναι ένας πολύ δημοφιλής τουριστικός προορισμός και κανονικά δεν θα με ενδιέφερε να την επισκεφθώ, αλλά διαβάζοντας την ιστορία της και βλέποντας τις ανασκαφές βρήκα ομοιότητες με όλα όσα αγαπώ, τον πηλό και την κεραμική. Συγκινήθηκα πολύ από το υλικό που μου στάλθηκε και από τις εικόνες, καθώς η δουλειά μου έχει πολύ να κάνει με τη διάβρωση. Κι εγώ “σκάβω” μέσα στον πηλό, κάτι που με έναν τρόπο θυμίζει την ανασκαφή του τόπου».
Η ιδέα της Λουκίας Θωμοπούλου και των συνεργατών της είναι κάθε δεύτερο χρόνο η μπιενάλε να γίνεται σε άλλο ελληνικό νησί. Δεν μας αποκάλυψε ποιο θα είναι το επόμενο, αλλά στον λόγο της μας εκμυστηρεύτηκε πως αμφιβάλλει ότι θα βρει στον επόμενο σταθμό την ίδια συμμετοχικότητα και τη θετική συνεισφορά όλων όσων ενεπλάκησαν στη διοργάνωση αυτή. Να είναι η μακραίωνη σχέση των ανθρώπων του τόπου με τη γη τους, με τα ευρήματα που βγήκαν στην επιφάνεια, δημιουργήματα των μακρινών τους προγόνων; Όπως και να έχει, πρόκειται μια εξαιρετική μπιενάλε, την οποία όποιοι βρεθούν στη Σαντορίνη για καλοκαιρινές διακοπές οφείλουν να επισκεφθούν.
Η 1η Μπιενάλε Σύγχρονης Κεραμικής Τέχνης στην Ελλάδα θα πραγματοποιηθεί μεταξύ 07.06 και 26.10.2024 στο Μουσείο Προϊστορικής Θήρας της Σαντορίνης.
Ώρες Λειτουργίας: Δευτέρα-Κυριακή, 08:30 - 15:30 (Τρίτη κλειστά).
