Πόσα είδη πολιτικής ορθότητας υπάρχουν;

ΤΙ ΚΟΙΝΟ ΜΠΟΡΕΙ να έχει ο Δωδεκάλογος του Γύφτου του Κωστή Παλαμά με τον «Άδωνι» του Σταμάτη Κραουνάκη; Η Κοκκινοσκουφίτσα με τον Τζέιμς Μποντ του Ian Fleming; Ο Άρχοντας των δαχτυλιδιών με τον Άνθρωπο από τη Γαλλία; O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου με το Ζιγκ ζαγκ στις νεραντζιές της Έρσης Σωτηροπούλου;

Είναι μερικά μόνο από τα πολυάριθμα παραδείγματα για το πώς η πολιτική ορθότητα μπορεί να παρεμβαίνει στην καλλιτεχνική ελευθερία που παραθέτει στο πρόσφατο βιβλίο του Πολιτική ορθότητα: Η σύγχρονη λογοκρισία; Από τη νομική στην πολιτική ορθότητα και στα όρια της πνευματικής έκφρασης (εκδόσεις Ευρασία, 2024) ο Σπύρος Βλαχόπουλος, καθηγητής Δημοσίου Δικαίου με έμφαση στο Συνταγματικό Δίκαιο στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Σπύρος Βλαχόπουλος στο συγκεκριμένο δοκίμιο (που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του εκλιπόντα καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου Σταύρου Τσακυράκη) προσεγγίζει με εύληπτο για τον απλό αναγνώστη τρόπο τον πυρήνα μιας προβληματικής που ειδικά τα τελευταία χρόνια απασχολεί όλο και περισσότερο τη δημόσια σφαίρα. Μέσα από εντυπωσιακή πληθώρα παραδειγμάτων, εγχώριων όσο και από το εξωτερικό, από την Τέχνη και το διαδίκτυο μέχρι τα πανεπιστήμια και τον Τύπο, και με πλούσια βιβλιογραφία από ετερόκλητες πηγές, από δοκίμια και εφημερίδες μέχρι άρθρα στο διαδίκτυο και λογοτεχνικά αποσπάσματα, φωτίζει πτυχές ενός πολυσχιδούς φαινομένου που αναδύεται σε μείζον για την εποχή μας και αφορά πολλούς τομείς.

 Το κεφάλαιο που αφορά τη σχέση της πολιτικής ορθότητας με την καλλιτεχνική ελευθερία είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα του βιβλίου, καθώς ο συγγραφέας δίνει απαντήσεις και διασαφηνίζει με οξυδέρκεια πολλά θέματα λογοκρισίας που έχουν απασχολήσει έντονα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η πολιτική ορθότητα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ορίζεται ως η «ανάπτυξη ενός κώδικα έκφρασης, επικοινωνίας και γενικότερα συμπεριφοράς, ο οποίος θεωρείται ορθός από την κοινωνία ή ένα μεγάλο τμήμα της και από τον οποίο, αν αποστεί κανείς, υφίσταται δυσμενείς συνέπειες». Όπως επισημαίνει ο Σπύρος Βλαχόπουλος, η πολιτική ορθότητα μόνο κατ’ επίφασιν ονομάζεται πλέον «πολιτική», καθώς έχει εφαρμογή σε πολλά πεδία: στον δημόσιο διάλογο, στις τέχνες, στο διαδίκτυο, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στην εκπαίδευση, στην εργασία, στη διαφήμιση, στα ΜΜΕ, στις διεθνείς σχέσεις, στις επιστήμες και στον ακαδημαϊκό χώρο.

Ο Σπύρος Βλαχόπουλος επιχειρεί να καταδείξει γιατί η πολιτική ορθότητα, αν και έχει θετικό πρόσημο και εκκινεί από την προσπάθεια εξάλειψης των διακρίσεων εξαιτίας του φύλου, του χρώματος, των σωματικών χαρακτηριστικών, της εθνοτικής καταγωγής και του σεξουαλικού προσανατολισμού και την προσπάθεια να μη θιγούν μειονοτικές ομάδες, συνιστά έναν σημαντικό περιορισμό για την ελευθερία της έκφρασης, που μπορεί τελικά να οδηγήσει στην ομοιομορφία και στην κατάργηση της διαφορετικότητας, ακριβώς στο αντίθετο, δηλαδή, από ό,τι ευαγγελίζεται.

Ξεκινώντας από την έννοια της «νομικής ορθότητας» και προχωρώντας στη συνέχεια σε αυτήν της πολιτικής, ο συγγραφέας απαριθμεί τους λόγους για τους οποίους η πολιτική ορθότητα, που ασφαλώς δεν είναι μια καινούργια έννοια, έχει αποκτήσει μια πολύ ευρύτερη σημασία για την εποχή μας· επιχειρηματολογεί για το ότι η πολιτική ορθότητα αποτελεί απειλή για την ελευθερία της έκφρασης, την καλλιτεχνική και την ακαδημαϊκή ελευθερία· συνδέει την πολιτική ορθότητα με την κουλτούρα της ακύρωσης (cancel culture)· αναφέρεται στο γιατί η πολυσημία της γλώσσας περιπλέκει τα πράγματα και στην ιδιωτική λογοκρισία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης· μιλά για ακραίες περιπτώσεις πολιτικής ορθότητας στα αμερικανικά πανεπιστήμια, για τον κίνδυνο αυτολογοκρισίας που αντιμετωπίζουν οι νέοι επιστήμονες και συνεχίζει με τη σεξιστική χρήση της γλώσσας στις προσφωνήσεις· περιγράφει το πώς η καλλιτεχνική ελευθερία υποφέρει από την πολιτική ορθότητα και εξηγεί τους λόγους για τους οποίους η μία είναι αντίθετη στην άλλη· παραθέτει περιπτώσεις αναδρομικής λογοκρισίας, όπως αυτή στον Ρόαλντ Νταλ και στην Άγκαθα Κρίστι· καταφέρεται εναντίον των «sensitivity readers» των μεγάλων εκδοτικών οίκων· αποδεικνύει γιατί τελικά η πολική ορθότητα δεν έχει πολιτικό πρόσημο και γιατί το μανιχαϊστικό δίπολο «συντηρητικοί πολέμιοι» και «προοδευτικοί υπέρμαχοι» είναι ξεπερασμένο· αναλύει γιατί η υποχρεωτική συμπερίληψη είναι προβληματική και μπορεί να καταλήξει σε έναν νέου τύπου κομφορμισμό· διακρίνει την πολιτική ορθότητα σε δύο είδη, τη «θεματική» και την «ad hominem», με τη δεύτερη να προβάλλεται ως εξαιρετικά επικίνδυνη· υποστηρίζει πως υπάρχει σχέση μεταξύ της πολιτικής ορθότητας και της ανόδου του λαϊκισμού και, τέλος, προκρίνει ως λύση, αντί για την πολιτική ορθότητα, την έννοια της «αμοιβαίας ανεκτικότητας», ως «κοινωνική και νομική επιταγή» και θεμελιώδη έννοια για μια σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία.

Ειδικά το κεφάλαιο που αφορά τη σχέση της πολιτικής ορθότητας με την καλλιτεχνική ελευθερία είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα του βιβλίου, καθώς ο συγγραφέας δίνει απαντήσεις και διασαφηνίζει με οξυδέρκεια πολλά θέματα λογοκρισίας που έχουν απασχολήσει έντονα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκτός από όσα αναφέραμε στην εισαγωγή, περιλαμβάνει περιπτώσεις όπως αυτή της σατιρικής περσόνας του Γέροντα Παστίτσιου ή η πολύ πρόσφατη της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ, με τη ροζ σημαία της έκθεσης «Neighborhood Guilt» που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις. Ο Σπύρος Βλαχόπουλος εύστοχα αναφέρει πως «ο καλλιτεχνικός λόγος δεν μπορεί να εξομοιωθεί με τον ευθύ, άμεσο, μη καλλιτεχνικό ανθρώπινο λόγο.

Είναι κάτι διαφορετικό και αυτό είναι που δίνει ιδιαίτερη αξία στην τέχνη. Η καλλιτεχνική δημιουργία κινείται συνήθως σε ένα μεταφορικό και αλληγορικό επίπεδο, ακόμα και εάν πραγματεύεται ιστορικά θέματα» και παρακάτω: «Έξαλλου, το μήνυμα του καλλιτέχνη δεν ταυτίζεται πάντοτε με το μήνυμα που λαμβάνει αυτός που διαβάζει, βλέπει ή ακούει το καλλιτεχνικό έργο».

Αυτονόητα πράγματα, θα έλεγε κανείς. Ωστόσο, στην εποχή των culture wars, στην οποία όλα είναι τόσο συγκεχυμένα και παντός είδους ζηλωτές θέλουν να επιβάλουν κυρώσεις ακόμα και σε καλλιτεχνικά έργα του παρελθόντος και στην οποία το Όσα παίρνει ο άνεμος χρειάστηκε disclaimer για να προβληθεί από το HBO Max, δεν είναι και τόσο αυτονόητα και οφείλουμε να τα επισημαίνουμε.

Συμπερασματικά, η προβληματική της πολιτικής ορθότητας αναδεικνύεται μέσα από το βιβλίο του Σπύρου Βλαχόπουλου ως ένα αρκετά πολύπτυχο και πολυσήμαντο θέμα. Ο αναγνώστης θα αναρωτηθεί για πολλά, μπορεί και να διαφωνήσει με αρκετές από τις θέσεις του βιβλίου, ανάλογα με τις απόψεις του και με την πλευρά στην οποία ανήκει, αυτή των πολέμιων ή αυτή των υποστηρικτών.

Ειδικά οι σελίδες όπου συνδέεται η πολιτική ορθότητα με την άνοδο του λαϊκισμού και τη μετατόπιση συντηρητικών τμημάτων της κοινωνίας προς την ακροδεξιά, εξαιτίας της καταπίεσης που νιώθουν από την πολιτική ορθότητα, πολλές ενστάσεις θα μπορούσαν να εγείρουν. Αλλά αυτό ουδόλως έχει σημασία. Οι προκαταλήψεις του αναγνώστη και οι παγιωμένες πεποιθήσεις του θα δοκιμαστούν και ίσως θα ταρακουνηθούν.

Σε μια πραγματικότητα που γίνεται όλο και πιο πολύπλοκη και σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κι επισφαλές πεδίο, όπου δεν χωρούν απόλυτες βεβαιότητες και μονολιθικές προσεγγίσεις, το βιβλίο του Σπύρου Βλαχόπουλου Πολιτική ορθότητα: Η σύγχρονη λογοκρισία;, εκτός από κατατοπιστικό δοκίμιο, είναι και ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, μακριά από σοβαροφάνειες και ακαδημαϊκές αγκυλώσεις· μια σημαντική παρέμβαση σε ένα θέμα που απασχολεί ιδιαίτερα τη δημόσια σφαίρα τα τελευταία χρόνια, η οποία αποκαλύπτει τις αντιφάσεις και τις αντινομίες που το διέπουν.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ