Η Οδύσσεια μέσα από τον κόσμο των φυτών
Πέρα από τις ναυτικές περιπέτειες του Οδυσσέα, η Οδύσσεια "στο ύψος των χόρτων και των αγριολούλουδων"
Οι λέξεις και το νερό
Claire Paulian
En attendant Nadeau - 13.08. 2024
Τα τελευταία χρόνια έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον για τους κήπους, είτε ιδιωτικούς είτε κοινόχρηστους, για τα φυτά, τα βότανα και τα φυτολόγια. Αυτό οφείλεται εν μέρει στη συνεχιζόμενη αποψίλωση του πλανήτη, στις ανακατατάξεις που προκαλεί η υπερθέρμανσή του και στην ανάγκη επανασύνδεσης με τη φύση, ακόμη και αν η φύση δεν είναι ούτε πρόσωπο ούτε θεότητα.
Δημοσιεύτηκε φέτος το φυτολόγιο της φυλακής της Ρόζα Λούξεμπουργκ, αλλά και το La migration des plantes (Η μετανάστευση των φυτών), και, πιο πρόσφατα, το μακροσκελές ποίημα Passer l'été (Περνώντας το καλοκαίρι) της Irène Gayraud. Η Μετανάστευση των φυτών, ένα συλλογικό έργο, εξετάζει τη "φυτική στροφή" που ξεκίνησε τη δεκαετία του 2000 και έχει θεωρητικοποιηθεί περισσότερο από το 2015 και μετά. Τα φυτά, ως θέμα των "επιστημών του ανθρώπου", όχι μόνο βγαίνουν από το πανεπιστημιακό τους περιθώριο, αλλά και επιτρέπουν τον συνδυασμό πολλών ειδών λόγου. Βρίσκουμε έτσι σε αυτόν τον τόμο πανεπιστημιακές συνεισφορές, ποιήματα και φωτογραφίες. Σε πολλούς γεννιούνται ερωτήματα σε σχέση με τις δύσπιστες, ακόμη και πολεμικές, πολιτικές μεταφορές που συνοδεύουν την περιγραφή των έμβιων όντων - για παράδειγμα, όταν μιλάμε για "επεκτατικά φυτά". Αντίθετα, η "μετανάστευση" είναι μια πολύτιμη έννοια εδώ: αναφέρεται στον τρόπο που τα φυτά ταξιδεύουν, που τα τοπία αναδιαμορφώνονται, και καταπολεμά τον φετιχισμό των ειδών που υποτίθεται ότι είναι τοπικά, αλλά και την πολιτική ξενοφοβία. Η ομολογία που μας οδηγεί από την περιγραφή των έμβιων όντων στην πολιτική ηθική μπορεί μερικές φορές να φαίνεται λίγο ρητορική, αλλά υποδεικνύει την ανάγκη για μια πολιτική που θα ενσωματώνει το έμβιο στοιχείο - και την περατότητά του.
Στη συλλογή Passer l'été της Irène Gayraud, ένας κήπος που ξεραίνεται και πεθαίνει (με όλα του τα είδη) λόγω έλλειψης νερού γίνεται ο αδιαφανής και σιωπηλός μάρτυρας των κοινότοπων αλλά και όλο πιο ανησυχητικών συζητήσεων που κάνουν οι ιδιοκτήτες του γι' αυτόν. Είναι καλοκαίρι, η βροχή δεν πέφτει, ο κήπος πεθαίνει, το ρέμα δεν ψιθυρίζει πια το παραμύθι του, κλέβουν το νερό στις δεξαμενές, οι διοικητικοί περιορισμοί είναι όλο και πιο δραστικοί και πάντα καθυστερημένοι. Τα λόγια των κατοίκων και των ιδιοκτητών, αν και ολοένα πιο ανήσυχα, δεν ξεπερνούν το στάδιο του σχολιασμού, διακινδυνεύοντας να χάσουν το κρίσιμο σημείο εκείνο όπου κάτι, αν όχι τα πάντα, μπορεί ακόμα να σωθεί. Μιλάνε για μια "σιωπή ξηρασίας". Και όμως, με τον κήπο, είναι η ίδια η γλώσσα που ξεραίνεται και ο κόσμος των ίδιων των ομιλητών που πνέει τα λοίσθια. Ο καύσωνας γίνεται η ύστατη εποχή, αυτή που καταπίνει τα πάντα και ανοίγει διάπλατα την πόρτα που σε βγάζει έξω από τον κύκλο των εποχών. Το ποίημα επιχειρεί τότε να επανασυνδεθεί με αυτό που, στον προφορικό λόγο, δεν έρχεται πολύ αργά αλλά προηγείται, δείχνει πρόβλεψη, δεσμεύει, συνδέει και σώζει.
Αλλά η "φυτική στροφή" λειτουργεί και αντίστροφα, καλώντας μας να ξαναδιαβάσουμε τους κλασικούς. Την Οδύσσεια, για παράδειγμα. Νομίζαμε ότι επρόκειτο για το θαλάσσιο ταξίδι ενός Οδυσσέα που επιθυμούσε να επιστρέψει στην Ιθάκη; Στο Botaniser l’Odyssée, ο Laurent Dubreuil αναπτύσσει μια αντιπρόταση γεμάτη σπόρους, δέντρα, υπομονή, γηρατειά και παιδική ηλικία. Μας διηγείται ότι διέκρινε στα ελληνικά του Ομήρου κάτι το χωριάτικο και το αγροτικό, και αυτό τον παρακίνησε να διαβάσει την Οδύσσεια ξέχωρα από το ναυτικό της στοιχείο, "στο ύψος των χόρτων και των λουλουδιών των αγρών", καταγράφοντας πρώτα σε ένα ευρετήριο τα ονόματα των φυτών της Οδύσσειας. Ομολογουμένως, το εγχείρημά του δεν είναι οικοποιητικό, με την έννοια ότι δεν έχει οικολογικό στόχο. Αλλά δεν θα το διαβάζαμε με τόση προσοχή αν δεν ανησυχούσαμε για τους κινδύνους μαζικής εξαφάνισης των φυτών σήμερα.
Η προσοχή που δίνει ο συγγραφέας στις ελληνικές εκφράσεις και στις διάφορες δυνατές μεταφράσεις ανοίγει έναν χώρο όπου η γνώση, η μνήμη και η φαντασία μπορούν να συνομιλήσουν. Η ανάγνωσή του της Οδύσσειας την κάνει να αντηχεί με έναν νέο, γήινο τρόπο: παρελαύνουν διάφορα λουλούδια, πραγματικά και φανταστικά (δεν θα διαλέξουμε), μας υπενθυμίζει ότι η γεωργία στην Οδύσσεια είναι ακόμη πρώιμη, ότι το πιο πρόσφατο δέντρο είναι η αχλαδιά, ότι τα ονόματα των φυτών, όπως και τα ίδια τα φυτά, μεταναστεύουν και υβριδοποιούνται. Του επιτρέπει να συνομιλεί με τον Ζακ Ντεριντά, σχολιαστή του Πλάτωνα, ιδίως γύρω από τη μετάφραση της Φαρμακείας. Στο ομηρικό πλαίσιο, και ίσως με μια μικρή δόση σκανταλιάς, ο Dubreuil προτείνει να μεταφραστεί το pharmakon όχι ως "φάρμακο" αλλά ως "φαρμακευτικό φυτό". Για παράδειγμα, η Ελένη, η νέα μεσαιωνική θεραπεύτρια, προσφέρει στους καλεσμένους της "φαρμακευτικά φυτά" για να τους βοηθήσει να ξεχάσουν το πένθος και τον πόνο τους.
Αλλά η ανάγνωση του Laurent Dubreuil του επιτρέπει επίσης να εξερευνήσει τρία συγκοινωνούντα παρελθόντα και, εμμέσως, τρεις πατρικούς κήπους - και αυτό το ζήτημα της πατρικής καταγωγής στη νέα ανάγνωση του Ομήρου τον φέρνει κάπως κοντά στον Daniel Mendelsohn [Αμερικανός συγγραφέας και δοκιμιογράφος που πρότεινε μία νέα μετάφραση της Οδύσσειας -σ.σ.]. Υπάρχει το παρελθόν του Οδυσσέα που προσπαθεί να επιστρέψει στο νησί και στο βασίλειό του, στους οπωρώνες του πατέρα του. Το τελευταίο κεφάλαιο είναι πολύ όμορφο από αυτή την άποψη: δεν θυμόμασταν τόσο καλά τον Λαέρτη, τον γερασμένο, μοναχικό και φτωχό αγρότη, ούτε τα ελαιόδεντρα που φύτεψε όταν γεννήθηκε ο γιος του. Υπάρχει το παρελθόν του φιλόλογου που αναρωτιέται για την θολή ακτινοβολία των ξένων και αρχαίων λέξεων. Αυτό το παρελθόν δεν είναι απαραίτητα "πατρικό", αλλά γίνεται σε κάποιο βαθμό, όταν ο Dubreuil στρέφει την προσοχή του στους κήπους του Αλκίνοου, βασιλιά των Φαιάκων και πατέρα της Ναυσικάς. Σαν αρχιτέκτονας τοπίου, αναμιγνύει τις διαφορετικές πιθανές διαμορφώσεις φυτών, σύμφωνα με τις διαφορετικές σημασίες των λέξεων, δημιουργώντας μονοχρωματικά ντεγκραντέ, σημειώνοντας τη χροιά του χρώματος στην prasia, που συνήθως μεταφράζεται ως "παρτέρι" (αλλά στα ελληνικά η μονάδα καλλιέργειας δεν είναι, όπως επισημαίνει, ένα τετράπλευρο): σε αυτόν τον κήπο υπάρχουν μπλε και πράσινα, "χειμώνα καλοκαίρι". Πιο κάτω, ενδιαφέρεται για τη χρήση της λέξης "παράδεισος", την οποία ο Ξενοφώντας πήρε από τα ιρανικά για να την μεταφέρει στα ελληνικά και η οποία εκ των υστέρων επαναπροσδιόρισε την αντίληψη για τον κλειστό κήπο του Αλκίνοου. Και μετά, βέβαια, υπάρχει και το δικό του παρελθόν, το οποίο αναφέρει στο τέλος, όταν θυμάται ότι κι αυτός υπήρξε γιος που έπαιζε σε έναν οπωρώνα-κήπο που πλέον έχει πουληθεί. Έτσι οι κήποι του Laurent Dubreuil, είτε τους διαβάζει, είτε τους φαντάζεται, είτε τους θυμάται, εμφανίζουν στην αντιστοιχία τους το μυθικό σημάδι του "εξαφανισμένου ονείρου μιας αρχής". Αποτελούν μέρος ενός κυκλικού χρόνου της μνήμης που απαντά στο οικείο ερώτημα της απώλειας και του πένθους.
Είθε αυτοί, οι μικροί μας κήποι σήμερα, οι δικοί μας ή των φίλων μας, κληρονομημένοι από πολλές γενιές, πρόσφατα φυτεμένοι ή ακόμη και πουλημένοι σε άλλους, να "βγάλουν το καλοκαίρι", να συνεχίσουν να τρέφουν τη σκέψη μας για τον κόσμο και τους κύκλους και να υποστηρίζουν ακόμη τις αναμνήσεις μας, το πένθος μας και τις γλώσσες μας. Και μακάρι, όπως μας καλεί η Irène Gayraud, να βρούμε τις λέξεις και το νερό που θα τους βοηθήσουν να επιβιώσουν.
