Δεν υπάρχει σύντομος δρόμος προς τη γνώση. Αυτό είναι γνωστό. Ούτε εξυπνάδες, ούτε ταχύρυθμη εκπαίδευση. Ούτε αν διαβάσει κανείς ένα βιβλίο θα γίνει φιλόσοφος. Αυτό το βιβλίο του Will Durant, δεν είναι ένα λαϊκό βιβλίο που εξασφαλίζει την είσοδο στον παράδεισο της φιλοσοφίας στον αναγνώστη. Και σε καμία περίπτωση δε μπορεί να υποκαταστήσει τα πρωτότυπα έργα των φιλοσόφων. Είναι απλώς ένα φιλικό βιβλίο σε κάποιον που θα ήθελε να κάνει μια αρχή. Να περιπλανηθεί για λίγο στον μακρύ δρόμος της σκέψης. Και μέσα από αυτό το βιβλίο να ενδιαφερθεί και να γνωρίσει ένα κομμάτι της σύνθετης σκέψης που διαμόρφωσε τον κόσμο μας.
Η περιήγηση στους Ευρωπαίους φιλοσόφους ξεκινά από τον Πλάτωνα και φτάνει μέχρι τον Μπέρτραντ Ράσσελ. Διαλέξαμε μερικά αποσπάσματα του βιβλίου. Μια πρώτη γεύση της αιώνιας σκέψης.
Ο Πλάτωνας και η Ουτοπία
Ο Αριστοτέλης και η Λογική
Λογική είναι, απλά, η τέχνη και η μέθοδος της ορθής σκέψης. Ενυπάρχει σε όλες τις επιστήμες, σε όλους τους κλάδους και όλες τις τέχνες. Ακόμα και η μουσική την εμπεριέχει. Είναι επιστήμη γιατί σε σημαντικό βαθμό οι διεργασίες της ορθής σκέψης μπορούν να αναχθούν σε κανόνες σαν αυτούς της φυσικής και της γεωμετρίας, και να διδαχθούν σε κάθε φυσιολογικό άνθρωπο· είναι τέχνη γιατί με την εξάσκηση χαρίζει στο μυαλό, τελικά, μια ασύνειδη και άμεση ακρίβεια όμοια με αυτή που οδηγεί τα δάχτυλα του πιανίστα πάνω στα πλήκτρα για να παραγάγει αβίαστα αρμονίες. Τίποτα δεν είναι τόσο βαρετό όσο η Λογική, αλλά και τίποτα τόσο σημαντικό.
Ο Φράνσις Μπέϊκον για τους νέους
Ο Σπινόζα και η εξουσία
Ο μόνιμος ισχυρισμός εκείνων που διψούν για απόλυτη εξουσία είναι ότι, για το συμφέρον του κράτους, η διαχείριση των υποθέσεών του πρέπει να γίνεται κρυφά... Όμως όσο περισσότερο κρύβονται τα επιχειρήματα αυτού του είδους πίσω από τη μάσκα του δημόσιου συμφέροντος, τόσο πιο καταπιεστική θα είναι η δουλεία στην οποία θα οδηγήσουν... Καλύτερα να υπάρχουν σωστά σχέδια που να είναι γνωστά στον εχθρό παρά να κρύβονται από τους πολίτες τα δόλια μυστικά των τυράννων. Εκείνοι που μπορούν να χειρίζονται κρυφά τις υποθέσεις ενός κράτους το έχουν υπό την απόλυτη εξουσία τους. Και όπως συνωμοτούν κατά του εχθρού σε καιρό πολέμου, το ίδιο κάνουν κατά των πολιτών σε καιρό ειρήνης.
Ο Βολταίρος και η μνήμη των ανθρώπων
Αν η μνήμη χαθεί, πώς θα είσαι ο ίδιος άνθρωπος;...Γιατί οι άνθρωποι βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι μόνο σε αυτούς έχει δοθεί μια πνευματική και αθάνατη φύση;... Ίσως από απύθμενη ματαιοδοξία. Είμαι σίγουρος ότι, αν μπορούσε να μιλήσει ένα παγόνι, θα καυχιόταν κι αυτό για την ψυχή του και θα δήλωνε ότι κατοικεί στην υπέροχη ουρά του.
Ο Καντ και ο γερμανικός ιδεαλισμός
Ο Σοπενχάουερ και η αναγκαιότητα της αλήθειας
Ο Χερμπερτ Σπένσερ περί προσαρμογής της ζωής
Ο Σπένσερ βλέπει στη ζωή του ατόμου μια προσαρμογή των εσωτερικών σχέσεων στις εξωτερικές, έτσι παρατηρεί στη ζωή του είδους μια αξιοσημείωτη προσαρμογή της αναπαραγωγικής ικανότητας στις συνθήκες του φυσικού του περιβάλλοντος.
Ο Νίτσε και η ουσία του αρχιοελληνικού δράματος
Ποτέ πριν ένας φιλόσοφος δεν είχε γράψει με τόσο λυρισμό. Μίλησε για τους δύο θεούς τους οποίους λάτρευε η ελληνική τέχνη: πρώτα για τον Διόνυσο (ή Βάκχο), τον θεό του κρασιού και του γλεντιού, της κυριαρχίας της ζωής, της χαράς της δράσης, της έκστασης και της έμπνευσης, του ενστίκτου, της περιπέτειας και του ατρόμητου πόνου, τον θεό του τραγουδιού, της μουσικής, του χορού και του δράματος· και μετά για τον Απόλλωνα, τον θεό της ειρηνικής ζωής, της σχόλης και της ησυχίας, της αισθητικής συγκίνησης και της διανοητικής επεξεργασίας, της λογικής τάξης και της φιλοσοφικής ηρεμίας, τον θεό της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της επικής ποίησης. Τα ανώτερα δείγματα της αρχαιοελληνικής τέχνης αντιπροσώπευαν μια ένωση των δύο ιδανικών, της ανεξάντλητης αρσενικής δύναμης του Διόνυσου και της ήρεμης, θηλυκής σε μεγάλο βαθμό ομορφιάς του Απόλλωνα. Στο δράμα, ο Διόνυσος ενέπνεε τον χορό και ο Απόλλωνας τον διάλογο. Ο χορός προήλθε από την πομπή των πιστών του Διονύσου που ήταν ντυμένοι σαν Σάτυροι· ο διάλογος ήταν μεταγενέστερη προσθήκη, ένα στοχαστικό προσάρτημα σε μια συναισθηματική εμπειρία.
Η βαθύτερη ουσία του αρχαιοελληνικού δράματος ήταν η διονυσιακή υπερνίκηση του πεσιμισμού μέσω της τέχνης. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν ήταν ο χαρούμενος και αισιόδοξος λαός που περιγράφουν σήμερα· ένιωθαν τις πληγές της ζωής στο πετσί τους, καθώς και την τραγική της συντομία. Όταν ο Μίδας ρώτησε τον Σιληνό ποια μοίρα είναι καλύτερη για τον άνθρωπο, αυτός απάντησε: «Φυλή αξιολύπητη και εφήμερη, παιδί της τύχης και της οδύνης, γιατί με αναγκάζεις να αποκαλύψω όσα θα ήταν προτιμότερο για σένα να παραμείνουν ανείπωτα; Αυτό που περισσότερο απ’ όλα πρέπει να επιθυμείς είναι ανέφικτο: να μην είχες ποτέ γεννηθεί, να μην υπάρχεις. Το δεύτερο καλύτερο θα ήταν να πεθάνεις το γρηγορότερο». Προφανώς αυτοί οι άνθρωποι δεν είχαν να μάθουν πολλά από τον Σοπενχάουερ ή από τους ινδουιστές. Όμως οι Έλληνες έδιωξαν τον ζόφο της απογοήτευσής τους χάρη στη λαμπρή τέχνη τους: από τα δεινά τους δημιούργησαν ένα θέαμα, το δράμα, και διαπίστωσαν ότι «μόνο ως αισθητικά φαινόμενα», ως αντικείμενα καλλιτεχνικού στοχασμού ή ανάπλασης, «φαίνεται να νομιμοποιούνται η ύπαρξη και ο κόσμος». «Το υψηλό είναι η καλλιτεχνική υποταγή του απαίσιου». Ο πεσιμισμός είναι ένδειξη παρακμής, ο οπτιμισμός ένδειξη επιπολαιότητας. Η «τραγική αισιοδοξία» είναι ίδιον του ισχυρού που επιζητεί την ένταση και την έκταση της εμπειρίας έστω και αν έχει ως τίμημα τον πόνο, και χαίρεται διαπιστώνοντας ότι η διαμάχη είναι ο νόμος της ζωής. «Η ίδια η τραγωδία είναι η απόδειξη ότι οι Έλληνες δεν ήταν απαισιόδοξοι». Η περίοδος που αυτή η «τραγική αισιοδοξία» γέννησε το δράμα του Αισχύλου και την προσωκρατική φιλοσοφία ήταν οι «λαμπρές μέρες της Ελλάδας».
Ο Ανρί Μπέρξον και η επανάσταση κατά του υλισμού
Ο Μπενεντέτο Κρότσε και η εσωτερική ομορφιά
Μας βοηθούν όλα αυτά άραγε να απαντήσουμε σε εκείνο το βασανιστικό ερώτημα, Τι είναι ομορφιά; Εδώ σίγουρα υπάρχουν τόσες γνώμες όσες και άνθρωποι· επιπλέον, κάθε ερωτευμένος πιστεύει ότι είναι αυθεντία στο θέμα και δεν δέχεται αντιρρήσεις. Ο Κρότσε απαντά ότι ομορφιά είναι ο νοητικός σχηματισμός μιας εικόνας (ή μιας σειράς από εικόνες) που συλλαμβάνει την ουσία του πράγματος το οποίο έχει υποπέσει στην αντίληψή μας.
Και πάλι εδώ η ομορφιά αφορά μάλλον την εσωτερική εικόνα παρά την εξωτερική μορφή στην οποία έχει ενσωματωθεί. Θα θέλαμε να πιστέψουμε ότι η διαφορά μας από τον Σαίξπηρ έγκειται σε μεγάλο βαθμό στην τεχνική της εξωτερικής έκφρασης, ότι έχουμε κάνει σκέψεις τόσο βαθιές που δεν εκφράζονται με λόγια. Όμως αυτή δεν είναι παρά μια ευχάριστη ψευδαίσθηση: η διαφορά δεν έγκειται στη δύναμη με την οποία εξωτερικεύεται η εικόνα αλλά στη δύναμη του εσωτερικού σχηματισμού μιας εικόνας η οποία εκφράζει το αντικείμενο.
Ο Μπέρτραντ Ράσελ για τη λευκή φυλή
Είναι λίγο δύσκολο να περάσει κανείς από την Αγγλία στην Αμερική, και μετά στη Ρωσία, και αποκεί στην Ινδία και στην Κίνα, και να διατηρήσει αμετάβλητη την κοινωνική φιλοσοφία του. Ο κόσμος έπεισε τον Μπέρτραντ Ράσελ ότι είναι πολύ ευρύς για να τον χωρέσουν οι μαθηματικοί του τύποι, και ίσως πολύ μεγάλος και δύσκαμπτος για να κινηθεί γρήγορα προς την κατεύθυνση που επιθυμούσε η καρδιά του φιλοσόφου.
_______________________________________________
Το βιβλίο του Will Durant, η "Περιπέτεια της Φιλοσοφίας" κυκλοφορεί από τις εκδόσεις "Μεταίχμιο".
σχόλια