ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟ ΦΑΓΗΤΌ ΓΙ' ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ. Και δεν μπορεί αυτό να είναι αποσυνδεδέμενο από την πολιτική, την ηθική και την προσωπική μας κοσμοθεωρία.
Υποθέτει κανείς ως παιδί πως η πιο κρυφή πλευρά ενός ανθρώπου είναι τα μυστικά του. Και μετά, όταν αρχίζει η πραγματική τριβή με τους άλλους και παύουν πια οι γονείς μας ν’ αποφασίζουν τι τρώμε, αρχίζει να φανερώνεται, από το πώς κρίνουμε τους άλλους και από το τι μας φαίνεται φυσιολογικό, ότι μια από τις πιο κρυφές μας πλευρές είναι η στάση μας απέναντι στην τροφή.
Σήμερα το φαγητό είναι παντού. Και μ’ αυτό δεν εννοώ τη foodie κουλτούρα, τα εστιατόρια που ξεπηδάνε δεξιά κι αριστερά, το πάθος για το fine dining και τα posts στο Instagram. Εννοώ επίσης το άγχος για την προέλευση των σπόρων, την ανάγκη να κατανοήσουμε την ποιότητα του χώματος που γεννά τα λαχανικά, τα αναπάντητα ερωτήματα για το πώς μας επηρεάζουν τα φυτοφάρμακα, το άγχος για το τι συμβαίνει τελικά στις ιχθυοκαλλιέργειες, για το σε ποιες ακριβώς συνθήκες μεγαλώνει το μοσχάρι, για το αν αξίζει να πληρώσουμε τριπλή και τετραπλή τιμή για κάτι που υπόσχεται «καθαρότητα».
Η φαντασίωση ότι «είναι απλώς φαγητό»
Κάθε χώρος που έχει ως αντικείμενο ενασχόλησης το φαγητό και θέλει να είναι γενικά κι αόριστα «θετικός», θυμίζει συχνά στις συμμετέχουσες και τους συμμετέχοντες «να μην ανησυχείτε πολύ, στο τέλος της ημέρας κάνετε ό,τι καλύτερο μπορείτε». Η προτροπή αυτή, που έχω δει σε σελίδες γυμναστηρίων, ωμοφάγων, body positive κόσμου, περιβαλλοντιστών, παραγωγών, αυστηρών κρεατοφάγων, βίγκαν, αρνητών της καφεΐνης και λοιπών, μου φαίνεται αδύνατη στην πραγμάτωσή της. Το φαγητό δεν είναι ποτέ «απλώς φαγητό». Είναι μνήμη, πολιτική επιλογή, τραύμα, τρυφερότητα, παροχή, άρνηση ασφάλειας ή ασφάλεια, ενημέρωση, ευθεία οικονομική στήριξη σε παραγωγό ή βιομηχανία, ενασχόληση με τα κοινά και έμπρακτο ενδιαφέρον ή απάθεια απέναντι στην τοπική οικονομία.
Η τροφή είναι κουλτούρα και η κουλτούρα είναι ηθική. Αν ψάχνουμε λύσεις που θ’ αντέξουν την υποβολή τους στον έξω κόσμο, χρειάζεται να καταλάβουμε γιατί πιστεύουμε όσα πιστεύουμε γύρω απ’ το φαγητό.
Τόσο το τι τρώμε όσο και το από πού το ψωνίζουμε δείχνει ποιες είμαστε και ποιες θέλουμε να γίνουμε. Ανάμεσα στο ενδιαφέρον για την κτηνοτροφική παραγωγή και την αναζήτηση ζώων ελευθέρας βοσκής, την επιθυμία μείωσης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος και την αγορά τοπικών προϊόντων που δεν χρειάζονται μεταφορά, την επιλογή μιας ζωής με περισσότερη συμπόνοια απέναντι σε μη ανθρώπινα πλάσματα και τον βιγκανισμό, την ενημέρωση για το τι σημαίνει junk food και την ψήφιση κομμάτων που ενισχύουν τη γεωργία σε τοπικό επίπεδο η απόσταση είναι πολύ μικρή. Η σχέση μας με το φαγητό είναι τόσο εσωτερική και προσωπική όσο εξωστρεφής και δημόσια.
Τροφή: Βρόμικη και ανήθικη
Έχω πρόβλημα να τρώω έμβια όντα; Έχει σημασία η ζωή ή το νευρικό σύστημα; Να φάω αυτήν τη σοκολάτα ακόμη κι αν ξέρω ότι προέρχεται από καλλιέργειες στις οποίες παιδιά δουλεύουν σε συνθήκες σκλαβιάς; Να στηρίξω τον μικρό παραγωγό της λαϊκής που έχει τα κρεμμύδια 0,30 λεπτά πάνω ή να πάρω το φθηνότερο Αιγύπτου; Αβοκάντο και acai να φάω ή μ’ ενδιαφέρει να μη στηρίζω οικονομίες εκμετάλλευσης στην άλλη άκρη του κόσμου; Με νοιάζει ν’ αγοράσω αυτό που θέλω ή με νοιάζει ν’ αγοράσω αυτό που ειναι διαθέσιμο αυτή την εποχή; Μα γιατί να μη χαρώ τα φρούτα της επιστήμης; Από πού αγοράζει πρώτες ύλες το εστιατόριο που θέλω να επισκεφτώ; Τρώω καθαρά; Μετάφραση: μπαίνει μέσα στο σώμα μου κάτι που περνάει απ’ το κόσκινο της ατομικής μου κοσμοθεωρίας; Είμαι συνεπής απέναντι σ’αυτό που θέλω για το μέλλον του σώματός μου, το μέλλον της υγείας μου και το μέλλον του κόσμου;
Oι διατροφικές διαταραχές και ο θρησκευτικός χώρος είναι υποδειγματικά παραδείγματα της έντασης που μπορεί να έχει η σχέση του ανθρώπου με το φαγητό. Υπάρχει κάτι παγκόσμιο και καθολικό πίσω απ’ την αναγνώριση της αποστροφής των μουσουλμάνων για το χοιρινό, την αποφυγή του μοσχαριού απ’ τους ινδουιστές και τον σεβασμό στη χριστιανική αποχή από τροφές για κάθαρση. Η νηστεία είναι άλλωστε κομμάτι δεκάδων θρησκειών και εντάσσεται σ’ ένα αφηγηματικό πλαίσιο που περιλαμβάνει την πνευματική και ηθική άνοδο, ενώ η πρακτική της σήμερα έχει εκατομμύρια οπαδούς, που την έχουν υιοθετήσει πετώντας τα ενοχικά, συμβολικά και μαρτυρικά κομμάτια της. Στη θρησκεία σεβόμαστε απολύτως την ηθική της τροφής. Οι δυσκολίες αρχίζουν όταν η ιδέα που υπηρετεί η ηθική επιλογή έχει λιγότερη αποδοχή, π.χ. όταν το επιτάσσει ο αντισπισισμός ή το ιδεατό του τέλειου τρικέφαλου.
Στο βιβλίο «Thin Girls», η ανορεξική πρωταγωνίστρια συνδέει τη διατροφική της διαταραχή με την άρνηση της ομοφυλοφιλίας της. Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί για τις αποφάσεις της είναι φορτισμένο με συνώνυμα του «καλού» και του «κακού», του «σωστού» και του «λάθους», ενώ η κατανάλωση τροφής τη βρομίζει, την υποτιμά και την καθιστά ανίκανη να ελέγξει επαρκώς τον εαυτό της. Ξέρει ότι χρειάζεται τροφή για να ζήσει, αλλά δεν μπορεί ν’ αποσυνδέσει ένα τοστ απ’ τον συμβολισμό του: τρώγοντας γίνεται τερατώδης, ζωώδης και σεξουαλική, που για εκείνη σημαίνει λεσβία. Παρόμοια οπτική σε μη λογοτεχνικό πλαίσιο υιοθετεί και η Kim Chernin, που στο βιβλίο της «Obsession: The Tyranny of Slenderness» επιχειρεί να εξετάσει την ανορεξία υπό κοινωνική σκοπιά. Γράφει για την άρνηση της τροφής σαν έναν συλλογικά παραδεδεγμένο συμβολισμό από τον γυναικείο πληθυσμό, που αρνείται το φαγητό για ν’ αρνηθεί είτε την ενηλικίωση είτε τις τύψεις που προκαλεί οτιδήποτε σχετίζεται με την απόλαυση. Αν και θεωρείται παρωχημένο, οι ιδέες που χώρεσε αυτό το σύντομο βιβλιαράκι ξεπερνούν κατά πολύ το μέγεθός του. Σίγουρα εξηγεί πολύ καλά το πώς σχετίζεται η έννοια του ακάθαρτου με την έννοια του βρώσιμου.
Φαγητό και ακροδεξιές πεποιθήσεις
Θέλω να σταθώ σε μία συγκεκριμένη σύνδεση πολιτικής, ηθικής και φαγητού η οποία με έχει προβληματίσει. Από τον Covid και μετά, μπήκε στο λεξιλόγιό μας το «homesteading». «Homesteading» σημαίνει να προσπαθείς να ζήσεις μ’ έναν τρόπο σχετικά «ανεξάρτητο» (πάντα κατά δύναμιν) και να έχεις όσο περισσότερο έλεγχο στην τροφή σου γίνεται. Αυτό μπορεί να σημαίνει από το να έχεις μια γλαστρούλα με βασιλικό στο μπαλκόνι και να ζυμώνεις ψωμί μία φορά τον μήνα μέχρι τη μετακόμιση στην επαρχία με σκοπό την αγορά γης και ζώων και την προσήλωση σε τεχνικές όπως η κονσερβοποίηση, η αποξήρανση και η δημιουργία παστών. Τo #homesteading φιλοξενεί βίντεο που σου δείχνουν από το πώς να κάνεις παστό μαροκινό λεμόνι μέχρι πώς να αγοράσεις το πρώτο σου κοτέτσι. Είναι μια λέξη που συναντά πολύ ο μέσος τριαντάρης που μπορεί να έχει αρχίσει να φλερτάρει με την ιδέα της μετακόμισης σε κάποια κωμόπολη, με καλύτερους ρυθμούς ζωής, πράσινο και μετακίνηση με ποδήλατο. Είναι επίσης μια λέξη που συναντά οποιοδήποτε πρόσωπο ενδιαφέρεται για πιο υγιεινή διατροφή και μια ζωή πιο κοντά στη φύση.
Συμβαίνει λοιπόν το εξής: υπάρχει στη ζωή σου κάποια αφορμή, διάβασες, για παράδειγμα, ότι όλα τα λαχανικά έχουν φυτοφάρμακα και όσο και να τα πλένεις δεν φεύγουν και σου προκαλούν ορμονικές διαταραχές, ή διάβασες ότι τα φυτικά λάδια σού χαλάνε τον εγκέφαλο, ή ότι τα μπαχαρικά έχουν μέσα αλεσμένο κέλυφος αυγού για να έχει ο πωλητής κέρδος. Λες «θα το κάνω μόνη μου». Ξεκινάς να ανακαλύπεις το θαυμαστό σύμπαν της τροφής, της ποιότητας, των πιο περίπλοκων μαγειρικών παρασκευών. Αρχίζεις να κοιτάς ταμπέλες και καταγωγή προϊόντων. Και φυσικά βρίσκεις καταπληκτικές παραγωγούς περιεχομένου που σε βοηθούν να μάθεις να τα κάνεις όλα απ’ την αρχή. Μόλις περάσει λίγος καιρός, αρχίζει. «Το να κάνω τα πάντα μόνη μου με κάνει καλύτερη σύζυγο, όχι σαν τη σύγχρονη γυναίκα που δίνει χημικά στην οικογένειά της». «Ο άντρας μου θέλει πάντα έτοιμο φαγητό στο τραπέζι». «Θήλασα όλα μου τα παιδιά, η φόρμουλα είναι δηλητήριο». «Η καισαρική είναι για τις γυναίκες που δεν αγαπούν πραγματικά τα παιδιά τους». «Ο φεμινισμός έχει καταστρέψει τον πολιτισμό». «Το ντεπόν προκαλεί πονοκέφαλο για να σε αναγκάζουν να το παίρνεις περισσότερο και προκαλεί και αυτισμό».
Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί το φαγητό δεν είναι ποτέ «απλώς αυτό». Ειδικά στο #homesteading, το αντάλλαγμα για ένα σοβαρό και στιβαρό σύνολο γνώσεων βοτανολογίας, μαγειρικής, συντήρησης τροφίμων, μηδαμινού πετάγματος φαγητού, οικιακής οικονομίας, μικρογεωργίας και παραγωγής μυρωδικών είναι η παράλληλη ρητορεία για τη θέση της γυναίκας στην κουζίνα και το σπίτι ως μάνας και νοικοκυράς. Πάνω στην αποσύνδεσή μας απ’ τη γη (όπου «εμείς» είμαστε οι άνθρωποι που έχουμε μεγαλώσει και ζήσει αποκλειστικά και μόνο σε αστικά κέντρα), πάνω στην αποκοπή μας απ’ το χώμα, δεν φροντίσαμε να δημιουργήσουμε έναν δημοκρατικά αποδεκτό ιστό που θα ενώνει το παιδί του σήμερα με την αγροδιατροφική γνώση του χθες. Κι έτσι, τα σκήπτρα της γνώσης αυτής παραδόθηκαν σε ακροδεξιές influencers που με τα εργαλεία του σήμερα προσηλυτίζουν σε μια πατριαρχία όμοια με αυτή της Παλαιάς Διαθήκης. Ειρωνεία.
Τι κάνουμε τώρα;
Πιστεύω ότι κάθε άνθρωπος που έχει βρεθεί σε διατροφικά αδιέξοδα πρέπει να δώσει συγχαρητήρια στον εαυτό του. Μετά, πρέπει να πάρει μια ανάσα και να αρχίσει να χωνεύει ότι οι απαντήσεις που μπορεί να χρειάζεται θ’ αργήσουν ή δεν θα έρθουν ποτέ με τη σιγουριά που τις θέλει. Η αφήγηση «είναι απλώς φαγητό, απλώς φά’ το, απλώς αγόρασέ το, απλώς ξέχνα το» μπορεί να ανακουφίζει, αλλά δεν επιλύει. Το ίδιο και η γεμάτη καλές προθέσεις αφήγηση της «ηθικά ουδέτερης τροφής». Η τροφή είναι κουλτούρα και η κουλτούρα είναι ηθική. Αν ψάχνουμε λύσεις που θ’ αντέξουν την υποβολή τους στον έξω κόσμο, χρειάζεται να καταλάβουμε γιατί πιστεύουμε όσα πιστεύουμε γύρω απ’ το φαγητό. Θα καταλάβουμε την προσωπική μας αντίληψη συνειδητοποιώντας τι έχει προηγηθεί, σε ποια κοινωνία μεγαλώσαμε, ποιος έχει οικονομικό όφελος απ’ το πώς τρώμε και ποιανού ο χρόνος θεωρείται δεδομένο ότι θ’ αφιερωθεί στη συλλογή, την παρασκευή και το σερβίρισμα της τροφής.
Το σημαντικότερο όλων είναι να σταματήσουν οι άνθρωποι που ασχολούνται μ’ αυτά τα ζητήματα με επιστημοσύνη και κοινωνικό ενδιαφέρον να θεωρούνται γραφικοί, ξενέρωτοι ηθικιστές που πρήζουν τον κόσμο με άσχετα πράγματα. Αν κρίνω από τον χώρο του φεμινισμού, του περιβάλλοντος και της χορτοφαγίας, έχουμε δρόμο ακόμα.
