Τοξικές μητέρες
Πώς οι κακές μητριές αντικατέστησαν (στα παραμύθια των αδελφών Γκριμ) τις άστοργες μητέρες
"Τοξικές" μητέρες: πρέπει να διαρρήξουμε τους δεσμούς αίματος;
Agnès Giard
Libération, Blog Les 400 culs, 26.06.2019
"Δεν μιλάω πια με τη μητέρα μου και είμαι μια χαρά". Ο Τύπος αναφέρει τακτικά μαρτυρίες ατόμων που έκοψαν τις γέφυρες και έχουν την ανάγκη να δικαιολογηθούν γι' αυτό. Γιατί η διάρρηξη αυτή των δεσμών θεωρείται μία πολύ σοβαρή πράξη; 'Ισως εξαιτίας των παραμυθιών των Γκριμ.
"Πως ζει κανείς όταν έχει επιλέξει να μην μιλάει πια με τη μητέρα του, ενώ όλος ο κόσμος πασχίζει να μας πείσει ότι "μάνα είναι μονο μία". Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στο Cheek magazine, η δημοσιογράφος Lou Mamalet εκπλήσσεται που η μητέρα παρομοιάζεται τόσο συχνά με έναν ευπροσήγορο άγγελο. Δεν είναι όμως, όπως κι εμείς, κάποια που έχει τα ελαττώματά της; Κι αν τα ελαττώματά της αυτά την κάνουν ανεπιθύμητη, γιατί θα έπρεπε οπωσδήποτε να διατηρήσουμε τον δεσμό; "Η κοινωνία μας δείχνει πάντα τη σχέση μητέρας με κόρη σαν ένα ισχυρό και αδιάρρηκτο δεσμό, σαν την ύστατη προϋπόθεση για την προσωπική εκπλήρωση. Και όλη η σύγχρονη ψυχολογία κλίνει προς αυτήν την κατέυθυνση. Τα πρωτα ερωτήματα που θέτουμε εξάλλου όταν αρχίζουμε μία θεραπεία αφορούν πολύ συχνά τη σχέση αυτή προς τη μητέρα." Γιατί;
"Φταίνε τα παραμύθια", απαντάει η Federica Tamarozzi, ανθρωπολόγος και επιμελήτρια μιας έκθεσης – Η κατασκευή των παραμυθιών στο Μουσείο Εθνογραφίας της Γενεύης - που εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο τα παλιά παραμύθια μεταλλάχτηκαν, επανερμηνεύτηκαν, αν όχι παραποιήθηκαν. "Δεν θα έπρεπε να νομίζουμε πως τα παραμύθια που συνέλλεξαν στην αρχή οι αδελφοί Γκριμ, περιλάμβαναν όλα μια ηθική κι είχαν ένα καλό τέλος. 'Οχι, αντίθετα, τα παραμύθια αυτά ήταν άγρια, άσεμνα, χονδροειδή και το τέλος τους ήταν συχνά διφορούμενο χωρίς κανένα ηθικό δίδαγμα." 'Οπως μας το υπενθυμίζει η Federica, τα παραμύθια αυτά δεν απευθύνονταν εξάλλου στα παιδιά, αλλά σε ολόκληρη την οικογένεια, χωρίς διάκριση μεταξύ μεγάλων και μικρών. Αυτό που ονομάζουμε σήμερα "ανήλικο κοινό" ήταν εκτεθειμένο σε ενήλικο περιεχόμενο, χωρίς να ενοχλείται κανείς.
Τα παραμύθια μιλούσαν για την πραγματικότητα. Παρουσίαζαν πολύ συχνά μητέρες ψυχρές, εγωϊστριες και ανταγωνίστριες με την κόρη τους. Δείτε το παραμύθι με τη Χιονάτη λόγου χάρη: είναι η ιστορία μιας μητέρας η οποία θέλει στην αρχή να αποκτήσει μία κόρη "άσπρη σαν το χιόνη", αλλά μετά δεν αντέχει που εκείνη την ξεπερνάει σε ομορφιά. 'Οταν το παραμύθι δημοσιεύεται στην πρώτη εκδοχή του βιβλίου των αδελφών Γκριμ, το 1812, καταγράφεται σύμφωνα με τις πηγές: μία ζηλιάρα μητέρα μισεί την κόρη της σε σημείο να θέλει να την σκοτώσει. Στην εκδοχή του 1857, οι αδελφοί Γκριμ το αλλάζουν: "Και όταν το παιδί γεννήθηκε, η βασίλισσα πέθανε. 'Ενα χρόνο αργότερα, ο βασιλιάς παντρεύτηκε μια άλλη." Δεν είναι πια η μητέρα που θέλει να σκοτώσει την ίδια της την κόρη. Είναι η μητριά, η δεύτερη σύζυγος, μία γυναίκα που δεν έχει κανέναν δεσμό αίματος με την ηρωϊδα.
Για την Federica Tamarozzi, το γεγονός ότι οι αδελφοί Γκριμ αντικατέστησαν συστηματικά τη φιγούρα της κακιάς μάνας με εκείνης της μητριάς είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό. "Στα αρχικά παραμύθια, οι μητέρες μπορούν να δηλητηριάζουν τα παιδιά τους, να τα κάνουν κομματάκια, να τα τρώνε σε σαλάτα... χωρίς πρόβλημα. Αλλά για το κοινό της εποχής, το αστικό κοινό, αυτό δεν περνάει. Γιατί; Γιατί βρισκόμαστε στο σημείο μετάβασης μεταξύ δύο εποχών, σε μια στιγμή όπου η έννοια της οικογένειας αλλάζει." Ο βασικός πυρήνας του Παλαιού Καθεστώτος είναι η λεγόμενη "διευρυμένη" οικογένεια που μπορεί να περιλαμβάνει όλα τα άτομα που ζουν κάτω από την ίδια στέγη (συμπεριλαμβανομένης και της υπηρεσίας). 'Οταν οι Γκριμ αντιγράφουν τα παραμύθια, η πυρηνική οικογένεια (πατέρας-μητέρα-παιδιά) γίνεται η νόρμα και η έννοια της συγγένειας υπερισχύει: "Οι δεσμοί αίματος γίνονται ουσιαστικοί. Οι αδελφοί Γκριμ κατασκευάζουν επομένως την εικόνα της "στοργικής μητέρας" -μιας μητέρας αναγκαστικά, βιολογικά στοργικής- που θα γίνει ένας λογοτεχνικό "τόπος" και θα διεισδύσει στο σύγχρονο δυτικό φαντασιακό."
"'Ακόμη και σήμερα, μοιάζει αδύνατο να μην είναι στοργική μια μητέρα. 'Οπως και μοιάζει απίθανο να μπορεί μια μητέρα να νιώσει αγάπη για υιοθετημένα παιδιά που δεν είναι δικά της."
Αφαιρώντας από τα παραμύθια το σοκαριστικό τους περιεχόμενο, οι αδελφοί Γκριμ συμβάλουν συνειδητά στη δημιουργία μιας νέας τάξης: εξαλείφουν από τα παραμύθια τις κακές μητέρες για να τις μετατρέψουν σε τέλειες μητέρες και τις αντικαθιστούν με μητριές που δαιμονοποιούνται ως Stiefmütter: κυριολεκτικά "σφετερίστριες μητέρες". Κλέβουν από το παιδί αυτό που του οφείλεται (την μητρική αγάπη). Σε ένα άλλο άρθρο με τίτλο Από την κακιά μητέρα στην μητριά (2006), η ερευνήτρια Nathalie Blaha-Peillex υπογραμμίζει πόσο αυτή η ταχυδακτυλουργία εμπότισε μόνιμα τις συνειδήσεις: "Αγανακτούμε όταν διαβάζουμε στις στήλες των εφημερίδων ή όταν ακούμε στην τηλεόραση ότι μία μητέρα εγκατέλειψε, ή ακόμη χειρότερα, κακοποίησε το παιδί της." Αυτό δεν το χωράει ο νους. Ωστόσο, στην πραγματική ζωή, οι κακές μητέρες είναι πολλές, έτσι δεν είναι;
Agnès Giard
Μτφ. Σ.Σ.
