Μπορεί κάποιος να κάνει την ίδια διαδρομή μέσα στην πόλη κάθε μέρα και γι' αυτό να θεωρεί ότι έχει γλιτώσει πια από τα αρνητικά ερεθίσματα που προκαλούν τα κλειστά, εγκαταλελειμμένα κτίρια που συναντά στην πορεία του, επειδή τα απαλείφει από το οπτικό πεδίο του. Όμως, κανείς, ποτέ, δεν μένει ανεπηρέαστος από την παρουσία τους. Κάθε κλειστό, ερειπωμένο και μουντό κτίριο αποτελεί δυσάρεστο νεκρό σημείο της αλυσίδας των εικόνων μέσα στην πόλη. Είναι μια ρουφήχτρα καλής διάθεσης που την αντιστρέφει σε κακή, την πολλαπλασιάζει και τη μεταδίδει σε όλους, ακόμα και σ' κείνους που νομίζουν ότι είναι θωρακισμένοι έναντι τέτοιων ψυχικών κινδύνων. Και την κακή επίδρασή του συνήθως την ανιχνεύουμε και την παραδεχόμαστε μόλις το κτίριο παρουσιάσει σημάδια ζωής.
Αυτό συνέβη και με το μεγάλο νεοκλασικό σπίτι στην οδό Καπλανών. Μπορεί να μην πρόκειται για πολυσύχναστο, κεντρικό δρόμο, παρ' όλα αυτά είναι ένας πεζόδρομος στο Κολωνάκι στον οποίο και μόνο επειδή κάποιος κινείται συνήθως περπατώντας αποκτά καλύτερη και ακριβέστερη αίσθηση του περιβάλλοντος και των όποιων αλλαγών συμβαίνουν σ' αυτό. Οπότε, ξαφνικά, χάρη στο πρόγραμμα «Έργο στην Πόλη» του Οργανισμού Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ, το μεγάλο νεοκλασικό «ενεργοποιήθηκε». Πρόκειται για κάτι θετικό και ευπρόσδεκτο, που ο περαστικός το συλλαμβάνει πριν ακόμα μπει για να δει την έκθεση. Επίσης, βρίσκεται στον πυρήνα του βασικού σκοπού του οργανισμού ΝΕΟΝ. «Ο χώρος μας είναι η πόλη» ήταν τυπωμένο πάνω στις τσάντες με το δημοσιογραφικό υλικό που παραδόθηκαν στη συνέντευξη Τύπου. «Σκοπίμως δεν είχε ποτέ σταθερό εκθεσιακό χώρο, επιλέγοντας έτσι να χρησιμοποιεί την πόλη ως γκαλερί του» έγραφαν τον Μάιο για τον ΝΕΟΝ οι «New York Times». Έτσι, λοιπόν, το ετήσιο πρότζεκτ «Έργο στην Πόλη» εντάσσεται ακριβώς εντός των πλαισίων του βασικού σκοπού του: ο ΝΕΟΝ αναθέτει σε έναν Έλληνα καλλιτέχνη να δημιουργήσει έργα που θα εκτίθενται για ορισμένη χρονική περίοδο σε ένα σημείο της πόλης. Στην επιλογή του καλλιτέχνη δεν παρεμβάλλεται κάποια επιτροπή ή άλλοι σύμβουλοι. Πρόκειται για απλή απευθείας ανάθεση, λέει η κ. Ελίνα Κουντούρη, που είναι η διευθύντρια του οργανισμού. Φέτος είναι η τέταρτη κατά σειρά χρονιά που επαναλαμβάνεται το πρόγραμμα, αλλά η πρώτη κατά την οποία η έκθεση γίνεται σε εσωτερικό χώρο, με άνοιγμα στο κοινό ενός κτιρίου που για πολλά χρόνια παρέμεινε κλειστό.
Η έκθεση αποτελείται από 25 έργα που αγγίζουν τις διάφορες πτυχές της ιστορίας του κτιρίου, οι οποίες αντανακλούν πτυχές της ιστορίας της Ελλάδας και αυτές με τη σειρά τους σχετίζονται με προεκτάσεις τους στο σήμερα.
Το νεοκλασικό της οδού Καπλανών 11 χτίστηκε το 1891 και αγοράστηκε από τον Παύλο Κουντουριώτη (1855-1935, εγγονό του Υδραίου ήρωα του '21), ο οποίος ακολουθώντας τη ναυτική παράδοση της οικογένειας διακρίθηκε σε διάφορες κρίσιμες ιστορικές στιγμές κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων και του Α' Παγκόσμιου, έγινε ναύαρχος του ελληνικού στόλου, αντιβασιλέας της Ελλάδος, πρώτος Πρόεδρος της Β' Ελληνικής Δημοκρατίας και κατέλαβε για δεύτερη φορά αυτό το αξίωμα το 1929. Αυτό σημαίνει ότι ήδη από αυτή την πρώτη κατοίκισή του, το νεοκλασικό ήταν ταυτόχρονα κατοικία και πολιτικό γραφείο του ιδιοκτήτη του, ο οποίος θεωρούνταν μια ευρέως αποδεκτή προσωπικότητα του συντηρητικού χώρου. Η «διπλή χρήση» του ακινήτου συνεχίστηκε και μετά το 1908, χρονιά κατά την οποία το νεοκλασικό περιήλθε στην κυριότητα του Απόστολου Ζούζουλα (1874-1941) ως δώρο από τον πατέρα του, ο οποίος το αγόρασε γι' αυτόν το σκοπό.
Ο Απόστολος Ζούζουλας ήταν (όπως και ο πατέρας του) γαιοκτήμονας, μεγαλέμπορος και πολιτικός. Ήταν ένας από τους ιδρυτές του Λαϊκού Κόμματος, με το οποίο εξελέγη επανειλημμένα βουλευτής Αργολιδοκορινθίας και Κορινθίας και αργότερα γερουσιαστής. Ανήκε δηλαδή στο φάσμα των συντηρητικών πολιτικών και θα μπορούσε κάποιος να πει ότι πέθανε σαν πατριώτης, επειδή έφυγε από ανακοπή καρδιάς, μέσα σε βαγόνι τρένου, εξαιτίας της ζοφερής είδησης της εισόδου των Γερμανών κατακτητών στη γενέτειρά του, το Κιάτο, στις 11 Μαΐου 1941. Η σύζυγός του Ελένη Ζούζουλα-Κανελλοπούλου (1870-1936) πρόσθεσε στη «διπλή χρήση» του νεοκλασικού της οδού Καπλανών 11 και μία τρίτη, πολιτιστικού χαρακτήρα, ανοίγοντας το σαλόνι της σε λογοτεχνικούς κύκλους. Ήταν εξάλλου η πρώτη Ελληνίδα συγγραφέας παιδικών μυθιστορημάτων. Δυστυχώς, τα βιβλία της δεν εκδίδονται πλέον, αλλά όσοι τυχαίνει να τα συναντούν σε παλαιοβιβλιοπωλεία διαπιστώνουν με έκπληξη ότι διατηρούν μάλλον υψηλούτσικες τιμές (οι Λουλουδένιες Ψυχές είναι ένα σχετικά πρόσφατο τέτοιο παράδειγμα). Επιπλέον, η Ελένη Ζούζουλα υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Λυκείου των Ελληνίδων και είχε καλλιεργήσει το γούστο της για τη λαϊκή και τη βυζαντινή τέχνη. Δεν είναι παράξενο που με την προσθήκη μιας ολόκληρης νέας πτέρυγας στο νεοκλασικό κτίριο, την οποία επιμελήθηκε εκείνη, δημιουργήθηκε το βυζαντινό σαλόνι του, ένα στοιχείο αρχιτεκτονικής και διακοσμητικής υπερβολής που εντυπωσιάζει με τη θεοφοβούμενη πολυτέλειά του αλλά και με την ασυγκράτητη προτίμησή του για το μεγαλειώδες. Ένα πρόσθετο οικοδόμημα, που ενώ στηρίζεται από την τότε πρωτοπορία της τεχνολογίας, δεδομένου ότι ήταν ένα από τα πρώτα κτίσματα που κατασκευάστηκαν με οπλισμένο σκυρόδεμα, αφοσιώνεται με οίστρο, ίσως και με τρέλα, στο παραδοσιακό (των μορφών και γενικότερα των αντιλήψεων).
Από το 1939 και με παρέμβαση του καθεστώτος Μεταξά το κτίριο νοικιάστηκε στο ίδρυμα «Ο οίκος της φοιτήτριας» και λειτούργησε ως οικοτροφείο για κορίτσια από την επαρχία που έφταναν στην Αθήνα για σπουδές και ήταν είτε ορφανά είτε προέρχονταν από φτωχές οικογένειες. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι το 1981, οπότε το οικοτροφείο έκλεισε, ενώ το κτίριο παρέμεινε νοικιασμένο από το ίδρυμα μέχρι το 1993. Ο επί τόσες δεκαετίες μισθωτής, οι αγαθοεργοί στόχοι και οι πρακτικές του διευκόλυναν τη μοίρα που κρατούσε το κτίριο στην εμβέλεια του συντηρητικού πολιτικού χώρου. Από το 1995 μέχρι το 2003 οι κληρονόμοι του ακινήτου προχώρησαν στις απαραίτητες εργασίες στατικής ενίσχυσής του με μελετητές το αρχιτεκτονικό γραφείο Αλέξανδρου και Στέφανου Καλλιγά.
«Αυτή είναι η μεγαλύτερη σε κλίμακα ατομική παρουσίαση του έργου του Κωστή Βελώνη στην Ελλάδα» λέει ο Βασίλης Οικονομόπουλος που είναι ο επιμελητής της έκθεσης και κατέχει θέση βοηθού επιμελητή στο τμήμα των Συλλογών Διεθνούς Τέχνης της Tate Modern στο Λονδίνο. Και συνεχίζει: «Τα έργα της έκθεσης ζωντανεύουν τις αφηγήσεις που μας παραδίδει το σπίτι για τις ζωές των ενοίκων του μέσα σε αυτό και συνδέουν την καθημερινότητά τους με ζητήματα που σχετίζονται με το ότι το σπίτι, ως ένας τόπος οικείος και προσωπικός, γίνεται και τόπος διεκδίκησης και εδραίωσης μιας πολιτικής ταυτότητας». Ο Βασίλης Οικονομόπουλος γνωρίστηκε με τον Βελώνη πριν από 6 χρόνια και από τότε παρακολουθεί το έργο του. Ρωτώντας τον αν γνωρίζει ότι ο Κωστής Βελώνης έχει έναν γάτο που τον λένε Μπενίτο Μασουλίνι, απαντά: «Δεν έχω ιδέα! Εγώ γνωρίζω μόνο ένα γατί που τριγυρνά στο εργαστήριό του και έχει ψυχοσύνθεση δικτάτορα!». «Ε, λοιπόν, αυτή η γάτα είναι ο εν λόγω γάτος!» του αποκαλύπτει εκείνη τη στιγμή ο Κωστής Βελώνης, που ζει με ένα κτήνος του φασισμού μέσα στο ίδιο του το ατελιέ και, ακόμα χειρότερα, έχει αναπτύξει δεσμούς αγάπης με αυτό. Κατόπιν τούτου, είναι εύλογο να αποπειραθεί να αναζητήσει κάποιος ψήγματα της επιρροής του γάτου στη δουλειά που παρουσιάζει εδώ. «Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν τον επέλεξα εγώ» λέει ο Βελώνης, «Ο γάτος είναι κληρονομιά από την προηγούμενη ένοικο του χώρου, η οποία τον φώναζε Ρεμπέτη. Εγώ όμως σιχαίνομαι τα ρεμπέτικα, οπότε έπρεπε να τον πω κάπως αλλιώς. Έτσι, σκέφτηκα ότι το Μπενίτο Μασουλίνι θα ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία του αλλά και στη δική μου διάθεσή προς αυτόν».
Σίγουρα, πάντως, ένας γάτος που τον υιοθετεί ένας καλλιτέχνης και του δίνει ένα όνομα που παραπέμπει αυτομάτως σ' εκείνο του πιο γνωστού μεσοπολεμικού φασίστα ηγέτη δεν μπορεί παρά να αποκτά κάποιο ερμηνευτικό βάρος για το έργο του καλλιτέχνη, ο οποίος, αφού πέρασε τόσο καιρό ασχολούμενος με τη δυστοπία της αριστεράς, με αφορμή αυτή την ενότητα έργων στρέφει το διερευνητικό βλέμμα του στη μελέτη την πολυτροπίας τη δεξιάς. «Είναι βαρύ να φέρνουμε τον φασισμό στη συζήτηση για το ζεύγος Ζούζουλα, το οποίο βρισκόταν στο φάσμα μιας λαϊκής δεξιάς που πίστευε στον πατριωτισμό, στην καταστολή του κομμουνισμού και άλλα τέτοια ανάλογα. Η Ελένη Ζούζουλα υποστήριζε απλές συντηρητικές ιδέες, όπως το να ζεις έναν ενάρετο βίο, να συνυπάρχεις φιλειρηνικά με τον άλλο, και γενικότερα την απλή, κοινή και ξεκάθαρη ηθικολογία. Πίστευε επίσης ότι η πορεία προς το καλό επιβάλλει από μόνη της την αποδοχή κάποιας κοινωνικής ιεράρχησης και διαστρωμάτωσης» διευκρινίζει ο Βελώνης.
«Η έκθεση αποτελείται από 25 έργα που αγγίζουν τις διάφορες πτυχές της ιστορίας του κτιρίου, οι οποίες αντανακλούν πτυχές της ιστορίας της Ελλάδας και αυτές με τη σειρά τους σχετίζονται με προεκτάσεις τους στο σήμερα» λέει ο Βασίλης Οικονομόπουλος. Ο Βελώνης με τη σειρά του εκθειάζει τις παρεμβάσεις του Οικονομόπουλου προκειμένου να περιοριστεί σε αυτό το επίπεδο ο αριθμός των έργων, καθότι ο ίδιος είχε την τάση να παρουσιάσει περισσότερα. Και είναι αλήθεια ότι το στήσιμό τους είναι εμπνευσμένο και ορθά μετρημένο, υπό την έννοια ότι κάθε έργο καταλαμβάνει έναν χώρο στον οποίο αναπνέει, αποδίδοντας τη δύναμη και τη γοητεία του. Επιπλέον, στα δωμάτια όπου υπάρχουν περισσότερα από ένα έργα, το καθένα υπερασπίζεται την αυτονομία του, αλλά ταυτόχρονα όλα μαζί δημιουργούν ένα ενδιαφέρον σύνολο χωρίς ορατές ραφές.
«Είναι σίγουρο ότι η μελέτη της ιστορίας του σπιτιού και των ενοίκων του υπήρξαν μεν πηγή έμπνευσης για μένα αλλά συγχρόνως επέστρεφα πάντα στον εαυτό μου ενόσω έκανα αυτά τα έργα. Κατέληγα δηλαδή να είμαι εγώ και να μην κάνω απλή εικονογράφηση ιστοριών. Εξάλλου, δεν είμαι ούτε ανθρωπολόγος καλλιτέχνης ούτε αρχειοθέτης. Επομένως, αν οι επισκέπτες πειστούν ότι υπάρχουν περισσότερα από ένα επίπεδα αφήγησης και προθέσεων σε κάθε έργο, αυτό θα με ικανοποιούσε περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο» ξεκαθαρίζει ο Βελώνης.
Η αναζήτηση των πολλαπλών επιπέδων αφήγησης επιτρέπουν στον θεατή να ψηλαφίσει το ότι τα έργα ενώνονται μεταξύ τους ριζωματικά, λόγω της κοινής αιτίας ύπαρξής τους. Είναι σταθερή η προσπάθεια του Βελώνη να δημιουργεί εικαστικές αποδόσεις του τι μπορεί να σημαίνει το γεγονός πως ο άνθρωπος κατοικεί τον κόσμο και με ποιο μέτρο ορίζεται η θέση του ανάμεσα σε γη και ουρανό. Σίγουρα η δύναμη της βαρύτητας μας υποχρεώνει να μένουμε στο έδαφος, αλλά κοιτάζουμε κάθε τόσο προς τα πάνω για να πάρουμε κάποιες δυνάμεις, για να ελπίζουμε, να σχηματίσουμε την ιδεοληψία μας ή την προσδοκία μας για κάτι. Κι αυτό το κάνουμε από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι εντελώς μόνοι και αβοήθητοι θα πρέπει να κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να βρούμε το σωστό μέτρο, προκειμένου να υπολογίζουμε τα πράγματα.
Ένα εξίσου σημαντικό θέμα που αφορά τον Βελώνη είναι το θεμελιακό άγχος της ανεστιότητας – το άγχος τού να θέλω να ανήκω κάπου, να κατοικώ ένα «κάπου». Το θέμα αυτό αναγνωρίζεται πιο εύκολα στα έργα που σχετίζονται με την περίοδο κατά την οποία το σπίτι ήταν οικοτροφείο. Όταν το κατοικούσαν φοιτήτριες που ήταν ίσως ορφανές λόγω του Εμφυλίου ή που για όποιον άλλο λόγο δεν είχαν πια συναίσθηση του τι θα μπορούσαν να ονομάζουν σπίτι τους. Η ανέστια κατάσταση όμως είναι κάτι αρκετά πιο ευρύ, που θα μπορούσε να συνδεθεί με τον «ξεριζωμό» που σήμαινε για τη Ζούζουλα ο χαμός του παιδιού της ή το ναυάγιο του πλοίου η «Πατρίς» που ανήκε στον σύζυγό της ή ακόμα και η αποτυχία εδραίωσης της αδελφοσύνης στα προγράμματα κοινωνικής αδελφοσύνης μεταξύ παίδων που οργάνωνε στο φάσμα των αγαθοεργιών της. Το άγχος της ανεστιότητας θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύει το γιατί προτιμάμε το ψέμα αντί της αλήθειας και γιατί καταλήγουμε να το αφομοιώνουμε, ενώ είναι εντελώς αντίθετο με την αλήθεια που είχαμε αρχικά ανακαλύψει και «κατοικήσει».
Το μικρό έντυπο που προσφέρεται στους επισκέπτες κατά την είσοδο στην έκθεση περιέχει κατατοπιστικές πληροφορίες για κάθε έργο και κυρίως για τη σύνδεσή του με την ιστορία του σπιτιού και των ενοίκων του. Ωστόσο, ας σημειωθεί επί τη ευκαιρία το παράδοξο ο τίτλος της έκθεσης και των έργων στο εν λόγω έντυπο να παρέχονται στα αγγλικά, χωρίς ελληνική μετάφραση. Η παρατήρηση αυτή δεν περιέχει κλάψα για τη γλώσσα μας που χάνει την πρωτοκαθεδρία της στον σκληρό κόσμο της σύγχρονης τέχνης. Τοποθετείται εντελώς σκέτη, κενή συναισθήματος και γκρίνιας, αποζητώντας μόνο μια απάντηση στο τι είναι τελικά αυτό που προσφέρει παραπάνω η αποκλειστική χρήση της αγγλικής σε τέτοιες περιπτώσεις.
Κατά τα άλλα, τα έργα δίνουν διαρκώς την εντύπωση ότι μπορεί να καταρρεύσουν. Μοιάζουν σαν να αγωνίζονται να κρατηθούν στη θέση τους, η οποία όμως δεν αποκτά ποτέ μια σταθερή ισορροπία. Αυτό μοιάζει να διαφέρει από προηγούμενες ενότητες έργων του Βελώνη, στα οποία υπάρχει μεν το στοιχείο των παράδοξων (ίσως και παράλογων, ακόμα και κωμικών ή μόνο «χαρμολυπημένων») ισορροπιών, χωρίς όμως να μοιάζουν επισφαλείς. Η αβεβαιότητα της ισορροπίας τους προσθέτει την αίσθηση ότι τα έργα δεν είναι ολοκληρωμένα, παρά βρίσκονται σε πορεία προς μια ολοκλήρωσή τους. Μοιάζουν να στέκονται μπροστά στον θεατή σαν ανοιχτές ερωτήσεις που «πλέουν» κατά τη διάρκεια μιας κουβέντας ως εκκρεμότητες που κανείς δεν προσεγγίζει και σβήνουν επειδή ξεχνιούνται. Όσον αφορά τις μορφές τους, τα έργα αυτής της έκθεσης σχετίζονται στενά με εκείνα που παρουσίασε ο Βελώνης στην τελευταία ατομική του έκθεση στην γκαλερί Καλφαγιάν (με τίτλο «Mount the air», 26/11/2015-16/1/2016), καθώς και με εκείνα της έκθεσης «Φθαρμένος Ήλιος» (στην ίδια γκαλερί, μαζί με τους καλλιτέχνες Γιάννη Παπαδόπουλο και Πάνο Τσαγκάρη, 31/3-6/5/2017). Ξεχωρίζουν δηλαδή για την εκλέπτυνση και την εικαστική καλλιέπειά τους. Πρόκειται για δύο ποιότητες που στην τωρινή έκθεση στην οδό Καπλανών 11 φαίνεται να κατακτούν ακόμα υψηλότερο επίπεδο, ίσως και την κορυφαία εκδοχή τους. Αυτό συνιστά μια παγίδα για τον θεατή και μάλλον το μεγαλύτερο ελάττωμα των έργων, επειδή δεν του αφήνουν περιθώριο να τα αμφισβητήσει. Του επιβάλλουν μόνο την πιθανότητα να του αρέσουν. Και η φυσιολογική αντίδραση ενός θεατή που δεν στέκεται μόνο στην απόλαυση των μορφών αλλά αποζητά τη νοηματοδότηση των εικόνων που βλέπει είναι να διερωτάται αν περιέχουν αληθινό δράμα ή μόνο επιφανειακές ουλές του.
Ωστόσο, ο Βελώνης αδιαφορεί γ' αυτό το σχόλιο και απαντά σιβυλλικά, λέγοντας ότι «ο Υπερίων σκόνταψε ενόσω περπατούσε στον αέρα». Δηλαδή ο «ήλιος» (αν ακολουθήσουμε την ομηρική ταύτιση του Υπερίωνα με τον ήλιο), όπως και ό,τι στη ζωή μας αναλαμβάνει την ευθύνη του «ήλιου», δεν καταφέρνει να διαγράψει αλάθητα την πορεία του. Κατ' επέκταση, η πρόθεση του ανθρώπου να συλλάβει ένα ιδεολόγημα που θα τον στηρίζει σε όλη του την πορεία έχει ολοκληρωτικά αποτύχει. Αυτό είναι πραγματικά ένα δράμα άλυτο. Και στους καιρούς μας, μόνο τα άλυτα δράματα είναι αυθεντικά δραματικά.
Info:
Κωστής Βελώνης
'A Puppet Sun'
Διάρκεια: 11 Οκτωβρίου 2017 – 14 Ιανουαρίου 2018
Ιστορική οικία Καπλανών 11, Αθήνα
Ώρες λειτουργίας: Τετάρτη-Κυριακή 12.00-20.00
Κλειστά: 17 Νοεμβρίου 2017, 31 Δεκεμβρίου 2017
Είσοδος ελεύθερη
Περισσότερες πληροφορίες στο neon.org.gr
