Βραζιλία: με τα περιοριστικά μέτρα, η αστική τάξη ανακαλύπτει τις δουλειές στο σπίτι
Chantal Rayes
Ανταποκρίτρια στο Σάο Πάολο της εφημερίδας Libération
Chronique Vu du Monde, 8 Μαϊου 2020
Κάθε Παρασκευή, η στήλη "'Αποψη από τον κόσμο" εξετάζει μια αναδυόμενη χώρα. Σήμερα, εστιάζουμε στη Βραζιλία, όπου οι πλούσιοι μαθαίνουν να ζουν χωρίς τους υπηρέτες τους και υποφέρουν επειδή πρέπει να ασχολούνται με το νοικοκυριό.
*
Όχι πως κατασκοπεύουμε τους γείτονες, αλλά θα πρέπει να το πούμε, το θέαμα της βραζιλιάνικης λευκής αστικής τάξης να καταγίνεται με τις οικιακές εργασίες, όπως και να το κάνουμε τραβάει το βλέμμα. Σάββατο βράδυ, σε ένα όμορφο κτίριο από ακατέργαστο μπετόν. Με ένα πανί στο χέρι, μια νεαρή γυναίκα, μία από αυτές που γεννήθηκαν για να τις εξυπηρετούν, έχει πιάσει να καθαρίσει τα τζάμια της κουζίνας, την ίδια ώρα που ο σύζυγός της περνά τη σφουγγαρίστρα. Αντιστάθηκαν μέχρι τέλος, πριν αποφασίσουν, ελέω Covid-19, να αποχωριστούν την στρατιά των υπηρετών τους. Πρόκειται για πολιτισμικό σοκ για το 11% των νοικοκυριών που απασχολούν στη Βραζιλία τα 6,5 εκατομμύρια των οικιακών βοηθών που αποτελούν και την συντριπτική πλειοψηφία των έγχρωμων εργαζομένων.
Η domestica [υπηρέτρια -σ.σ.] είναι τόσο ριζωμένη στο εθνικό φαντασιακό που έχει και την δική της μέρα (27 Απριλίου) στο βραζιλιάνικο εορταστικό ημερολόγιο. Συχνά, η ίδια η ενδιαφερόμενη θεωρεί αδιανόητο να καθαρίζει η κυρία, ο κύριος, την τουαλέτα, ακόμα κι αν είναι δική τους. Όχι πια. Ο περιορισμός έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο ζωής. Τουλάχιστον προσωρινά. Η αστική τάξη ανακαλύπτει εκείνο το δωμάτιο του σπιτιού όπου ποτέ δεν είχε πατήσει: το πλυσταριό. Η μπουγάδα, η καθαριότητα "ερεθίζουν τα χέρια", προβάλλει ως δικαιολογία η Ligia Kogos, η δερματολόγος των πλουσίων του Σάο Πάολο, που διατήρησε ανοιχτή την κλινική της παρά την καραντίνα. Μόνο το 2% των Βραζιλιάνων διαθέτουν πλυντήριο πιάτων. Τι να το κάνουν αφού έχουν την υπηρέτρια; "Αν ήξερα ..." αναστενάζει ο D., ένα διευθυντικό στέλεχος που τελειώνει τις μέρες του πίσω από το νεροχύτη. 'Οταν χώρισαν τις δουλειές (η άλλη καινοτομία του περιορισμού), η κυρία ανέλαβε τα ρούχα, αλλά κατάργησε το σιδέρωμα. Τώρα που καταπιανόμαστε με όλα αυτά, είμαστε λιγότερο απαιτητικοί. Εξοπλιζόμαστε. Στο Google, οι αναζητήσεις για ηλεκτρικές σκούπες ρομπότ έχουν τετραπλασιαστεί. Και φανταστείτε πως η Cleide έβρισκε την υπηρέτριά της πολύ "αργή" ... "Συνειδητοποιώ πόσος χρόνος χρειάζεται για όλες αυτές τις δουλειές του σπιτιού", δηλώνει με κάποια αφέλεια η παιδίατρος στη Folha de S. Paulo, ενώ η Mayra, στέλεχος κι αυτή, παραδέχεται ότι αισθάνεται "άσχημα" στο ρόλο της αφεντικίνας, ο οποίος "φαίνεται να πηγάζει από το παρελθόν της δουλείας".
Σύμφωνα με μία έρευνα, το 70% των νοικοκυριών που χρησιμοποιεί οικιακούς βοηθούς αναγκάστηκε να τους αποχωριστεί λόγω της καραντίνας, με μόνο το 39% απ' αυτά να συνεχίζει να πληρώνει την υπηρέτρια (ένα ποσοστό πιθανώς υπερεκτιμημένο), ενώ το υπόλοιπο 30% είχε απολύσει την υπάλληλό τους. Χωρίς αποζημίωση, δεδομένου ότι η συντριπτική πλειονότητα των domesticas - αλλά και των diaristas, δηλαδή των καθαριστριών που πληρώνονται με τη μέρα και είναι σε ακόμη πιο επισφαλή θέση- δεν είναι δηλωμένες. Παραμένει ένα αρκετά σημαντικό 30% των αφεντικών που, Covid-19 ή όχι, δεν αποχωρίστηκαν την υπηρέτριά τους, που μοιράστηκε έτσι τον περιορισμό τους. Όπως αυτή η οικιακή βοηθός που πέθανε στο Ρίο, αφότου μολύνθηκε από την αφεντικίνα της, όταν αυτή επέστρεψε από την Ιταλία χωρίς να θεωρεί ότι έπρεπε να την προειδοποιήσει για την κατάσταση της υγείας της. Η υπόθεση είχε κάνει αίσθηση, ωθώντας τα συνδικάτα να ζητήσουν την "απελευθέρωση της υπηρέτριας". Άλλες υπηρεσίες που κρίθηκαν απαραίτητες από τους πλούσιους έχουν διατηρηθεί. Όπως η φύλαξη των κτιρίων υψηλής ασφάλειας ή η καθαριότητα των κοινόχρηστων χώρων από οικονόμους που πηγαίνουν από τον έναν όροφο στον άλλον να μαζέψουν τα σκουπίδια ...
Chantal Rayes
Τέσσερις βραζιλιάνικες ταινίες φωτίζουν την ιδιότυπη σχέση των βραζιλιάνων αστών με το υπηρετικό τους προσωπικό
Domésticas
Leandro Karnal
Jornal Cruzeiro do Sul, 10.07.2019
*
Οι οικιακοί βοηθοί, οι παραδοσιακές empregadas domésticas [υπηρέτριες -σ.σ.], προσφέρονται για πλούσιες κοινωνιολογικές και ψυχολογικές συζητήσεις. Ένας οικιακός εργαζόμενος είναι ένα φαινόμενο που ξεπερνάει τον Μαρξ και τον Φρόιντ, την ταξική πάλη και τις ψυχαναλυτικές εντάσεις. Σε γενικές γραμμές, υπάρχει έλλειψη επαγγελματισμού και από τις δύο πλευρές. Ήταν ο τελευταίος τομέας που έλαβε πλήρη εργατική νομοθεσία. Είναι ένα διφορούμενο σύμπαν οικειότητας, αγάπης, μίσους και αφοσίωσης, που επιβάλλει ίσως την μόνιμη επανάγνωση των Casa-Grande & Senzala και Sobrados e Mucambos, των δύο αυτών έργων του κοινωνιολόγου Gilberto Freyre. Όλοι έχουμε τρυφερές και τραγικές ιστορίες να διηγούμαστε από όποια πλευρά κι αν παρουσιάζεται το θέμα.
Η εργασία μέσα σε ένα σπίτι συνεπάγεται, σχεδόν αναγκαστικά, μια τεράστια οικειότητα. Η υπηρέτρια αγγίζει τα εσώρουχα και τα λευκά σας είδη. Το φαγητό σας περνά από το χέρι της. Υποβάλλεστε σε μια ρουτίνα κατά την οποία είναι αδύνατο να καθοριστεί μία σαφής γραμμή απόστασης. Η αντικειμενικότητα δεν ήταν ποτέ το χαρακτηριστικό γνώρισμα της βραζιλιάνικης εργασιακής σχέσης, ωστόσο, με το οικιακό προσωπικό, όλα είναι ακόμα πιο θολά. Υπάρχει έντονος πόνος και στις δύο πλευρές και η εργασία σπάνια είναι απλώς δουλειά. Μπορείτε να την παρατηρείτε ή όχι· σίγουρα εκείνη εξετάζει κάθε χειρονομία, τη δική σας και της οικογένειάς σας. Ξέρει πολλά περισσότερα από όσα νομίζετε και μπορείτε να υπερηφανεύεστε για το πόσο είστε κοντά μέχρι να καταλάβετε πόσα λίγα γνωρίζετε.
Ευρωπαίοι και Βόρειο-Αμερικανοί εκπλήσσονται με την εξάρτηση των Βραζιλιάνων από τις υπηρεσίες τρίτων στο σπίτι. Σε αυτά τα μέρη, η δημοκρατική εμπειρία και τα εργασιακά δικαιώματα ήταν στο τραπέζι πολύ καιρό και έχουν κοστίσει πολύ αίμα, αυτό είναι όλο. Ας μην φανταστούμε ότι είναι λόγω μιας γενετικής υπεροχής! Δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Γεγονός είναι ότι η μόνιμη υπηρέτρια ή η καθαρίστρια είναι πανταχού παρούσες στην εθνική επικράτεια. Υπάρχουν εκείνοι που το εξιδανικεύουν ή που ζητούν συγγνώμη από την άποψη της μιας ή της άλλης πλευράς της προβληματικής σχέσης.
Η πραγματικότητα είναι περίπλοκη. Τα δικαιώματα είναι πολύ πιο ουσιαστικά από ό, τι ήταν πριν από δύο γενιές. Δυστυχώς, εξακολουθεί να υπάρχει ένας πατερναλισμός που αναδεικνύουν οι ταινίες και που η εμπειρία μας ενισχύει. Εάν προσλάβετε ή προσληφθείτε για αυτήν τη δουλειά, γνωρίζετε ότι οι κοινωνικές και πολιτιστικές αντιλήψεις, οι ιεραρχίες και τα οικονομικά σχέδια μπορούν να συζητηθούν στο πανεπιστήμιο, να σχολιαστούν έντονα στα κοινωνικά δίκτυα και να προβλεφθούν από τη νομοθεσία: τίποτα δεν μειώνει το εκπληκτικό γεγονός της συνύπαρξης πολλών οραμάτων και σχεδίων ζωής μέσα στα σπίτια της μεσαίας και ανώτερης τάξης της Terra de Santa Cruz [ονομασία που έδωσαν οι Πορτογάλοι στην Βραζιλία μετά την ανακάλυψή της -σ.σ.].
Θα είμαστε έτοιμοι ως αφεντικά ή ως εργαζόμενοι, για μία πιο επαγγελματική αντιμετώπιση αυτού του τομέα; Θα βρούμε μία ισορροπία ανάμεσα στην δουλοπρέπεια που κατά κανόνα απαιτούσαν στο παρελθόν και την δημοκρατική ισότητα του παρόντος; Θα είμαστε η τελευταία γενιά που θα έχει αποδεχτεί την ανάγκη να αναλάβει κάποιος άλλος την καθαριότητα, το πλυσίμο, το μαγείρεμα, και το σιδέρωμα ώστε να γίνεται πιο εύκολη η καθημερινή μας ζωή;
Θα μπορέσουμε να θεσπίσουμε σαφείς κανόνες όσον αφορά την οικογένεια και τις ανάγκες της; Με ποιό τρόπο θα διαβάσουμε την "πραγματεία περί εθελοδουλείας" του La Boétie ώστε να μας κάνει να αναλογιστούμε από που πηγάζουν η εντολή και η υπακοή; Θα δώσουμε την αριστοτελική απάντηση, κάτι σοκαριστικό σήμερα, σύμφωνα με την οποία η δημοκρατία και η άσκηση της φιλοσοφίας συνεπάγονται σκλάβους; Θα εξαλείψει ο αυτοματισμός των πάντων την οικιακή εργασία όπως και πολλές άλλες μορφές εργασίας; Πρόκειται για πολύπλοκα ερωτήματα που ζητούν απαντήσεις, αλλά, πολύ πριν το μέλλον αποκαλύψει τις εκπληκτικές του δυνατότητες, θα ήταν καλό για τα ενδιαφερόμενα μέρη να καθίσουν για να συζητήσουν για κάποια πράγματα. Η παρακολούθηση από κοινού αυτών των κινηματογραφικών ταινιών μπορεί να είναι μια συναρπαστική διαδικασία ανακάλυψης για υπηρέτριες και εργοδότες. Χρειάζεται ελπίδα.
Leandro Karnal
Ο Leandro Karnal (γεννημένος το 1963 στο São Leopoldo, Βραζιλία) είναι βραζιλιάνος φιλόσοφος και ιστορικός. Διδάσκει στην Universidade Estadual de Campinas.
Μτφ. Σ.Σ.
