Πέρα από το τείχος
Η ιστορία της Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας
Η ακροδεξιά ήρθε πρώτη σε όλες σχεδόν τις εκλογικές περιφέρειες της πρώην Ανατολικής Γερμανίας, με ποσοστά που μερικές φορές ξεπερνούσαν το 40% των ψήφων.
Le Monde - 24.02.2025
Το κόμμα Die Linke κέρδισε τις περισσότερες ψήφους στο Βερολίνο την Κυριακή στις γερμανικές βουλευτικές εκλογές. Με ποσοστό 19,9%, το αριστερό κόμμα διπλασίασε τον αριθμό των ψήφων που είχε λάβει στις προηγούμενες εκλογές του 2021. Αυτή είναι η πρώτη φορά που το Die Linke έρχεται πρώτο στο Βερολίνο.
Le Soir - 24.02.2025
Katja Hoyer | Beyond the Wall: East Germany, 1949–1990, Ed. Random House, 2023, 496 σελ.
Katja Hoyer | Diesseits der Mauer: Eine neue Geschichte der DDR 1949-1990, Hoffmann und Campe, 2023, 592 σελ.
Katja Hoyer | Au-delà du Mur. Histoire de la RDA. Εκδ. Passés / Composés, 2025, 426 σελ.
Katja Hoyer | Πέρα από το τείχος Ανατολική Γερμανία, 1949-1990, εκδ. Παπαδόπουλος, 2024, 448 σελ.
Η ΛΔΓ χωρίς προκατάληψη
Sonia Combe
En attendant Nadeau - 11 Φεβρουαρίου 2025
Η επιτυχία του βιβλίου Πέρα από το Τείχος, κυρίως στην ανατολική Γερμανία, δεν οφείλεται στην καινοτομία του θέματος, το οποίο έχει καλυφθεί ευρύτατα, αλλά στον νέο τόνο που υιοθετήθηκε για να αφηγηθεί την ιστορία μιας χώρας που υπήρξε για δύο γενιές και εξαφανίστηκε πριν από τριάντα και πλέον χρόνια. Δεν δαιμονοποιεί ούτε δικαιολογεί ένα καθεστώς που εξακολουθεί να παραμένει στη μνήμη των ανθρώπων, μνήμες συχνά ασυμβίβαστες, καθώς ο καθένας διατηρεί τη δική του όπως και τους δικούς του σοβαρούς λόγους.
Η Κάτια Χόγιερ, ιστορικός ανατολικογερμανικής καταγωγής, η οποία τώρα διδάσκει σε αγγλικό πανεπιστήμιο, βλέπει τα πράγματα από απόσταση: τόσο χρονικά -ήταν μόλις πέντε ετών όταν έπεσε το Τείχος το 1989- όσο και γεωγραφικά. Σε αυτή την ευανάγνωστη μελέτη, με ελάχιστες αναλυτικές παρεκβάσεις, ακολουθεί τα βήματα διάσημων δοκιμιογράφων όπως η Daniela Dahn και ο Dirk Oschmann, οι οποίοι γεννήθηκαν στη ΛΔΓ πολύ πριν από αυτήν και γράφουν ενάντια στο ρεύμα μιας επίσημης ιστορίας που υποστηρίζεται από την επιστημονική ιστοριογραφία. Αυτή ενθαρρύνθηκε ιδεολογικά και υλικά από την Bundesstitfung für die Aufarbeitung der SED-Diktatur, τον ομοσπονδιακό θεσμό που προωθεί τη μελέτη της "δικτατορίας του κόμματος SED" (Κομμουνιστικό Κόμμα Ανατολικής Γερμανίας), από τον οποίο οφελήθηκαν αρχικά οι εκδόσεις των αντιφρονούντων. Ο θεσμός αυτός χρηματοδότησε επίσης σε μεγάλο βαθμό τις πανεπιστημιακές έρευνες, κατευθύνοντάς τες προς την δικτατορική πτυχή. Αν και αναφέροναι σε μία πραγματικότητα, παρουσιάζουν ωστόσο μια απλουστευτική εικόνα και μια μονόπλευρη θεώρηση του καθεστώτος και της κοινωνίας της Ανατολικής Γερμανίας.
Εξετάζοντας την ιστορία μέσα από το πρίσμα της κοινωνικής πολιτικής και του φύλου, η ιστορικός μετατοπίζει το βλέμμα. Υποχρεωμένοι να σέβονται τουλάχιστον το ιδεώδες που είχαν την πρόθεση να υπερασπιστούν, οι ηγέτες -με τη βοήθεια μερικών γυναικών όπως η Hilde Benjamin, χήρα του Werner, του αδελφού του Walter Benjamin, σε μια εποχή που δεν υπήρχε ακόμη ούτε μία γυναίκα σε δυτική κυβέρνηση- έθεσαν τα θεμέλια για μια πολιτική κοινωνικής ανέλιξης και προστασίας των γυναικών που υπήρξε αδιαμφισβήτητα επιτυχής. Ενώ στη Δύση βλέπαμε μόνο αδύναμες γυναίκες να κάνουν τυπικά ανδρικές δουλειές, υπήρχαν, όπως στην ταινία Gundermann του Andreas Dresen, γυναίκες οδηγοί εκσκαφέων και γυναίκες υπεύθυνες εργοταξίων ή και εταιρειών. Ο "κρατικός φεμινισμός" απαντάται σε ένα ολόκληρο φάσμα της λογοτεχνίας, από την Brigitte Reimann μέχρι την Christa Wolf και την Maxie Wander, συγγραφείς για τις οποίες δεν υπάρχει πραγματική αντιστοιχία στη Δυτική Γερμανία και, από αυτή την άποψη, είναι κρίμα που η Κάτια Χόγιερ δεν αξιοποίησε περισσότερο τις καλλιτεχνικές πηγές (λογοτεχνία, κινηματογράφος, θέατρο) που είχαν ξεφύγει όχι χωρίς δυσκολία από τη λογοκρισία. Ανάλογα με την περίοδο, ο φοβερός θεσμός μπορούσε πράγματι να γίνει πιο ελαστικός.
Χρησιμοποιώντας μαρτυρίες, η ιστορικός καταφέρνει να ξαναζωντανέψει αυτόν τον ενθουσιασμό για την οικοδόμηση/ανασυγκρότηση μιας χώρας, ιδίως στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, όταν με αριθμούς παρουσιάζει τα "τριάντα ένδοξα χρόνια της ΛΔΓ". Μας υπενθυμίζει την κοινωνικότητα εκείνη που έχει τις ρίζες της στο "συλλογικό": το σχολείο, την εταιρεία, το γραφείο, τον στρατό κ.ο.κ. Ας θυμηθούμε εδώ την καλτ ταινία Good Bye, Lenin! που το δείχνει αυτό τόσο καλά, μεταξύ ειρωνείας και οσταλγίας, μια λέξη που χρησιμοποιείται για τις καλές αναμνήσεις που μπορεί να έχει διατηρήσει ο πληθυσμός της Ανατολικής Γερμανίας από τη ζωή του "πριν". Αναδεικνύει επίσης την κοινωνική πολιτική που εξασφάλιζε την περίφημη "Geborgenheit", δηλαδή ένα αίσθημα ασφάλειας που παρείχε η φροντίδα που δόθηκε σε κάθε πολίτη, από τον παιδικό σταθμό μέχρι τη σύνταξη, η οποία μπορεί να ανέδιδε πλήξη, αλλά κρατούσε μακριά τις υπαρξιακές ανησυχίες που βιώνουμε σήμερα. Μαθαίνουμε κι άλλα πράγματα, ότι λόγου χάρη η ΛΔΓ ήταν η χώρα με την μεγαλύτερη παραγωγή παιχνιδιών στην Ευρώπη, γεγονός που εξηγεί τον αριθμό των παιδικών καταστημάτων που εντυπωσίαζαν τον ξένο παρατηρητή (στην προκειμένη περίπτωση κι εμένα)· μαθαίνουμε επίσης για την επιτυχία της εταιρείας Carl Zeiss στην Ιένα (επιζήσασα από την αποβιομηχάνιση που ακολούθησε την επανένωση), η οποία εξακολουθεί να κατασκευάζει φακούς ακριβείας· και τέλος, μαθαίνουμε πολλά για την κατασκευή κατοικιών σε μεγάλη κλίμακα, τα Plattenbauen, τα οποία, σε αντίθεση με τα "προκατασκευασμένα" τα δικά μας, αντέχουν στο χρόνο και είναι προορισμένα να διαρκέσουν, ιδίως επειδή τα περισσότερα από αυτά έχουν ανακαινιστεί έξυπνα από το 1990. (Σε τέτοιο βαθμό που τώρα η πολεοδομική ασχήμια είναι πιο εμφανής στη Δύση, ιδίως στις συνοικίες Kreuzberg-Neukölln, καθώς η ανακαίνισή τους, που είχε προγραμματιστεί πριν από την πτώση του τείχους, αναβλήθηκε επ' αόριστον υπέρ αυτής των ανατολικών συνοικιών).
Βέβαια, με την καλύτερη ή τη χειρότερη θέληση του κόσμου - που συνοδεύεται από καταναγκαστικές μεθόδους, όπως η απουσία της ελευθερίας της κυκλοφορίας και της ελευθερίας του λόγου, χωρίς την οποία η χώρα δεν θα μπορούσε να υπάρξει - ένας σοσιαλισμός, όσο στρεβλός και αν ήταν, σε μια μόνο χώρα, πόσο μάλλον σε μισή χώρα, ήταν ούτως ή άλλως καταδικασμένος. Μην παραγνωρίζουμε ωστόσο το πείσμα και το αίσθημα ανωτερότητας που, αντίθετα με το στερεότυπο μιας ΛΔΓ πιστής συμμάχου της Σοβιετικής Ένωσης, οι ηγέτες της Ανατολικής Γερμανίας έτρεφαν προς τη Μεγάλη Μητέρα: από τον Βάλτερ Ούλμπριχτ που κοίταζε αφ 'υψηλού τον Λεονίντ Μπρέζνιεφ (κάτι που χάρισε στον Ανατολικογερμανό μια πρόωρη συνταξιοδότηση) μέχρι τον Έριχ Χόνεκερ που χλεύαζε τον Γκορμπατσόφ. Η Κάτια Χόγιερ μας παρέχει μερικές εκπληκτικές πληροφορίες για τις σχέσεις μεταξύ των συντρόφων. Για παράδειγμα, αυτό το παράπονο του Μπρέζνιεφ για τον Βάλτερ Ούλμπριχτ, που απευθύνεται στις 28 Ιουλίου 1970 στον Έριχ Χόνεκερ, τότε νούμερο 2 στο ανατολικογερμανικό κόμμα: "Ο Βάλτερ έχει σίγουρα τις αρετές του... αλλά γερνάει... Θα σου το πω ειλικρινά: η χώρα σας δείχνει μια κάποια αλαζονεία απέναντι στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, απέναντι στην εμπειρία τους, στον τρόπο διακυβέρνησης κ.λπ. και ακόμη και απέναντι σε μας [...] Η ΛΔΓ κάνει τα πάντα καλύτερα από όλους τους άλλους, όλοι πρέπει να μάθουν από αυτήν, ο σοσιαλισμός της πρέπει να είναι ένας φάρος για τους άλλους, πετυχαίνει τα πάντα. [...] Πρέπει να τελειώνουμε με αυτό το ύφος ανωτερότητας."
Σύμφωνα με την Χόγιερ, ο Βάλτερ Ούλμπριχτ ανέπτυξε την κακή συνήθεια να συγκρίνει τον εαυτό του με τον Λένιν, τον Στάλιν, ακόμη και με τον Μαρξ, γεγονός που εκνεύρισε στο τέλος όχι μόνο τους "φίλους", όπως αποκαλούσαν του Σοβιετικούς στη ΛΔΓ, αλλά και τους γύρω του. Δύο δεκαετίες αργότερα, ο διάδοχός του, ο Χόνεκερ, θα χειραφετηθεί με τη σειρά του από τη σοβιετική κηδεμονία. Δεν ζήτησε τη συγκατάθεσή της, προκειμένου να προσεγγίσει τη Δυτική Γερμανία. Όχι για ιδεολογικούς λόγους, εννοείται, αλλά για οικονομικούς. Το μικρό κράτος βρισκόταν υποτίθεται στα πρόθυρα οικονομικής κατάρρευσης. Εδώ η Χόγιερ υιοθετεί μια άποψη, που διαμορφώθηκε εκ των υστέρων και εφαρμόζεται ευρέως σε όλες τις χώρες του σοβιετικού μπλοκ, σχετικά με μία επικείμενη χρεοκοπία τους, αλλά η Κούβα θα αποδείκνυε το αντίθετο: ασθμαίνοντας και κουτσαίνοντας, ο σοσιαλισμός σε ένα μόνο νησί δεν έχει πάψει να πνέει τα λοίσθια. Εξάλλου, χωρίς τις αλλαγές στην ΕΣΣΔ που εισήγαγαν η περεστρόικα και η γκλάσνοστ, ένα παρόμοιο σενάριο θα ήταν δυνατό. Γεγονός παραμένει ότι οι προσπάθειες του Χόνεκερ, που τον κατέστησαν ύποπτο, καθώς φάνηκε ότι ήθελε να τα βρει με τη Βόννη πίσω από την πλάτη της Μόσχας, δεν χρησίμευσαν σε τίποτα. Αυτή τη φορά, ο μεγάλος αδελφός δεν χρειάστηκε να παρέμβει. Η πτώση του Έριχ Χόνεκερ έλαβε χώρα στις 18 Οκτωβρίου 1989, τρεις εβδομάδες πριν από το Τείχος.
Η ιστορικός, που τώρα διδάσκει στο Ηνωμένο Βασίλειο, παίρνει το θάρρος να επισημάνει τις παραλείψεις και τις εμμονές των συναδέλφων της ιστορικών της ΛΔΓ, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι ακόμη Δυτικογερμανοί. Αντικαθίστανται σταδιακά από τη νεότερη γενιά, αλλά παραμένουν οι μέντορες και οι φύλακες του ναού: η ανατολικογερμανική δικτατορία είναι το αποκλειστικό χωράφι τους. Παρεμπιπτόντως, οι ξένες έρευνες (ιδίως η αγγλοαμερικανική και η γαλλική) διαφέρουν συχνά ως προς τον τόνο τους, αν όχι ως προς τα τελικά συμπεράσματα, από τη γερμανική πανεπιστημιακή έρευνα, και δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλίο της Χόγιερ έτυχε καλύτερης υποδοχής στην άλλη πλευρά του Ρήνου παρά στη γενέτειρά της.
Σε αντίθεση με την κριτική που της ασκήθηκε, η Κάτια Χόγιερ δεν μπορεί να κατηγορηθεί ότι αγνόησε την καταστολή που συνόδευσε την εγκαθίδρυση του καθεστώτος, κυρίως μεταξύ 1949 και 1958, ή άλλα δραματικά επεισόδια, όπως η ανέγερση του Τείχους στις 13 Αυγούστου 1961, ή οι εκτελέσεις ανθρώπων που προσπαθούσαν να περάσουν τα σύνορα (καταγράφηκαν 140 θάνατοι). Αλλά είναι αλήθεια ότι αφιερώνει μόνο λίγες σελίδες στην παρακολούθηση της πολιτικής αστυνομίας, αυτής της Στάζι που τεκμηριώθηκε όσο καμία άλλη πολιτική αστυνομία - από την KGB μέχρι το FBI και την DST. Οι αναγνώστες που θα απογοητευτούν σε αυτό το σημείο μπορούν εύκολα να πληροφορηθούν αλλού. Υπάρχουν πολλά βιβλία, και κάθε μελέτη της ΛΔΓ αφιερώνει μεγάλο μέρος στις δραστηριότητες της Στάζι και στον κατασταλτικό της μηχανισμό.
Παρόλο που η Κάτια Χόγιερ κάνει μια σύντομη αναφορά στις συνθήκες υπό τις οποίες η ΛΔΓ έγινε μέρος της ΟΔΓ, καταλήγει ωστόσο στη γενική αίσθηση ότι οι "λαϊκές επιχειρήσεις", δηλαδή το σύνολο της βιομηχανικής υποδομής της χώρας, πουλήθηκαν για "ένα κομμάτι ψωμί", για ένα αυγό και ένα μήλο, όπως λένε στη Γερμανία, σε δυτικογερμανικούς βιομήχανους που θέλησαν να εξασφαλίσουν για τον εαυτό τους το μονοπώλιο της παραγωγής. Μερικές φορές οι ίδιοι οι άνθρωποι που τις είχαν χτίσει χρειάστηκε να τις διαλύσουν. Μια ζωή σκληρής δουλειάς θα άξιζε ένα καλύτερο τέλος. Ακόμα της ΛΔΓ το τέλος, είχε, ό, τι κι αν συνέβη, κάτι το θλιβερό. Αυτή είναι η εντύπωση που αποκομίζει κανείς αρκετές φορές από το Πέρα από το Τείχος. Ιστορία της ΛΔΓ.
Δείτε ακόμα στο Αλμανάκ:
Ο πράκτοράς μας στο Ανατολικό Βερολίνο. Αφιερωμένο στον Τζων Λε Καρέ
Βερολίνο. Νοέμβρης 1989
Οικοδομώντας τον σοσιαλισμό στην ανατολική Γερμανία
1967. Μεσημεριανή ανάπαυλα για τους "εργάτες" που δούλεψαν όλο το πρωί στα... αρδευτικά κανάλια (ο "εργάτης" στη μέση που δαγκώνει το σάντουιτς είναι ο γράφων) Για να δουν και να μάθουν πως οικοδομείται ο σοσιαλισμός, 15 αγόρια από το Παρίσι ξεκίνησαν να συναντήσουν 15 κορίτσια από το ανατολικό Βερολίνο. Εκτός από μία ξενάγηση στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen, το βασικό πρόγραμμα επικεντρωνόταν στη "σοσιαλιστική εργασία". Χωρίς ανάλογες εμπειρίες, οι επισκέπτες από τη Γαλλία δεν έδειξαν την αναμενόμενη προθυμία, και οι επιδόσεις τους υπήρξαν ιδιαίτερα ισχνές. Δεν τους κράτησε κανείς κακία, το τελετουργικό τηρήθηκε κατά γράμμα: σοσιαλιστική άμιλλα, βραβείο για τον καλύτερο "εργάτη", την καλύτερη ομάδα, κλπ., και στο τέλος λάβαμε όλοι κάποια μετάλλια, κι ας μην είχε αποδώσει πολύ το σκάψιμο. Το πιο θετικό από το ταξίδι αυτό υπήρξε ασφαλώς η συναναστροφή μας με τα κορίτσια, και τα διάφορα ειδύλλια που προέκυψαν. Εγώ είχα ερωτευθεί την Elona, και η Bärbel εμένα.
