Υεμένη. Ο καφές παρά τον πόλεμο.
Laurent Bonnefoy
Orient XXI, 10 Απριλίου 2020
*
Η ΥΕΜΕΝΗ ΥΠΗΡΞΕ το σκηνικό μερικών ολίγων ξένων μυθιστορημάτων. Ο Dave Eggers, Αμερικανός συγγραφέας που τιμήθηκε με το βραβείο Médicis étranger για το προηγούμενο βιβλίο του, δημοσιεύει το Le Moine de Moka (Ο Μοναχός της Μόκα). Είναι μία μακρά, συναρπαστική αφήγηση για έναν νεαρό Αμερικανό-Υεμενίτη που αποφασίζει, παρά τον πόλεμο που καταστρέφει τη γη απ' όπου κατάγεται, να αναβιώσει τις εξαγωγές καφέ από την Υεμένη, το παλαιότερο είδος στον κόσμο και, καθώς λένε, δυνητικά το καλύτερο.
Μετά το Fortune Carrée (Τετράγωνο Πανί), το μυθιστόρημα του Joseph Kessel, το οποίο διαδραματιζόταν στην Υεμένη τη δεκαετία του 1930, ο Καλόγερος της Μόκα είναι ένα μυθιστόρημα περιπέτειας με φόντο την Ερυθρά Θάλασσα, τα βουνά, τους ένοπλους άνδρες και τους αξιαγάπητους ήρωες , που τους ενώνει το ίδιο πάθος. Αλλά ο Dave Eggers προσφέρει μια αληθινή ιστορία ενώ ο Joseph Kessel είχε εφεύρει φανταχτερούς χαρακτήρες, αντλώντας έμπνευση από υπαρκτούς χαρακτήρες, όπως τον δαιμόνιο Henry de Monfreid.
Ο αμερικανός συγγραφέας μάς διηγείται εδώ την περιπέτεια του Mokhtar Alkhanshali, ο οποίος γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του '80. Μεγαλωμένος στις φτωχογειτονιές του Σαν Φρανσίσκο από δύο Υεμενίτες γονείς, είχε μία μέρα μία έκλαμψη: ο καφές που για πολύ καιρό απέφερε πλούσια έσοδα στην χώρα καταγωγής του θα έπρεπε να αξιοποιηθεί καλύτερα. Στη συνέχεια, ξεκίνησε, απένταρος και χωρίς επαφές, μία απίστευτη αναζήτηση υπερπηδώντας πολλά εμπόδια, η οποία θα του αποφέρει την καταξίωση, όταν το 2017, η εισαγόμενη ποικιλία του, η Port of Mokha, θα λάβει την υψηλότερη βαθμολογία που δόθηκε ποτέ σε ρόφημα από το περιοδικό αναφοράς Coffee Review: ένα διθυραμβικό 97/100. Η αληθινή αυτή ιστορία θυμίζει μία άλλη διήγηση, εντελώς τρελή, το Salmon Fishing in the Yemen, το μυθιστόρημα του Paul Torday γύρω από την εισαγωγή σολομού στα βουνά αυτής της χώρας, το οποίο πούλησε 500.000 αντίτυπα στο Ηνωμένο Βασίλειο πριν από μια δεκαετία, και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Ewan McGregor.
Μία κοσμοπολίτικη κοινωνία στις ΗΠΑ
Εάν το στυλ γραφής του Dave Eggers (ή μήπως φταίει η γαλλική μετάφραση;) δεν είναι ανεπανάληπτο, ο συγγραφέας έχει ένα αναμφισβήτητο ταλέντο στο να χαρίζει ζωντάνια και ρυθμό στην ιστορία του. Έτσι, ο βολονταρισμός και η δημιουργικότητα του Μοκτάρ δεν μπορούν παρά να γοητεύσουν. Η ντοκιμαντερίστηκη και πάντα αυστηρή φύση της αφήγησης δεν ακυρώνει την μυθιστορηματική διάσταση του Μοναχού της Moka. Προσφέρει κατ' αρχάς μία συναρπαστική όψη της υεμενίτικης κοινότητας των Ηνωμένων Πολιτείων, του κεντρικού της ρόλου στα bodegas, τα μπακάλικα αυτά της Νέας Υόρκης με το εκτεταμένο ωραίο λειτουργίας, όπως και στην βιομηχανία αυτοκινήτων του Μίτσιγκαν, ή την γεωργία της Καλιφόρνιας. Χωρίς να αποτελούν μία αρκετά πολυπληθή αριθμητικά κοινότητα ώστε να ζουν σε κλειστό κύκλο, οι Υεμενίτες - όπως ο Mokhtar - εξελίσσονται σε επαφή με άλλες ομάδες δημιουργώντας μία κοσμοπολίτικη κοινωνία. Η περιγραφή της λαϊκής συνοικίας Tenderloin στο Σαν Φρανσίσκο αποδεικνύεται πολύ αποτελεσματική, χωρίς περιττό λυρισμό. Απόρροια αυτού, μία μαγευτική έκρηξη ενέργειας, παρά τη φτώχεια, την εγκληματικότητα και τα ναρκωτικά.
Η αφήγηση ίσως είναι λιγότερο πειστική όταν επιχειρείται η περιγραφή τη Υεμένης. Αποτελεί σίγουρα ολισθηρό έδαφος, ακόμα κι αν ο Dave Eggers μπόρεσε περιστασιακά για τις ανάγκες του βιβλίου να συνοδεύσει τον Mokhtar Alkhanshali σε ένα τμήμα της χώρας που δεν είχε πληγεί από τις μάχες. Πορσπάθησε να περιγράψει τα γεγονότα και μια κοινωνία χωρίς να κατέχει πλήρως το θέμα του. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα μπορούσε έτσι να μην συμφωνεί με μερικές βιαστικές συντομεύσεις όπως η ακόλουθη: "Ιστορικά, στις περιόδους που δεν υπέκυπταν στην εισβολή ή τον αποικισμό των εξωτερικών δυνάμεων, από τους Οθωμανούς μέχρι τους Βρετανούς, οι Υεμενίτες αλληλοσπαράσονταν" (σελ. 162). Παρ' όλα αυτά, η αφήγηση παραμένει προσεκτική, αποφεύγοντας γενικά τις τόσες πολυάριθμες παγίδες σε μία συγκυρία πολέμου.
Τελικά, το βιβλίο αποτελεί μια συναρπαστική είσοδο στον κόσμο του «ειδικού καφέ». Ο Dave Eggers μέσα από τους χαρακτήρες του δίνει ζωή σε ένα πάθος «ολίγων μυημένων» όπου αναμιγνύονται τα αρώματα, οι σπάνιες ποικιλίες, οι προηγμένες τεχνικές, οι πρόσκαιρες μόδες, αλλά και τα κεφάλαια και ο σνομπισμός· ένα σύμπαν στην πραγματικότητα παρόμοιο με εκείνο του κρασιού ή του ουίσκι, όπου ορισμένοι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν περισσότερο από δεκαπέντε ευρώ για ένα φλιτζάνι. Αυτό το εξειδικευμένο εμπόριο αναπτύσσεται παράλληλα με θεαματικές ανταλλαγές, που υπολογίζονται σε 12 δισεκατομμύρια δολάρια (11 δισεκατομμύρια ευρώ) ετησίως, τις οποίες ελέγχουν ορισμένοι διεθνείς ομίλοι, επιβάλλοντας τις τιμές τους στους παραγωγούς. Όπως το βαμβάκι για τον ακαδημαϊκό Erik Orsenna ή η βιομηχανία της τομάτας που αποτέλεσε αντικείμενο του επιτυχημένου βιβλίου του δημοσιογράφου Jean-Baptiste Malet που τιμήθηκε το 2018 με το Βραβείο Albert London, ο καφές είναι μία πολύ καλή εισαγωγή για την κατανόηση της παγκοσμιοποίησης και των ορίων της.
Self-made man με φόντο την πολεμική σύρραξη
Ο Μοκτάρ είναι σίγουρα πρωτοπόρος μεταξύ των Υεμενιτών, καθώς στόχευσε σε έναν καφέ εκλεκτής ποιότητας, αλλά συνάντησε επίσης στην διάρκεια της περιπέτειάς του αρκετούς παθιασμένους (ενίοτε και ανταγωνιστές του) που, πριν από αυτόν, προσπάθησαν να αποκαταστήσουν την αίγλη της διάσημης αυτής ποικιλίας της Υεμένης. Εγκατεστημένοι για κάποιο διάστημα στην Υεμένη και στη συνέχεια στον Περσικό Κόλπο, διαθέτοντας συχνά και την αμερικανική υπηκοότητα, προετοίμασαν κάτα κάποιον τρόπο την επιτυχία αυτής της ποικιλίας, στηριζόμενοι και στην πρόσφατη μόδα για τον αιθιοπικό καφέ. Η ιδιαίτερη ενεργητικότητα του Mokhtar και οι περιστάσεις τον βοήθησαν στη συνέχεια να αποκτήσει την αναγνώριση την οποία επισφράγισε με τον δικό της τρόπο με έναν αληθινό μυθιστορηματικό χαρακτήρα η μακρά διήγηση του Dave Eggers, ο οποίος υπήρξε αρκετά έξυπνος ώστε να είναι διακριτικά απών, αποφεύγοντας τις κάποτε γελοίες σκηνοθεσίες της "gonzo δημοσιογραφίας".
Ωστόσο, η πορεία του Mokhtar, έτσι όπως την παρουσιάζει ο συγγραφέας, θέτει αναπόφευκτα και κάποια θέματα πολιτικής φύσης. Αγνοούνται δυστυχώς τα ζητήματα κυριαρχίας που διακυβεύονται και που καλλιεργούν οι παραστάσεις γύρω από τον πόλεμο ή την κοινωνία της Υεμένης. Η εικόνα του self-made man με φόντο την ούτως ή άλλως επικίνδυνη Υεμένη μπορεί να ξενίζει, ακόμα και αν ο διαρθρωτικός ρατσισμός των αμερικανικών θεσμών επικρίνεται επίσης σε διάφορα σημεία. Όπως σημειώνει και ο Siddhartha Deb σε μια βιβλιοκριτική του Μοναχού της Moka, ο Mokhtar, μέσω της επιτυχίας του, "αποτελεί την εγγύηση ότι το αμερικανικό όνειρο είναι ζωντανό. Είναι ένας οικείος χαρακτήρας: ο εξωτικός, ο ετερογενής άλλος σαν κενός καθρέφτης χωρίς χαρακτηριστικά. Είναι αυτό που η φιλελεύθερη, λευκή και πλούσια Αμερική κοιτάει για να καθησυχάζεται ως προς τον δικό της ανθρωπισμό."
Ο Μοναχός του τίτλου παραπάμπει στον Ali Ben Omar Al-Chadhili, έναν μυστικιστή Σούφι που ύμνησε τον καφέ και ο οποίος φέρεται να έζησε στα τέλη του 14ου αιώνα. Ζούσε στο περίφημο λιμάνι της Υεμένης απ' όπου εξάγονταν διακόσια χρόνια αργότερα ως την Ευρώπη οι τόσο πολύτιμοι κόκκοι του καφέ. Η τιμή εξαγωγής τους ήταν τέτοια που ανάγκασε τότε τους Υεμενίτες να αρκεστούν στα φλούδια και στο ζουμί τους που το πίνουν ακόμη σαν αφέψημα αναμεμιγμένο με μπαχαρικά: το qishr.
Τότε που δημοσιεύτηκε το βιβλίο (το οποίο γνώρισε μία αξιοσημείωτη επιτυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες), η Moka, στο παράκτιο μέτωπο της Ερυθράς Θάλασσας, υπήρξε αντικείμενο διεκδίκησης μεταξύ των Χούτι και των εχθρών τους. Ωστόσο, το λιμάνι δεν έπαιζε πια κανένα οικονομικό ρόλο, εξυπηρετώντας μόνο μερικά αλιευτικά σκάφη. Ο μαρασμός του τόπου αυτού, η μικρή του σημασία στον πόλεμο, αντικαθρέφτιζε και συμβόλιζε την θλιβερή περιθωριοποίηση του καφέ.
Στην Υεμένη, η πρόκληση για μία ανανέωσης αυτής της κουλτούρας δεν είναι νέα. Τα τελευταία είκοσι χρόνια, πολλοί γεωπόνοι και χρηματοδότες την είδαν ως μία θαυματουργή λύση για την ανάπτυξη της Υεμένης. Ο καφές έπρεπε όχι μόνο να αυξήσει τις εξαγωγές, αλλά και να αντικαταστήσει την κουλτούρα του qat, του ελαφρύ αυτού ναρκωτικού που μασούν καθημερινά οι Υεμενίτες. Αν Ο Μοναχός της Μόκα και το πείραμα του Mokhtar αποδεικνύουν ότι ο μύθος του καφέ μπορεί να αναζωογονηθεί, παραμένει ωστόσο ένα πάθος για λίγους και οι πόροι που θα δημιουργηθούν θα παραμείνουν έτσι κι αλλιώς περιορισμένοι, λόγω της έλλειψης νερού και της αρόσιμης γης. Αυτή η παρατήρηση σίγουρα δεν μειώνει την υπέροχη και χαρούμενη ιστορία μύησης που μας παρουσιάζει ο Dave Eggers. Απλώς συνεχίζει να απελπίζει αυτούς που αγαπούν την Υεμένη, όσο την βλέπουν εγκλωβισμένη μέσα σε τόσα πολλά προβλήματα.
Laurent Bonnefoy
Μτφ. Σ.Σ.
