Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στο μικρόφωνο
Το ραδιοφωνικό πείραμα του Βάλτερ Μπένγιαμιν
Jean Lacoste
En attendant Nadeau - 24 Αυγούστου 2022
Ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι κατέχει το κλειδί για την ερμηνεία της "φιλοσοφίας", της σκέψης του Βάλτερ Μπένγιαμιν; Όπως και με τον Κάφκα, οι στρώσεις επικάθονται η μία πάνω στην άλλη χωρίς να αλληλοακυρώνονται, οι αναγνώσεις, οι πολιτικές, οι θρησκευτικές, οι αισθητικές, ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Αυτό ισχύει και για την πολύ αμφίσημη σχέση του Μπένγιαμιν με την τεχνολογία και τη νεωτερικότητα που ενσαρκώνει, όπως το βλέπουμε στο μνημειώδες έργο του Παρίσι, πρωτεύουσα του 19ου αιώνα, όπου αναφέρεται στη σιδερένια και γυάλινη αρχιτεκτονική των παρισινών στοών, της οποίας και επαινεί την προστατευτική διαφάνεια. Ο Μπένγιαμιν δεν συμμερίζεται την αντιδραστική κριτική της τεχνικής νεωτερικότητας που χαρακτηρίζει τον γερμανικό ρομαντισμό· σε ένα ουσιαστικό του κείμενο, το Εμπειρία και φτώχεια, τάσσεται υπέρ της λιτότητας και της γύμνιας, της εξασθένισης των παραδόσεων. Ο Philippe Baudouin προσεγγίζει αυτό το αποφασιστικό ζήτημα της τεχνικής, της νεωτερικότητας και της μεταξύ τους σχέσης μέσα από μια οδό που μπορεί να φαίνεται περιθωριακή - τα ραδιοφωνικά κείμενα - αλλά που οδηγεί κι αυτή με τον τρόπο της στους πιο τολμηρούς προβληματισμούς του Μπένγιαμιν.
'Εχοντας αποτύχει να λάβει μια άδεια διδασκαλίας το 1924, που θα μπορούσε να του εξασφαλίσει μια ακαδημαϊκή καριέρα, ο Μπένγιαμιν στρέφεται, χάρη στον φίλο του Ernst Schoen, στο ραδιόφωνο, από το 1927 έως το 1933. Εκατό περίπου συνεισφορές του (όσες έχουν απομείνει) συγκεντρώνονται σε έναν πολύτιμο τόμο με τίτλο Lumières pour enfants (Φώτα για παιδιά, Christian Bourgois, 1989), ο οποίος έχει έκτοτε συμπληρωθεί από μια πλούσια βιβλιογραφία. Το ραδιόφωνο; Η Rundfunk; Να πρόκειται για ένα απλό και επισφαλές κατ' ουσίαν επάγγελμα; Ο Philippe Baudouin, μέσα από έναν ευρύτερο θεωρητικό προβληματισμό για το μέσο του ραδιοφώνου γενικά, αναδεικνύει με θαυμαστό τρόπο την πραγματική σημασία αυτών των μικρών ιστοριών για τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της Φρανκφούρτης και του Βερολίνου.
Το μήνυμα, εν πρώτοις, φαίνεται πολιτικό. Ο συγγραφέας έχει χάσει το φωτοστέφανό του, γίνεται παραγωγός και, όπως ο φίλος του ο Μπρεχτ, προσπαθεί εκείνη την εποχή να δημιουργήσει μια αίσθηση απόστασης, φυγής από τα καθιερωμένα, ακόμη και παραδοξότητας. Αυτό είναι το τέλος του "έργου τέχνης" με την αύρα που του προσδίδει η παρουσία του hic et nunc. Με αυτό, εισερχόμαστε στην εποχή της αναπαραγωγιμότητας, της γενικής διείσδυσης, του παγκόσμιου podcast. Όπως γράφει ο Philippe Baudouin: "χωρίς καθόλου να περιφρονεί το ραδιόφωνο ή να βυθίζεται στον φετιχισμό της τεχνολογίας, ο Μπρεχτ, όπως και ο Μπένγιαμιν, βλέπει αυτό το μέσο ως ένα επαναστατικό μέσο μετατροπής της σχέσης του κοινού με τον πολιτισμό, την πολιτική κ.λπ.". Αυτές οι παρεμβάσεις στα ραδιοκύματα, αναμφίβολα κάπως αυτοσχέδιες, παρουσιάζονται επομένως ως καρπός ενός "πραγματικού εργαστηρίου", ενός προοδευτικού πειράματος: εξ ου και ο τίτλος Aufklärung [Διαφώτηση -σ.σ.], ο οποίος δίνεται για ένα διάστημα στη γερμανική έκδοση. Και δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει κανείς με τη φιλόδοξη στόχευση που αναγνωρίζεται σε αυτό το μέσο.
Αλλά αμέσως προκύπτει μια απρόβλεπτη παραδοξότητα: ο Μπένγιαμιν, προκειμένου να πραγματοποιήσει αυτό το πολιτιστικό σχέδιο, επιλέγει να καταφύγει στην "αρχαϊκή φόρμουλα" του παραμυθιού. Εδώ εμπνέεται μάλλον από τον φίλο του Ερνστ Μπλοχ, ο οποίος, στο Κληρονομιά αυτής της εποχής, αντιτάσσει κι αυτός στο μοιραίο της αλλοτρίωσης το απελευθερωτικό, χειραφετητικό παραμύθι, το οποίο με ειρωνικό τρόπο ξέρει να ξεφεύγει από τις παραλυτικές δυνάμεις του μύθου. Το "ανθρωπάκι" του παραμυθιού τελικά θριαμβεύει επί του μύθου και της μοίρας. Η αποστολή του Μπένγιαμιν, όπως την αντιλαμβάνεται ο ίδιος, με μια μεγάλη αίσθηση του επείγοντος, είναι να παρουσιάσει σύγχρονες ιστορίες στο ύψος των σύγχρονων ζητημάτων (έστω και για να εξουδετερωθεί η φωνή του Χίτλερ ήδη από τη δεκαετία του 1920).
Οι Γάλλοι και οι Γερμανοί αναγνώστες αυτών των παραμυθιών που προορίζονταν για την πολιτική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, από τη στιγμή που αποδεχόμαστε τη χειραφετητική τους φιλοδοξία, δεν παρέλειψαν να εκπλαγούν από τον τόνο αυτής της Aufklärung: οι ήρωες αυτών των παραμυθιών είναι γενικά απατεώνες και τσαρλατάνοι, ληστές και αλήτες, άνθρωποι "χωρίς φωνή", μάγισσες και πειρατές, ακόμη και ένας αινιγματικός χαρακτήρας όπως ο Καλιόστρο, και ένας ψεύτικος μεσσίας, ο Σαμπατάι Ζέβι. Ο Ρομαίν Ρολάν είχε γράψει "ηρωικές ζωές", ο Pierre Michon αφηγήθηκε "μικροσκοπικές" ζωές· ο Μπένγιαμιν παρουσιάζει στα παιδιά του Βερολίνου "ελεεινές ζωές" που έρχονται σε ρήξη με την κοινωνική τάξη.
Αφότου όμως αποκάλυψαν οι ενήλικες τα "μαγικά τους κόλπα", έρχεται η σειρά των ιστοριών καταστροφής που η "αόρατη φωνή" του Μπένγιαμιν προτείνει για την διαπαιδαγώγηση των παιδιών: Οι στάχτες της Πομπηίας, ο σεισμός της Λισαβόνας, η πλημμύρα του Μισισιπή το 1927... Είναι μια θεώρηση της ιστορίας ως καταστροφής και συμφοράς που χρησιμεύει ως φόντο σε αυτές τις βινιέτες για παιδιά, τα οποία ανακαλύπτουν έτσι ταυτόχρονα το κακό και τη δυστυχία, αλλά και τη μυστηριώδη συμφιλίωση των όντων, την οποία ο Μπένγιαμιν συνδέει με την έννοια της αποκατάστασης του Ωριγένη, "την είσοδο όλων των ψυχών στον παράδεισο". Αλλά, χωρίς να ανατρέξουμε τόσο πολύ στη θεολογία, μπορούμε να σκεφτούμε ότι η διδασκαλία και το παράδειγμα που θα μπορούσαν να αντλήσουν οι νεαροί ακροατές του Μπένγιαμιν από αυτά τα ραδιοχρονογραφήματα είναι μια ορισμένη εμπειρία της πόλης ως λαβύρινθου, ανοιχτής για τον flâneur, τον συλλέκτη, τον μπωντλαιρικό ποιητή και τον φιλοτελιστή... "Το παιδί, γράφει ο Philippe Baudouin, είναι ικανό να αφυπνίσει την ψυχή των απολιθωμένων πραγμάτων και τότε [...] να δημιουργήσει προνομιακούς δεσμούς με την ουτοπία". Ο Μπένγιαμιν σε αυτές τις εκπομπές προσπαθεί να αποδώσει δικαιοσύνη σε αυτή τη μυστική ουτοπική διάσταση.
Philippe Baudouin, Walter Benjamin au micro. Un philosophe sur les ondes (1927-1933). Édition de la Maison des sciences de l’homme (2022), 288 σελ., 18 €
Radio Benjamin by Walter Benjamin. Edited by Lecia Rosenthal (2014). 424 σελ., £20.00
