Τα "Μαύρα τετράδια" του Shlomi Elkabetz

"Μαύρα Τετράδια", ελπίδα καμία
 

Με μια διπλή ταινία για την αδελφή του Ronit Elkabetz και την πολύ ιδιαίτερη προσωπική και επαγγελματική τους σχέση, ο Shlomi Elkabetz τιμά τη σταρ του ανεξάρτητου ισραηλινού κινηματογράφου που πέθανε το 2016. Τα Μαύρα τετράδια μιλούν, μέσα από την οικογενειακή αυτή ιστορία, και για την ταυτότητα των Εβραίων μαροκινής καταγωγής στο Ισραήλ.

Jean Stern
Orient XXI - 1η Ιουλίου 2022

Το Noir c'est noir, η ανυπέρβλητη αυτή επιτυχία που τραγούδησε ο Johnny Halliday το 1966, δεν σχετίζεται και πολύ με την διπλή ταινία του Shlomi Elkabetz, τα Μαύρα τετράδια-Viviane και τα Μαύρα τετράδια-Ronit. Είναι όμως η ίδια κραυγή αγάπης, η άρνηση ενός γκρίζου κόσμου, όπου "δεν υπάρχει πια ελπίδα". Ο Shlomi Elkabetz έγραψε και σκηνοθέτησε μαζί με την αδελφή του Ronit την τριλογία Prendre femme (2004), Les sept jours (2008) και Le procès de Viviane Amsalem (2014), ταινίες στις οποίες έπαιξε η ίδια και τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Η Ronit πέθανε το 2016, σε ηλικία 51 ετών. Το μαύρο είναι μαύρο.

Η μουσική των Cahiers noirs είναι πανέμορφη. Το soundtrack αυτού του ντοκιμαντέρ, με την πολύ ισχυρή συγκινησιακή φόρτιση, το οποίο έχει συνθέσει κατά το μεγαλύτερο μέρος η Dikla, συμπληρώνεται από τα ύπουλα και πάντα εντυπωσιακά τριξίματα του Bernard Herrmann για το Vertigo του Alfred Hitchcock. Ο Elkabetz, μόνος του, δεν έριξε τις άμυνές του, η Ronit το άξιζε. Αγαπούσε πολύ τη μουσική. Όταν περιγράφει τι βλέπει ακούγοντας τη μουσική που της προτείνουν οι παραγωγοί της για τη Δίκη της Βίβιαν Αμσαλέμ, της έρχεται στο νου μια ρομαντική τραγωδία στην αμερικανική Δύση. "Βλέπω μια ταινία, αλλά δεν είναι η δική μας." Η Ronit δείχνει σε αυτή τη σεκάνς από τα Μαύρα Τετράδια, που γυρίστηκε από τον Shlomi στο παρισινό τους διαμέρισμα, όλη την κινηματογραφική της ευφυΐα. Μεγάλη ηθοποιός και μεγάλη σκηνοθέτρια.

"Κινηματογράφησε την αγάπη του και ανακάλυψε ότι είχε κινηματογραφήσει την αγάπη", λέει ο Shlomi Elkabetz με φωνή off.  'Εχασε την τόσο σαγηνευτική παράξενη αύρα της Ronit, και μπορεί κανείς εύκολα να αντιληφθεί τη θλίψη του. Αλλά ο ίδιος είναι μανιώδης κινηματογραφιστής, και έφυγε με εκατοντάδες ώρες κινηματογραφικού υλικού, αποσπάσματα ταινιών, πρόχειρες λήψεις, γυρίσματα, ταξίδια, οικογενειακές στιγμές στο τηλέφωνο και στη συνέχεια σε βίντεο, συνεντεύξεις, πολυάριθμες συζητήσεις μεταξύ της Ronit και του ίδιου, με τους γονείς τους, με μια χούφτα συγγενών. Αυτό είναι το βασικό υλικό των Μαύρων Τετραδίων. Ειλικρινά, όπως λέμε σήμερα, είναι αρκετά συγκλονιστικό να βλέπεις πόσο τεράστιο είναι αυτό το έργο, του κατακομματιασμένου σχεδόν παρελθόντος, και του αποτελέσματος που επιτυγχάνει ο Shlomi Elkabetz με το θαυμάσιο μοντάζ του. Είναι η ιστορία μιας κινηματογραφικής ζωής που γεννήθηκε μεταξύ αδελφών.

"Για τις τρεις ταινίες που γυρίσαμε, είχα τη σπάνια ευκαιρία να έχω άμεση πρόσβαση στην πρώτη ύλη της μυθοπλασίας που είχαμε δημιουργήσει εγώ και η Ronit: τη μητέρα και τον πατέρα μας", εξηγεί ο Shlomi Elkabetz. "Ως μετανάστης, πρέπει στην καθημερινή ζωή να παίξεις έναν ρόλο, ειδικά αν είσαι Άραβας. Πρέπει να παίξεις τον "λευκό", να προσποιηθείς ότι είσαι κάποιος που δεν είσαι. Όταν έχεις συνηθίσει να υποκρίνεσαι, είναι πιο εύκολο να γίνεις ηθοποιός." Η ταυτότητα βρίσκεται στην καρδιά της ταινίας: η ταυτότητα μιας οικογένειας που εξορίστηκε από το Μαρόκο στο Ισραήλ, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ο σκηνοθέτης συνεχίζει:

"Τα αραβικά είναι η μητρική γλώσσα των γονιών μου, η γλώσσα που μιλάμε στο σπίτι. Είναι η γλώσσα μέσα στην οποία ανακαλύψαμε τη ζωή, τους καβγάδες, τη χαρά, τις λύπες, τις συζητήσεις, τις σκέψεις και τα τραγούδια επίσης. Η αραβική γλώσσα είναι η δική μας οικειότητα. Τα γαλλικά τα μιλούν σε όλο το Μαγκρέμπ, είναι ένας τρόπος να κρύψει κανείς την αραβικότητά του, είναι το πρώτο βήμα προς τη μετανάστευση. Στο Ισραήλ, σε στραβοκοιτούν αν είσαι Άραβας, γι' αυτό και οι Μαροκινοί, μόλις βγαίνουν από τα σπίτια τους, μιλούν γαλλικά."

Το Μαρόκο, το Ισραήλ και η Γαλλία, τα αραβικά, τα εβραϊκά και τα γαλλικά. Σε αυτό το ιδιαίτερα αποτυχημένο melting-pot στο Ισραήλ, το οποίο δυστυχώς αρχίζει και στη Γαλλία να αποσυντίθεται, όπου θα μπορούσε κανείς να ονειρευτεί κάτι άλλο. Ο Shlomi και η Ronit Elkabetz έχουν δημιουργήσει το δικό τους σύμπαν, πολιτιστικό με όλους τους διαφορετικούς τους διαύλους, αλλά και βαθιά πολιτικό και ριζοσπαστικό, ιδίως μέσω του φεμινισμού που φέρει η Ronit και που μεταγγίζουν με τη φαντασία τους τα αδέλφια στη μαροκινή οικογένεια που αποτελεί το κύριο πλαίσιό τους, τη μήτρα της ταυτότητάς τους. "Είχα μία τρελή επιθυμία για να ζήσω", λέει η μητέρα τους στην αρχή της ταινίας, και από εκεί και πέρα καταλαβαίνουμε τα πάντα γι' αυτά που θέλει να πει ο Shlomi Elkabetz.

Αφού προβλήθηκε στο Παρίσι το 2004, κερδίζοντας την ομόφωνη αποδοχή του Τύπου, το Prendre femme προβάλλεται και στο Ισραήλ. Ο Ronit δίνει τη μία συνέντευξη μετά την άλλη. "Εδώ είναι διαφορετικά. Η πρώτη ερώτηση είναι πάντα: "Ποια είναι;", "Είναι η μητέρα σας;". Η υποδοχή της ταινίας ήταν πολύ λιγότερο ενθουσιώδης, η Ronit πρέπει διαρκώς να απολογείται στις τηλεοπτικές συνεντεύξεις. "Δεν σας φτάνει που είστε γνωστή στο εξωτερικό;" της πετάει μία δημοσιογράφος. Ανήμπορη να ακούσει τις κριτικές, η ισραηλινή κοινωνία εξάγει κατά κάποιο τρόπο τους αντιφρονούντες της, ή εκείνους που η χώρα θεωρεί ως τέτοιους, οι οποίοι είναι αρκετοί τελικά. Η Ρονίτ ήταν μια δυναμιτίστρια και το Ισραήλ δεν της το συγχωρούσε. Η καριέρα της θα πραγματοποιηθεί εν μέρει στη Γαλλία· και η αδελφή και ο αδελφός είχαν ένα διαμέρισμα στο Παρίσι, ένα ζεστό καταφύγιο.

Το πρώτο μέρος των Μαύρων Τετραδίων αφορά κυρίως τα γυρίσματα και την κυκλοφορία του Prendre femme, ενώ το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται περισσότερο στο Le procès de Viviane Amsalem. Δέκα χρόνια χωρίζουν τις δύο ταινίες. Η ασθένεια που υπήρξε μοιραία για την ηθοποιό σημαδεύει την κυκλοφορία της Δίκης με μια σπάνια ένταση. Και το τελευταίο μέρος των Μαύρων Τετραδίων, με τις υπέροχες σκηνές, την ενδόμυχη ιστορία και το θλιβερό χρονικό μιας αδελφικής αγάπης. Η Ronit και ο Schlomi, χωρίς να είναι ακτιβιστές, είναι και πειρατές και αναρχικοί. Κοιτάζοντας το Ισραήλ, αυτό το σκοτεινό θέατρο μιας κυνικά οργανωμένης εξορίας, τα Μαύρα Τετράδια είναι πιο κοντά, από τις ρίζες τους και μόνο, στους Μαύρους Πάνθηρες, τους mizharim επαναστάτες κατά του ρατσισμού και της ανισότητας στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Κάποιοι από αυτούς προσπάθησαν να μιλήσουν στους Παλαιστίνιους, να "συγκλίνουν", μια λέξη που δεν την έλεγαν ακόμη τότε, πριν διαλυθούν. Ή στο Black Laundry, ένα πολύ μικρό αλλά ισχυρό κίνημα - πραγματικής σύγκλισης εκείνο - Ισραηλινών και Παλαιστινίων ΛΟΑΤΚΙ+ ενάντια στην κατοχή, τριάντα χρόνια αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, το οποίο έκτοτε χάθηκε, αδυνατώντας να αντισταθεί στην απογοήτευση και την εξορία. Το απαρτχάιντ και η εξορία είναι λέξεις-κλειδιά για να συλλάβουμε το Ισραήλ σήμερα.

Κι έπειτα, αυτή η διπλή ταινία είναι ένα υπέροχα φτιαγμένο κολάζ για να ξαναβρούμε και να συναισθανθούμε πάλι την φοβερή ηθοποιό Ronit Elkabetz. Με τον Shlomi, το τελευταίο έργο που σχεδίαζαν αφορούσε την Κάλλας, η οποία κλείνει τα τελευταία λεπτά της ταινίας, σαν ένας ύστατος αναστεναγμός. Στην αυλή του παριζιάνικου κτιρίου της, τα κουτιά και τα μπαούλα της ηθοποιού μεταφέρονται από ένα φορτηγάκι που μοιάζει με νεκροφόρα.

Ο Jean Stern είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Αρθρογραφούσε στη Libération, στη La Tribune, και στη La Chronique d’Amnesty International. Εξέδωσε το 2012 το βιβλίο Les Patrons de la presse nationale, tous mauvais, (εκδ. La Fabrique), το 2017 Mirage gay à Tel Aviv (εκδ. éditions Libertalia) και το 2020 Canicule.

Δείτε στο Αλμανάκ από τον ίδιο αρθρογράφο: 
"Mr Gay Syria" 'Ενας διαγωνισμός για την ελευθερία
Ροζ πλυντήριο στο Pride του Τελ Αβίβ