Η μελέτη έρχεται αφενός να καλύψει ένα μάλλον ισχνό στην εγχώρια βιβλιογραφία (αλλά και στη διεθνή μέχρι πρόσφατα) πεδίο, αφετέρου να φωτίσει μια σειρά μύθους και ανομολόγητες, συχνά, αλήθειες γύρω από τη μεταναστευτική εργασία.
Πρόκειται ουσιαστικά για ένα μεγάλο απόσπασμα της διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα που ταυτόχρονα περιέχει όλες τις επικαιροποιημένες διατάξεις και τα σχετικά στατιστικά στοιχεία μέχρι και φέτος τον Μάρτιο.
Ο κ. Καψάλης γνωρίζει καλά το αντικείμενό του όχι μόνο χάρη στην επιστημονική του κατάρτιση αλλά και την προσωπική του εμπειρία ως ερευνητή εργασιακών σχέσεων στο Ινστιτούτο Εργασίας της ΓΣΕΕ αλλά και Ειδικού Γραμματέα του Σώματος Επιθεώρησης Εργασίας το 2015.
Έχει επίσης ασχοληθεί ενεργά σε νομικό και κινηματικό επίπεδο με τις υποθέσεις της Κωνσταντίνας Κούνεβα το 2008 και των εργατών γης στη Μανωλάδα το 2013.
(Για την ιστορία, οι δράστες στην πρώτη περίπτωση δεν βρέθηκαν ποτέ και η εργολαβική εταιρεία στην οπαία εργαζόταν απαλλάχθηκε στο εφετείο από κάθε ευθύνη, με την παθούσα να έχει καταθέσει αίτηση αναίρεσης στον Άρειο Πάγο όπου αθωώθηκαν τελεσίδικα το '16 οι δράστες της δεύτερης υπόθεσης... Πέρσι, ωστόσο, Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κρίνοντας ότι οι μετανάστες στη Μανωλάδα ήταν θύματα καταναγκαστικής εργασίας επιδίκασε αποζημίωση από το ελληνικό δημόσιο άνω των 500.000 ευρώ).
Η διαμόρφωση των μεταναστευτικών ροών από το '90 και μετά, η ανταπόκριση της Πολιτείας και της αγοράς εργασίας στην αναπάντεχη προσφορά φτηνού και άφθονου εργατικού δυναμικού τον καιρό του λεγόμενου «ελληνικού οικονομικού θαύματος», στο οποίο οι μετανάστες είχαν αποφασιστική συμβολή, οι νέες ροές μετά το '08 και οι συνέπειες της κρίσης παρά τη μικρή βελτίωση της σχετικής νομοθεσίας, η αδυναμία της σημερινής κυβέρνησης να προβεί σε αποφασιστικές τομές στο θέμα της μεταναστευτικής εργασίας παρά τις καλύτερες δικαιωματικές της επιδόσεις, η σχέση των μεταναστών εργαζομένων με τον συνδικαλισμό, η μετατροπή τους σε «πειραματόζωα» για τη γενικευμένη εφαρμογή ακραίων αντεργατικών πολιτικών ήδη πριν από τα μνημόνια -το λεγόμενο παρεργατικό δίκαιο-, το πόσο «αιματοβαμμένες» παραμένουν οι φράουλες της (κάθε) Μανωλάδας ήταν τα κύρια σημεία της συνομιλίας που ακολουθεί.
Παρ' ότι η Αριστερά δεν είναι πάντα εύστοχη στις αναλύσεις της, ισχύει ότι η ελληνική Πολιτεία δοκίμασε με ασφάλεια στις πλάτες των μεταναστών εργατών νέα υποβαθμισμένα μοντέλα εργασιακών σχέσεων που προορίζονταν να εφαρμοστούν αργά ή γρήγορα σε ευρύτερες ομάδες του πληθυσμού και που περιλαμβάνουν τον κατακερματισμό του εργατικού δικαίου, τον θεσμό της εργολαβίας, μειωμένες αμοιβές και ωράρια-λάστιχο για τους νέους εργαζόμενους.
Τι προτείνει εκείνος; Ανάληψη από το υπουργείο Εργασίας των θεμάτων μεταναστευτικής πολιτικής, τουλάχιστον όσων σχετίζονται με την εργασία, πάταξη κάθε παραβατικής και αδήλωτης εκμεταλλευτικής μορφής εργασίας, εξάλειψη των συνθηκών απανθρωπιάς και καλλιέργειας της παραβατικότητας.
«Ας έχουμε τέλος κατά νου ότι με το μεταναστευτικό/προσφυγικό δεν έχουμε "τελειώσει"... Είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουμε εκ νέου ιδιαίτερα αυξημένες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, αλίμονο λοιπόν αν δεν καταφέρουμε να βάλουμε μια τάξη σε μερικά πράγματα» λέει επιγραμματικά.
— Γιατί επικεντρώνεστε στα χρόνια των μνημονίων;
Διότι βέβαια στη μνημονιακή εποχή αλλάζουν πολλά! Στα χρόνια της κρίσης έχουμε δύο «εμβληματικά» όσο και δραματικά περιστατικά που φωτίζουν κάπως το κρυμμένο κάτω από το χαλί θολό τοπίο, την υπόθεση της Κωνσταντίνας Κούνεβα και αυτή των εργατών γης στη Μανωλάδα.
Την ίδια περίοδο «αγριεύουν» γενικότερα οι εργασιακές σχέσεις. Μισθοί και συντάξεις κατρακυλούν, αποψιλώνονται η εργασιακή νομοθεσία και τα εργασιακά δικαιώματα, φουντώνουν η ανεργία και η αδήλωτη εργασία, πράγματα που έχουν βέβαια συνέπειες τόσο για το εγχώριο όσο και για το αλλοδαπό εργατικό δυναμικό, εποχικό ή μόνιμο. Αλλάζουν επίσης σε μεγάλο βαθμό οι μεταναστευτικές ροές των χρόνων αυτών.
— Στο βιβλίο σας επικρίνετε το γεγονός ότι τα σχετικά με τους μετανάστες εργασιακά θέματα χειρίζεται το υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής και όχι το Εργασίας, που θα ήταν το πλέον αρμόδιο.
Πράγματι, αυτά τα δύο διαβόητα πεδία διακριτής πολιτικής μοιάζουν με δυο παράλληλες ράγες που δεν τέμνονται πουθενά, παρ' ότι τα σημεία τομής τους είναι πολλά, με κυριότερο, φυσικά, την εργασία των μεταναστών που είθισται να αντιμετωπίζεται με διαφορετικά μέτρα και σταθμά.
Υπόψη ότι το πρόβλημα αυτό δεν είναι μόνο ελληνικό, απαντάται ακόμα και σε χώρες με πολύ μεγαλύτερη εμπειρία στην υποδοχή μεταναστών - μία από τις κύριες πηγές που αξιοποίησα είναι η μελέτη των Cathryn Costello και Mark Freedland "Migrants at Work" (εκδόσεις Oxford 2014) που εξετάζει σφαιρικά το ζήτημα.
— Ποια θα θεωρούσαμε σημεία-σταθμούς στην εξέλιξη της μεταναστευτικού φαινομένου σε σχέση και με την αγορά εργασίας;
Αρχές της δεκαετίας του '90 έχουμε την πρώτη μαζική υποδοχή μεταναστών, κυρίως από την Αλβανία και άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίοι συντελούν τα μέγιστα στο λεγόμενο οικονομικό «θαύμα» που κορυφώνεται με την ανάληψη της Ολυμπιάδας του 2004. Είναι οι «καλές» εποχές όπου έχουμε ανάπτυξη, απασχόληση, θέσεις εργασίας, εκτόξευση του ΑΕΠ κ.λπ.
Το δεύτερο μεγάλο «κύμα» έρχεται μετά το 2008 ως συνέπεια των κοσμοϊστορικών αναταράξεων στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή, των εξεγέρσεων και των εμφυλίων στην ευρύτερη περιοχή, των αλλαγών καθεστώτων, των πολέμων σε Ιράκ και Αφγανιστάν κ.λπ. σε μια Ελλάδα όπου μέσα σε λίγα μόλις χρόνια «στριμώχνονται» μια σειρά συγκλονιστικές εξελίξεις και γεγονότα, όλο αυτό που ονομάσαμε «μνημόνια».
Έρχονται τα πάνω κάτω στην αγορά εργασίας, την κοινωνική ασφάλιση, το εργατικό δίκαιο κ.λπ. Εδώ μεταλλάχθηκαν θεσμοί, πολιτικό σύστημα, η ίδια η έννοια της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας!
Κρίση και ύφεση διαμορφώνουν μια νέα κατάσταση πραγμάτων παντού ενώ ξενοφοβία και ρατσισμός λαμβάνουν ευρύτερες διαστάσεις. Οι συνοριακοί έλεγχοι γίνονται πιο αυστηροί, όπως άλλωστε σε όλη την ΕΕ, υπάρχουν εντούτοις και προσπάθειες να μπει μια κάποια «τάξη» μέσω διμερών συμφωνιών με κάποιες χώρες προσέλευσης.
— Βέβαια και τα «καλά» χρόνια οι περισσότεροι μετανάστες εργαζόμενοι δεν είχαν το ίδιο καθεστώς απασχόλησης με τους γηγενείς.
Εννοείται, όπως και ξέχωρο εργατικό δίκαιο. Θεσπίζαμε ειδικές ρυθμίσεις για την εργασία των μεταναστών και τις «βαφτίζαμε» μεταναστευτική πολιτική.
Ο μετανάστης δεν μπορούσε -ούτε μπορεί ακόμα και σήμερα- να αλλάξει εύκολα εργοδότη, είδος απασχόλησης, ούτε καν νομό δίχως να ενημερώσει τις αρχές. Έπειτα, ενώ αν ένας Έλληνας πιαστεί να δουλέψει «μαύρα», κυρώσεις υπάρχουν μόνο για τον εργοδότη, ο μετανάστης όμως χάνει την άδεια διαμονής, κάτι που ευνοεί επίσης την αδήλωτη εργασία.
Οι διακρίσεις και τα προβλήματα νομιμότητας εκτείνονται σε πολλά πεδία, δημιουργώντας ουσιαστικά ένα «παρεργατικό δίκαιο» που εγκλωβίζει ταυτόχρονα τον μετανάστη εργαζόμενο σε συγκεκριμένους επαγγελματικούς κλάδους, σε νομικές κι επαγγελματικές «ειδικές ζώνες».
Ενώ π.χ. για την άδεια παραμονής απαιτούνται 150 ένσημα ετησίως, στην οικοδομή, τη μεταποίηση και την κατ' οίκον εργασία αρκούν τα μισά, με δυνατότητα εξαγοράς των υπολοίπων. Αυτά μάλιστα συνιστούν μια διαχρονική πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων.
— Υπήρξε, ας πούμε, κάποιος μακροχρόνιος πολιτειακός σχεδιασμός προς αυτή την κατεύθυνση;
Όχι, δεν είναι ότι κάποιος πολιτικός, ακαδημαϊκός ή κάποια «επιτροπή σοφών» επεξεργάστηκε «επί τούτου» όλο αυτό. Προέκυψε στην πορεία και πρόκειται για ένα σύστημα αρχών, αξιών και παραδόσεων, αποτέλεσμα νοοτροπιών που σχετίζονται με την παραβατικότητα, την άνιση μεταχείριση και τις επιλεκτικές μορφές εργασίας σε βάρος συγκεκριμένων «ευάλωτων» πληθυσμιακών ομάδων.
— Πόσο τα στοιχεία συνηγορούν σε αυτό που υποστηρίζει η Αριστερά, κυρίως, ότι δηλαδή η εργασιακή αντιμετώπιση των μεταναστών υπήρξε μια «πρόβα τζενεράλε» για την καθολική ανατροπή των εργασιακών σχέσεων;
Παρ' ότι η Αριστερά δεν είναι πάντα εύστοχη στις αναλύσεις της, ισχύει ότι η ελληνική Πολιτεία δοκίμασε με ασφάλεια στις πλάτες των μεταναστών εργατών νέα υποβαθμισμένα μοντέλα εργασιακών σχέσεων που προορίζονταν να εφαρμοστούν αργά ή γρήγορα σε ευρύτερες ομάδες του πληθυσμού και που περιλαμβάνουν τον κατακερματισμό του εργατικού δικαίου, τον θεσμό της εργολαβίας, μειωμένες αμοιβές και ωράρια-λάστιχο για τους νέους εργαζόμενους.
Με την έλευση των μνημονίων, όλες αυτές οι «πινελιές» καθολικοποιούνται – έχουν πλέον τόσο πολύ υποβαθμιστεί η εργασία και τα εργασιακά δικαιώματα ώστε κανείς πια δεν χρειάζεται να προβαίνει σε «ειδικές ρυθμίσεις», η υποτιθέμενη εξαίρεση τού χτες έχει γίνει ο κανόνας τού σήμερα. Έλληνες και αλλοδαποί εργαζόμενοι βράζουμε πλέον στο ίδιο καζάνι εργασιακής απορρύθμισης, αυταρχισμού και ανασφάλειας.
— Ώστε οι αντεργατικοί αυτοί «πειραματισμοί» δεν ήταν αποκλειστικά μνημονιακές επιταγές αλλά μάλλον ο τέντζερης που βρήκε το καπάκι.
Ακριβώς – τα μνημόνια απλώς επικύρωσαν κι επέβαλαν σε μαζική κλίμακα «πειραματισμούς» που είχαν προηγηθεί αυτών.
— Η παρούσα κυβέρνηση πόσο πραγματικά προώθησε στην πράξη τα δικαιώματα των μεταναστών, τόσο στο εργασιακό κομμάτι όσο και στο θεσμικό;
Κοιτάξτε, στο κομμάτι των δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών επιδεικνύει σίγουρα μεγαλύτερη ευαισθησία.
Υπάρχει μια ορατή διαφορά, περισσότερο όμως στη θεωρία – στην πράξη τα προβλήματα παραμένουν κι ένα από τα πλέον ακανθώδη είναι ότι μέσα στο '18 θα λήξουν πολλές άδειες διαμονής μακράς (δεκαετούς) διάρκειας που είχαν δοθεί το '08, με αποτέλεσμα πολλοί μετανάστες να βρεθούν ξαφνικά απονομιμοποιημένοι και να υποχρεωθούν να δουλεύουν αδήλωτοι κι ανασφάλιστοι.
Αντί δηλαδή να τους νομιμοποιήσουμε άμεσα, τους υποχρεώνουμε να εργάζονται «νόμιμα» ώστε η απέλασή τους να ανασταλεί, μόνο όμως σε συγκεκριμένες ασχολίες όπως ο αγροτικός τομέας. Ιδιαίτερα βραδείς είναι εξάλλου οι ρυθμοί απόδοσης ιθαγένειας στους μετανάστες β' γενιάς που θεσμοθετήθηκε το '15.
Όχι, δεν νομίζω ότι όλο αυτό είναι μια συνειδητή επιδίωξη από πλευράς κυβέρνησης, είναι περισσότερο μια ένδειξη του πόσο και η ίδια είναι, με τη σειρά της, εγκλωβισμένη στο τρίπτυχο παραβατικότητα/παρανομία/ημίμετρα αναφορικά με τη μεταναστευτική εργασία.
— Εσείς τι θα προτείνατε;
Εγώ λέω ότι, ανεξάρτητα από το τι επιτάσσουν τα μνημόνια και τι όχι, κάθε παραβατική και αδήλωτη εκμεταλλευτική μορφή εργασίας θα πρέπει να παταχθεί. Οι συνθήκες απανθρωπιάς και καλλιέργειας της παραβατικότητας οφείλουν να εκλείψουν. Να υπάρξει μια εργατική πολιτική κοινή για όλους τους εργαζόμενους που να τη χειρίζεται η ίδια αρχή, αλλιώς οι διακρίσεις και οι παθογένειες θα διαιωνίζονται.
Ας έχουμε έπειτα κατά νου ότι με το μεταναστευτικό/προσφυγικό δεν έχουμε «τελειώσει», κάθε άλλο – οι διεθνείς εξελίξεις προδιαθέτουν ότι είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουμε εκ νέου ιδιαίτερα αυξημένες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, αλίμονο λοιπόν αν δεν καταφέρουμε να βάλουμε μια τάξη σε μερικά πράγματα.
— Ένα κλασικό σλόγκαν της ακροδεξιάς προπαγάνδας είναι ότι «οι μετανάστες μάς κλέβουν τις δουλειές».
Καμιά σχέση! Όπως δείχνουν όλες οι σχετικές εγχώριες και διεθνείς έρευνες, η εργασία των μεταναστών μόνο επωφελής έχει αποδειχθεί τόσο στο εργασιακό όσο και στο κοινωνικό/οικονομικό επίπεδο, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων.
Κάνουν επιπλέον εκείνες τις δουλειές που οι περισσότεροι Έλληνες θα απέφευγαν. Το ότι δεν στερούν, αντίθετα δημιουργούν θέσεις εργασίας έχει νομίζω γίνει πια συνείδηση στον μέσο Έλληνα κι αυτό φαίνεται από το πώς αντιμετωπίζουν οι «γηγενείς» εργαζόμενοι τους μετανάστες συναδέλφους τους – κατά κανόνα πολύ θετικά, όπως αποτυπώνεται και στα στοιχεία.
Οι συνθήκες απανθρωπιάς και καλλιέργειας της παραβατικότητας οφείλουν να εκλείψουν. Να υπάρξει μια εργατική πολιτική κοινή για όλους τους εργαζόμενους που να τη χειρίζεται η ίδια αρχή, αλλιώς οι διακρίσεις και οι παθογένειες θα διαιωνίζονται. Ας έχουμε έπειτα κατά νου ότι με το μεταναστευτικό/προσφυγικό δεν έχουμε «τελειώσει», κάθε άλλο – οι διεθνείς εξελίξεις προδιαθέτουν ότι είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουμε εκ νέου ιδιαίτερα αυξημένες μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές, αλίμονο λοιπόν αν δεν καταφέρουμε να βάλουμε μια τάξη σε μερικά πράγματα.
— Μήπως ένα τουλάχιστον ποσοστό της ανεργίας οφείλεται ακριβώς στο ότι πολλοί Έλληνες προτιμούν να μένουν άνεργοι παρά να κάνουν δουλειές που «αρμόζουν» σε μετανάστες;
Νομίζω ότι περισσότερο από τη φύση των εργασιών αυτών τους αποθαρρύνουν οι όροι απαξίωσης και ανελευθερίας που κυριαρχούν εκεί, πέρα φυσικά από τις χαμηλές αμοιβές. Δεν είναι δηλαδή μόνο ότι «θα τους πέσει η μούρη» να δουλέψουν στο χωράφι π.χ. μαζί με τον μετανάστη, η όλη κατάσταση είναι προβληματική.
— Η σχέση των μεταναστών εργατών με τον συνδικαλισμό;
Η γενικά μικρή συμμετοχή τους σε συνδικάτα έχει διάφορες αιτίες, πολιτισμικές και μη - οι μετανάστες εργαζόμενοι που προέρχονταν από πρώην «σοσιαλιστικές» χώρες είχαν π.χ. κάθε λόγο να θεωρούν τα συνδικάτα κρατικό «παράρτημα» και φυσικά τα αποστρέφονταν έχοντας μάθει να τα θεωρούν πυλώνες ενός καταπιεστικού συστήματος. Ακόμα, ένας μεγάλος αριθμός τους εργαζόταν κι εργάζεται είτε ακανόνιστα και εποχικά είτε αδήλωτος κι ανασφάλιστος, πράγματα που βέβαια δεν ενθαρρύνουν το συδικαλίζεσθαι.
Φυσικά η απαξίωση των συνδικάτων τα τελευταία χρόνια είναι γενικότερη, αφορά τους Έλληνες εργαζόμενους καταρχήν και μια βασική αιτία της είναι ότι πια αποσκοπούν στη διαχείριση της εξουσίας και όχι στη βελτίωση των συνθηκών εργασίας.
Πρόσφατες μελέτες φανερώνουν, εντούτοις, αυξημένη συμμετοχή μεταναστών εργατών σε κλάδους όπως ο ιματισμός, η επεξεργασία δερμάτων, η υφαντουργία κ.λπ., ενώ ένας στους τρεις εγγεγραμμένους στο συνδικάτο των οικοδόμων ήταν τις καλές εποχές αλλοδαπός!
Θυμηθείτε έπειτα ότι στο συνδικάτο των απασχολούμενων στην καθαριότητα είχαν εκλέξει γραμματέα μια «ξένη», την Κούνεβα. Το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στον αγροτικό τομέα όπου παρ' ότι υπολογίζεται ότι απασχολούνται μόνιμα ή εποχικά κάπου 300.000 μετανάστες, δεν υπάρχει ούτε ένα συνδικάτο – και μιλάμε για έναν τομέα με μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης που θα ήταν κρίμα να στηθεί κι αυτή σε «πήλινα πόδια», στην εκμετάλλευση, την καταπάτηση δικαιωμάτων και την αδήλωτη εργασία δηλαδή η οποία ταυτόχρονα ζημιώνει τον τ. ΟΓΑ, το ίδιο το δημόσιο.
Υπάρχουν πάντως σωματεία αλλοδαπών που λειτούργησαν ως «τύποις» συνδικαλιστικές ενώσεις προάγοντας την αλληλεγγύη και την αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των μελών τους όπως η Κοινότητα των Ουκρανών στην Ελλάδα, η Ένωση Αφρικανών Γυναικών, η Ένωση Φιλιππινέζων Μεταναστών Kasapi κ.ά.
— Εν κατακλείδει και παραπέμποντας στην «εμβληματική» (αλλά καθόλου μοναδική) περίπτωση της Μανωλάδας, θα λέγατε ότι οι φράουλες που τρώμε έχουν ακόμα «αίμα»;
Θα έλεγα ότι δυστυχώς έχουν όσο «αίμα» είχαν και τότε, άσχετα που δεν ρέει πια εμφανώς. Ούτε έλεγχοι γίνονται ούτε επιθεώρηση εργασίας πηγαίνει, επαφίενται όλα στην καλή θέληση του εργοδότη. Οι «εργολαβίες» εξακολουθούν, το εργασιακό τράφικινγκ επίσης. Οι νόμοι αλλάζουν αλλά για να αλλάξουν πραγματικά νοοτροπίες και συνθήκες, χρειάζεται ακόμα πολλή και σοβαρή δουλειά.
Infο:
Το βιβλίο του Απόστολου Καψάλη «Μετανάστες εργάτες στην Ελλάδα» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος. Η παρουσίαση γίνεται απόψε, Τετάρτη 23/5, στον κήπο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων στο Θησείο (7 μ.μ.).
Θα μιλήσουν οι καθηγητές Άρης Καζάκος, Γιάννης Κουζής και Δέσποινα Παπαδοπούλου, ενώ χαιρετισμό θα απευθύνει η Ευρωβουλευτής Κωνσταντίνα Κούνεβα.
Συντονίζει η δημοσιογράφος Ντίνα Δασκαλοπούλου.
σχόλια