Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Κατοχή στην Ελλάδα αλλά και ο ακόμα πιο βίαιος εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε δεν άφησαν μόνο συντρίμμια πίσω τους· οι συνέπειές τους στις ζωές και στις ψυχές όσων ενεπλάκησαν υπήρξαν ανεπανόρθωτες και καθόρισαν μια ολόκληρη μεταπολεμική γενιά.
Τα παιδιά υπήρξαν τα μεγαλύτερα θύματα ολόκληρης εκείνης της σκοτεινής περιόδου του αλληλοσπαραγμού, όταν η μία παράταξη προσπαθούσε να επιβληθεί στην άλλη. Κατά τη διάρκειά της τίποτα δεν προχωρούσε, η ανέχεια και ο τρόμος κυριαρχούσαν τόσο στην ύπαιθρο όσο και στις πόλεις. Πατεράδες πολεμούσαν στο βουνό, σκοτώνονταν ή μετοικούσαν στο λεγόμενο «σιδηρούν παραπέτασμα», μανάδες έμεναν πίσω απροστάτευτες να μεγαλώσουν νεογέννητα μωρά και παιδιά, χωρίς πόρους και κάτω από απελπιστικές συνθήκες.
Οι δύο πλευρές δεν ξιφουλκούσαν μόνο για το μέλλον της Ελλάδας (που ήταν προδιαγεγραμμένο) αλλά και για όλα αυτά τα παιδιά, ανταγωνιζόμενες ποια θα σώσει τα περισσότερα από την πείνα και τις κακουχίες. Τόσο ο ΔΣΕ (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας) όσο και ο Εθνικός Στρατός έκαναν αγώνα δρόμου για να φυγαδεύσουν τα χιλιάδες ορφανά και φτωχόπαιδα της εμπόλεμης ζώνης.
Χρειάστηκε να περάσουν δεκαέξι χρόνια μέχρι να καταφέρει η κ. Αλεξανδράκη να γυρίσει τον «Θολό βυθό», που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης τον Νοέμβριο του 2024. Ήταν ένας δύσκολος στόχος, όπως είναι και όλες οι ταινίες εποχής που γυρίζονται στην Ελλάδα, πόσο μάλλον όταν εμπλέκονται παιδιά.
Περί τα 28.000 παιδιά υπολόγισε η ελληνική κυβέρνηση ότι «απήχθησαν» από τους κομμουνιστές αντάρτες και κατέληξαν στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού· παρόλες τις αποφάσεις του ΟΗΕ για επαναπατρισμό, η πλειονότητα δεν επέστρεψε. Έτσι κι αλλιώς, η χώρα δεν ήταν έτοιμη να τα δεχτεί, καθώς τα θύματα των ανταρτόπληκτων περιοχών ήταν τριπλάσια. Ωστόσο η Φρειδερίκη αποδείχτηκε πανέτοιμη να ανταποκριθεί στην κατάσταση, εγκαινιάζοντας αυτό που η ελληνική κυβέρνηση αποκάλεσε «παιδοφύλαγμα», σε αντίθεση με το λεγόμενο «παιδομάζωμα» της άλλης πλευράς.
Τρεις μήνες μετά την ενθρόνιση του Παύλου στην Ελλάδα τον Απρίλη του 1947, η βασίλισσα Φρειδερίκη κάλεσε στις 5 Ιουλίου μέσω ραδιοφώνου όλους τους Έλληνες «εις συναγερμόν αλληλοβοήθειας». Πέντε μέρες αργότερα, στις 10 Ιουλίου, με βασιλικό διάταγμα ιδρύθηκε η επιτροπή εράνου «Πρόνοια Βορείων Επαρχιών της Ελλάδος» (η οποία λίγα χρόνια αργότερα, το 1955, θα μετονομαζόταν σε «Βασιλική Πρόνοια»), σκοπός της οποίας ήταν να προσφέρει στα ορφανά παιδιά προστασία, τροφή, ιατρική περίθαλψη και εκπαίδευση, πάνω απ’ όλα να τα σώσει «από την απαγωγή πέρα από τα σύνορα και τη διαπαιδαγώγησή τους σε εχθρούς της πατρίδας», όπως ανέφερε η ίδια. Όπως αποδείχτηκε μακροπρόθεσμα, οι μέθοδοι διαπαιδαγώγησης, μέσω της πλύσης εγκεφάλου, στρέφονταν όχι μόνο εναντίον της κομμουνιστικής ιδεολογίας αλλά κυρίως εναντίον των γονιών – κυρίως αυτών που βρίσκονταν στο βουνό, πολεμώντας με τις δυνάμεις του ΔΣΕ.
Η συγκέντρωση των χρημάτων για τον «έρανο της βασίλισσας», όπως τον αποκαλούσε ο λαός, δεν βασίστηκε μόνο στις καλές προθέσεις των πολιτών· επιβλήθηκε και ειδικός φόρος κυρίως στα τσιγάρα αλλά και στα ποτά, σε είδη πολυτελείας, ακόμα και στα εισιτήρια του θέατρου. Στις 30 Ιουλίου 1947 άνοιξε η πρώτη παιδούπολη, στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, που ονομάστηκε «Αγία Ειρήνη», φιλοξενώντας περί τα 500 παιδάκια.
Σταδιακά ιδρύθηκαν 53 παιδουπόλεις στην ηπειρωτική αλλά και στη νησιωτική χώρα, στεγάζοντας περίπου 18.000 παιδιά, τα περισσότερα από αυτά ορφανά – πολλά ήταν κι εκείνα που οι συγγενείς τους συναίνεσαν στην ένταξή τους σε αυτές. Πολλές επιλογές δεν υπήρχαν καθώς τα παιδάκια κινδύνευαν κυριολεκτικά να πεθάνουν από την πείνα και οι πιθανότητες να μορφωθούν ήταν μηδαμινές, αφού το σχολείο δεν αποτελούσε προτεραιότητα, προείχε να βρουν δουλειά για να ζήσουν. Έτσι, ήθελαν δεν ήθελαν, κατέληγαν στην αγκαλιά της «γλυκιάς μητέρας Φρειδερίκης που μας έσωσε από τους συμμορίτες», όπως είχαν δασκαλευτεί να τραγουδούν, υμνώντας τη.
Οι ηλικίες που είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν στο πρόγραμμα ήταν μεταξύ 4 και 16 χρονών, αγόρια και κορίτσια, ενώ η προϋπόθεση για να ολοκληρώσουν τη σχολική εκπαίδευση ήταν να έχουν μέσο όρο 17,5. Αλλιώς έπρεπε να επιστρέψουν στην αγορά μιας κατεστραμμένης και πάμφτωχης Ελλάδας.
Η ζωή μέσα στα ιδρύματα δεν ήταν εύκολη, απαιτούσε μεγάλη πειθαρχία, ενώ, όποιος δεν συμμορφωνόταν, υπέμενε τιμωρίες, τη βάναυση συμπεριφορά του προσωπικού και άλλες οπισθοδρομικές μεθόδους. Παράλληλα, τα γράμματα που έφταναν από τα σπίτια τους συχνά υπόκειντο σε λογοκρισία.
Ωστόσο, η χειρότερη παράμετρος της περίπτωσης των παιδουπόλεων ήταν οι περίφημες υιοθεσίες βρεφών αλλά και μεγαλύτερων παιδιών από Αμερικανούς πολίτες, σε αρκετές περιπτώσεις χωρίς τη συναίνεση των συγγενών, με ψευδή χαρτιά. Σε μια εποχή που η Ελλάδα προσπαθούσε να αναστηθεί από τις στάχτες της, κατά την οποία κεντρικό ρόλο έπαιζε η αμερικανική βοήθεια του σχεδίου Μάρσαλ, η ιδέα να παραχωρηθούν άπορα παιδιά τα οποία, όπως διατείνονταν οι ιθύνοντες των παιδουπόλεων ή και των ορφανοτροφείων, δεν είχαν κανένα γονέα ή συγγενή στη ζωή, ήταν για κάποιους καθόλα αποδεκτή.
Ως εκ τούτου, μεγάλος αριθμός παιδιών-θυμάτων του Εμφυλίου και τροφίμων των παιδουπόλεων βρέθηκε ξαφνικά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Αρχικά αποδέκτες ήταν άτεκνοι Έλληνες της διασποράς και Αμερικανοί πολίτες που κατέβαλαν ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσό, το οποίο ξεκίνησε από τα 500 δολάρια και μέσα σε μερικά χρόνια έφτασε τα 3.000 δολάρια.
Ο συνολικός αριθμός ελληνόπουλων που υιοθετήθηκαν από Αμερικανούς μεταξύ του 1948 και του 1962 είναι 3.116 παιδιά ηλικίας από λίγων εβδομάδων μέχρι 10 ετών αρχικά, μέχρι τα 14 λίγο αργότερα, όταν σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξε το αίτημα να ακολουθήσουν τα αδέλφια τους. Φυσικά, αυτό απέφερε οικονομικά οφέλη σε μια σειρά από μεσάζοντες, από βρεφονηπιακές κλινικές μέχρι δικηγόρους αλλά και οργανώσεις όπως το ΠΙΚΠΑ και η ΑΧΕΠΑ.
Αργότερα αποκαλύφθηκαν και σκάνδαλα πλαστογραφιών και παράνομες υιοθεσίες, με πιο κραυγαλέο εκείνο του Αγίου Στυλιανού στη Θεσσαλονίκη το 1962. Αλλά το μεγαλύτερο έγκλημα δεν έπαυε να είναι το γεγονός ότι όλα αυτά τα παιδιά αποκόπτονταν τελείως από τη χώρα καταγωγής τους, τη γλώσσα τους, τον πολιτισμό τους και, φυσικά, τις οικογένειές τους. Ελάχιστοι πληροφορήθηκαν, ενδιαφέρθηκαν και εν τέλει ξαναβρήκαν την άκρη του νήματος. Και όπως ήταν αναμενόμενο, πολλοί απ’ όσους αναζήτησαν και εντόπισαν τις ρίζες τους μετά από δεκαετίες δεν πρόλαβαν τους γονείς τους εν ζωή.
Έχουν γίνει αρκετές έρευνες από ιστορικούς και έχουν γραφτεί αρκετά λογοτεχνικά βιβλία από ανθρώπους που βίωσαν οι ίδιοι τη ζωή μέσα στις παιδουπόλεις. Μια περίπτωση είναι του Γιάννη Ατζακά, ο οποίος υπογράφει τα αυτοβιογραφικά «Διπλωμένα φτερά» και «Θολός βυθός» – το δεύτερο απέσπασε και το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 2009. Σε αυτό ξεδιπλώνεται η προσωπική του οδύσσεια μέσα σε τρεις διαφορετικές παιδουπόλεις μεταξύ 1949 και 1955. Ορφανός από μητέρα και με τον πατέρα στο βουνό, μεγάλωνε στον Θεολόγο της Θάσου δίπλα στη γιαγιά του, και δεν πεινούσε. Η απόφασή της να τον δώσει ήταν καθαρά για να μορφωθεί.
Η σκηνοθέτις του κινηματογράφου Ελένη Αλεξανδράκη ήρθε σε επαφή με το βιβλίο του αρχικά σε μια δημόσια παρουσίασή του, αλλά γοητεύτηκε τόσο πολύ από αυτό που θέλησε να το μεταφέρει στην οθόνη. «Αυτό που κυρίως έκανα ήταν να μελετήσω τον ίδιο τον Ατζακά, τόσο μέσα από τις αφηγήσεις του όσο και μέσα από την προσωπική μας σχέση, ακόμα πιο πολύ και από τα βιβλία, τα οποία με ενθουσίασαν γιατί περιγράφουν πάρα πολύ ωραία την παιδική ψυχή. Αυτό για μένα ήταν πάρα πολύ ουσιαστικό γιατί είναι ένας άνθρωπος δύσκολος και επηρεασμένος από αυτό που έζησε. Ωστόσο το γράψιμό του καταφέρνει να ζωντανέψει αληθινά το παιδί που ήταν κάποτε.
Αυτό προσπάθησα να διακρίνω στην προσωπικότητά του και αυτό είναι που με ενδιαφέρει ουσιαστικά στην ταινία. Ο Γιάννης στην πραγματικότητα μεγάλωσε μέχρι τα 8 στο χωριό, στην ταινία τον δείχνω να μένει εκεί μέχρι τα 6· μετά η γιαγιά πείθεται να τον δώσει στις παιδουπόλεις γιατί το μεγαλύτερο μεράκι της ήταν να μάθει το παιδί γράμματα. Αυτός ήταν ο πραγματικός λόγος που τον έδωσε και όχι η ανέχεια. Είχε έναν μεγάλο φούρνο όπου η γειτονιά έψηνε τα ψωμιά της. Είναι καταπληκτικές αυτές οι περιγραφές στο βιβλίο όπου η γιαγιά, αντί χρημάτων, έπαιρνε από τους γείτονές της κάποιο άλλο τρόφιμο. Το χωριό τους, όπως λέει και ο ίδιος, ήταν πάρα πολύ “κόκκινο”».
Χρειάστηκε να περάσουν δεκαέξι χρόνια μέχρι να καταφέρει η κ. Αλεξανδράκη να γυρίσει τον «Θολό βυθό», που έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης τον Νοέμβριο του 2024. Ήταν ένας δύσκολος στόχος, όπως είναι και όλες οι ταινίες εποχής που γυρίζονται στην Ελλάδα, πόσο μάλλον όταν εμπλέκονται παιδιά. «Ο λόγος που με συνάρπασε και με στοίχειωσε πραγματικά το βιβλίο είναι γιατί ο βιασμός της παιδικής ψυχής με βγάζει από τα ρούχα μου, με κάνει πυρ και μανία. Αλλά είναι και κάτι άλλο, το ψέμα, το ότι τους έλεγαν πως η βασίλισσα είναι η μητέρα τους, για να τους κάνουν να ξεχάσουν τους πατεράδες τους, ότι οι αντάρτες είναι εγκληματίες, συμμορίτες, εχθροί.
Όλη αυτή η προπαγάνδα, όλο αυτό το ψέμα και ο τρόπος που μπαίνει στην καρδιά αυτού του παιδιού, του Γιαννουλιού, με ενδιαφέρει. Με άγγιξε πάρα πολύ γιατί είχα κι εγώ στην παιδική μου ηλικία ένα θέμα με το ψέμα, όταν στα 10 μου αρρώστησε ο πατέρας μου από καρκίνο και κανένας δεν μου έλεγε ότι θα πέθαινε. Σκεφτόμουν ότι για να μη μου το λένε, δεν θα συνέβαινε κιόλας. Και όταν πέθανε, αυτό με τραυμάτισε. Είχα νιώσει ενοχή, αόρατα βάσανα μπήκαν στην ψυχή μου όπως και στην ψυχή του Γιάννη, ο οποίος επίσης ένιωθε πανικό, γιατί στο μυαλό του είχε μετακινήσει τον πατέρα του από τους αντάρτες στον Εθνικό Στρατό.
Γιάννης Ατζακάς, Θολός Βυθός, Εκδόσεις Άγρα
Γιατί τα παιδιά, όπως ήταν φυσικό, ήθελαν τους γονείς τους να είναι με το μέρος των καλών και όχι με τους κομμουνιστές. Ήταν το μεγάλο του τραύμα και μόνο όταν πήγε στο πανεπιστήμιο έγινε αριστερός χάρη σε έναν φίλο του που του είπε ότι θα έπρεπε να είναι περήφανος για τον πατέρα του. Αλλά, παρόλο που έγινε αριστερός, δεν ήθελε να τον συναντήσει. Δεν ήξερε καν αν ζούσε και όταν ήρθε γράμμα από τη Βουλγαρία, έπαθε πανικό. Μάλιστα, όταν στη χούντα έκλεισαν τα σύνορα, ανακουφίστηκε που δεν θα χρειαζόταν να πάει να τον βρει. Η ταινία μου τελειώνει εκεί που αποφασίζει να τον βρει».
Ο ιστορικός Βασίλης Καρδάσης, που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με αυτή την περίοδο, λέει: «Ήταν τραγικό το να παίρνεις ένα παιδί από τη μάνα του ή το σπίτι του και να το εγκαθιστάς σε έναν χώρο με πολύ αυστηρούς κανόνες, καθώς θεωρούσαν τα παιδιά περίπου ενόχους. Το τι άκουγαν για τις μανάδες τους και τους γονείς τους ήταν αδιανόητο. Τα έπαιρναν και τα προσάρμοζαν σε μια συγκεκριμένη αντίληψη περί βασιλιά ή θρησκείας. Το ψυχολογικό μέρος ήταν αυτό που βάραινε περισσότερο στα παιδιά, καθώς προέρχονταν από τις λεγόμενες ανταρτόπληκτες περιοχές και ως επί το πλείστον είχαν κάποια σχέση με τους αντάρτες.
Έπεσαν στα χέρια μου επιστολές ενός παιδιού από την παιδούπολη του Αγίου Ανδρέα που έγραφε στον Ολυμπιακό, του οποίου ήταν οπαδός. Σε αυτές είναι φανερό ότι έπαιρνε θέση εναντίον του πατέρα του και του αδελφού του, αποκαλώντας τους συμμορίτες – αυτόν τον χαρακτηρισμό υιοθέτησε μέσα στην παιδούπολη.
Ο έλεγχος της συνείδησης ήταν τεράστιος, απόρροια βέβαια του πολύ συντηρητικού μετεμφυλιακού καθεστώτος που ίσχυε έως πολύ πρόσφατα. Μέχρι το 1974 ζούσαμε έντονα τα φαινόμενα του Εμφυλίου. Ακόμα και αν είδαμε ένα διάλειμμα επί Παπανδρέου και επί της εκλογής της Ένωσης Κέντρου, ήταν πολύ μικρό για να αποσείσει το γενικό φαινόμενο. Ο έλεγχος της συνείδησης των νέων παιδιών ή ευρύτερων ομάδων ήταν πρώτιστο καθήκον του καθεστώτος».
Ποια είναι η αλήθεια σχετικά με το αποκαλούμενο «παιδομάζωμα»; Η κ. Αλεξανδράκη έχει μελετήσει σε βάθος το θέμα και εξηγεί: «Η αλήθεια είναι ότι σε κάποιες περιπτώσεις πήραν παιδιά ερήμην των γονιών και σε άλλες με τη συναίνεσή τους. Το ίδιο ίσχυε όμως και με τις παιδουπόλεις. Ο Δημοκρατικός Στρατός έπαιρνε τα παιδιά όντως για να σωθούν απ’ όλα αυτά. H oικογένεια του ποιητή Γκανά, ενώ ήταν δεξιά, έφυγε για την Ουγγαρία κι έζησε στον Μπελογιάννη. Το αναφέρει στη “Μητριά Πατρίδα”. Η ιστορικός Τασούλα Βερβενιώτη λέει ότι και οι δύο πλευρές μετέφεραν και έσωσαν παιδιά, αλλά και οι δύο τα “απήγαγαν”, με την έννοια ότι τα πήραν για να τα χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους, να τα εκμεταλλευτούν, με την έννοια της χειραγώγησης».
Γιάννης Ατζακάς, Διπλωμένα Φτερά, εκδόσεις Άγρα
Πρέπει να επισημάνουμε ότι από την πλευρά του το ΚΚΕ θεωρούσε τις παιδουπόλεις κολαστήρια ναζιστικής αντίληψης και πειθαρχίας, ότι με αυτόν τον τρόπο έστρεφαν το νέο αίμα εναντίον της κομμουνιστικής ιδεολογίας και μακροπρόθεσμα αποσοβούσαν την πιθανή στρατολόγησή τους σε νέους αγώνες. Το παλάτι είχε εντελώς άλλη άποψη. Η Αλεξανδράκη συμπληρώνει: «Η επίσημη δική τους θέση ήταν ότι έσωσαν τα παιδιά από την πείνα. Βρήκα στο ΕΛΙΑ το ημερολόγιο της Αλεξάνδρας Μελά, κυρίας των τιμών της Φρειδερίκης, η οποία ήταν και η γενική διευθύντρια των παιδουπόλεων, όπου μπορεί κανείς να διαβάσει όλες τις οδηγίες σχετικά με την προπαγάνδα. Η ίδια η βασιλική οικογένεια θεωρούσε ότι όλα έπρεπε να γίνουν ακριβώς όπως έγιναν».
Όσον αφορά τη βίαιη και ολέθρια αποστολή νηπίων και μικρών παιδιών στην Αμερική, έχοντας στο ενεργητικό της το ντοκιμαντέρ «Ξεριζωμένοι», συμπληρώνει: «Μόλις τις τελευταίες δεκαετίες άρχισαν να γίνονται κινήσεις επανένωσης. Αλλά υπάρχουν άπειρες ιστορίες διεθνώς. Στην Ισπανία, επί Φράνκο, έπαιρναν παιδιά από ανύπαντρες και αριστερές γυναίκες και τα έδιναν σε οικογένειες να τα μεγαλώσουν “σωστά”. Tο τρομερό είναι ότι αυτό συνέχισε ακόμα και στη δημοκρατίας, μέχρι το 1980. Επί Ντε Γκολ έπαιρναν παιδιά από το νησί Ρεϊνιόν του Ινδικού Ωκεανού –γαλλικό έδαφος– και τα παρέδιδαν σε αγροτικές οικογένειες στη Γαλλία, οι οποίες τους συμπεριφέρονταν περίπου ως σκλάβους.
Συνέβη ακόμα και στην Αγγλία, που έστελναν παιδιά στην Αυστραλία. Υπάρχει και η σχετική ταινία “Oranges and Sunshine” του Τζιμ Λόουτς. Παγκοσμίως γίνεται τρομερή εκμετάλλευση των παιδιών. Πάντως, ο Ατζακάς είχε κάποιες προστριβές, αφότου έγραψε τα βιβλία του, με παιδουπολίτες. Κάποιοι αντέδρασαν, λέγοντάς του ότι έτσι σώθηκαν. Βέβαια, κι εκείνος σώθηκε κατά κάποιον τρόπο, εφόσον μορφώθηκε, αν και το τραύμα του είναι πολύ μεγάλο, όπως, ενδεχομένως, και πολλών άλλων παιδιών. Ο Ατζακάς λέει ότι κάποια αυτοκτόνησαν. Είναι δύσκολο να το διαχειριστείς όλο αυτό».
Μετεμφυλιακά, οι παιδουπόλεις μειώθηκαν σε αριθμό και έμειναν να λειτουργούν περίπου δεκαπέντε, οι περισσότερες για να φιλοξενούν παιδιά άπορων ή δυσλειτουργικών οικογενειών, όπως και θύματα σεισμών στην περίπτωση του Ιονίου το 1953. Τότε ήταν που τέθηκε και ο όρος ότι έπρεπε ένα παιδί να έχει καλές επιδόσεις στα μαθήματα για να συνεχίσει τις σπουδές του. Με την επιβολή της δικτατορίας ο θεσμός μετονομάστηκε το 1970 σε Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας. Μετεξέλιξή του σήμερα είναι το Εθνικό Σύστημα Κοινωνικής Φροντίδας. Η κ. Αλεξανδράκη συμπληρώνει: «Ακόμα και σήμερα στην παιδούπολη της Συγγρού, στο Ιωσηφόγλειο, που είναι η τρίτη στην οποία πήγε ο Ατζακάς, παραμένει ακριβώς όπως ήταν, και είναι για κακοποιημένα κορίτσια».
Μαρτυρίες εκείνης της τελευταίας περιόδου υπάρχουν στο βιβλίο «Πόλη παιδιών» του Πέτρου Κουτσιαμπασάκου, στο οποίο μετέφερε τις δικές του προσωπικές εμπειρίες καθώς τόσο ο ίδιος όσο και τα δυο του αδέλφια μεγάλωσαν σε αυτές. Δυστυχώς, οι παιδουπόλεις δεν έπαψαν να είναι φυτώρια ιδιαίτερα οπισθοδρομικών μεθόδων ακόμα και μετά τη Μεταπολίτευση και μέχρι περίπου το 1981, όταν ένας νέος αέρας φύσηξε στην Ελλάδα.
Θολός Βυθός trailer
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΘΟΛΟΣ ΒΥΘΟΣ» ΕΔΩ
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΔΙΠΛΩΜΕΝΑ ΦΤΕΡΑ» ΕΔΩ
Πηγή:
«Άμαχοι του ελληνικού εμφυλίου», Τασούλα Βερβενιώτη, εκδ. Κουκκίδα
«Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα - Υιοθεσίες στην Αμερική του Ψυχρού Πολέμου», Gonda Van Steen, εκδ. Ποταμός
