Όταν σκεφτόμαστε την αρχιτεκτονική, συνήθως φέρνουμε στον νου εντυπωσιακά κτίσματα –από ναούς μέχρι ουρανοξύστες– που έχουν σχεδιαστεί από μεγάλους αρχιτέκτονες. Όμως υπάρχει και η αρχιτεκτονική που συνήθως προσπερνάμε. Που δεν χρειάζεται τους αρχιτέκτονες. Αυτή που δημιούργησε η ανάγκη, η στέρηση και η οικονομία των μέσων.
«Τριάντα χρόνια μετά τη Νεοελληνική Αρχιτεκτονική (1984), όπου εκείνη η «άλλη», η ακατονόμαστη αρχιτεκτονική είχε συμπεριληφθεί, έστω παρατακτικά, σε ίση απόσταση από την επίσημη και την «παραδοσιακή», και δεκαπέντε χρόνια από τη Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (2001), όπου διατυπώθηκαν σε αποφθεγματική μορφή πολλά από όσα ακολουθούν εδώ, αισθάνθηκα την ανάγκη να κοιτάξω αντίστροφα το σύνολο της ελληνικής αρχιτεκτονικής, από κάτω προς τα επάνω, αναποδογυρίζοντας τον φαινομενικά αυτονόητο τρόπο εποπτείας που έχει επιβάλει η επίσημη ιστοριογραφία της.
Αν και η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι συχνά υποτιμημένη, αγνοημένη και πολλές φορές ο "φτωχός συγγενής" της επώνυμης αρχιτεκτονικής ωστόσο η καταγραφή της φέρνει στο φως πολλές πτυχές της κοινωνίας και της καθημερινότητας.
Να την ατενίσω από εκεί όπου παίρνουν σχήμα οι ρίζες της στην κοινωνία, δηλαδή από το στρώμα της τόσο δυσφημισμένης ανώνυμης αρχιτεκτονικής, παρακολουθώντας τους τρόπους που αυτή διακλαδίζεται ανεβαίνοντας, για να συνδεθεί με την επώνυμη, την «έντεχνη» αρχιτεκτονική» σημειώνει ο Δημήτρης Φιλιππίδης, αρχιτέκτονας, ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ αλλά και ένας από τους πιο λαμπρούς διανοούμενους της εποχής μας, στην εισαγωγή του βιβλίου του Ανώνυμη αρχιτεκτονική - Μια άρρητη παρουσία που εκδόθηκε πρόσφατα από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Πειραιώς.
Τι είναι όμως η ανώνυμη αρχιτεκτονική; Ένας απλός ορισμός είναι ότι περιλαμβάνει όλα όσα η επίσημη αρχιτεκτονική, δηλαδή εκείνη των μνημείων και των εντυπωσιακών κτιρίων, αποκλείει και θεωρεί ανάξια λόγου. «Όσα ομαδοποιούνται στην περιοχή της ανώνυμης αρχιτεκτονικής διαθέτουν μεγάλη ποικιλία. Ανήκουν σε αναρίθμητες κατηγορίες καθώς αντιπροσωπεύουν κάθε είδους αρχιτεκτονική δραστηριότητα, μέσα κι έξω από οικισμούς, από το παρελθόν ως και το παρόν. Αν μαθαίνουμε κάτι από την ανώνυμη αρχιτεκτονική, αυτό σχετίζεται με την ευρηματικότητα των ανειδίκευτων δημιουργών, την εφαρμογή αντισυμβατικών λύσεων που δεν θα τολμούσαν να ακολουθήσουν οι επαγγελματίες, και μια αυθόρμητη δημιουργικότητα ενάντια στο καθώς πρέπει» λέει ο κ. Φιλιππίδης.
Το ζήτημα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής φαίνεται ότι τον απασχολούσε από τις αρχές του 1960. «Ίσως η αρχή έγινε με παραδοσιακά κτίσματα, που είχαν τραβήξει την προσοχή μου από την εποχή των σπουδών μου στο Πολυτεχνείο. Από τα παραδοσιακά, που ανήκουν στην ύπαιθρο, στους τόπους καλοκαιρινών διακοπών, βρέθηκα να κοιτάζω το άμεσο περιβάλλον της πόλης, όπου περνάμε το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής μας. Θέλοντας να καταγράψω αντικειμενικά αυτό το χτισμένο περιβάλλον γύρω μας πριν από περίπου πενήντα χρόνια, άρχισα να φωτογραφίζω συστηματικά, πλάι στα γνωστά και καταξιωμένα αρχιτεκτονήματα που γνώριζα από δημοσιεύσεις, και όσα βρίσκονταν έξω από τον κανόνα. Μόνο και μόνο επειδή έτυχε να βρίσκονται πλάι στα σημαντικά έργα, μοιραία τραβούσαν το βλέμμα μου. Τα φωτογράφιζα χωρίς να ξέρω τι σημαίνουν, μόνο και μόνο επειδή ήταν εκεί, παρόντα. Σιγά-σιγά άρχισα να καταλαβαίνω πως χωρίς αυτά τα ανώνυμα κτίσματα ήταν αδύνατο να εξηγήσει κανείς γιατί η επίσημη, η "λόγια" αρχιτεκτονική είναι αυτή που είναι».
Αν και η ανώνυμη αρχιτεκτονική είναι συχνά υποτιμημένη, αγνοημένη και πολλές φορές ο «φτωχός συγγενής» της επώνυμης αρχιτεκτονικής ωστόσο η καταγραφή της φέρνει στο φως πολλές πτυχές της κοινωνίας και της καθημερινότητας.
«Η ανώνυμη αρχιτεκτονική έχει μια ακαταμάχητη αμεσότητα. Της λείπει η πόζα, κάθε ίχνος εγκεφαλικού παιδέματος, που τόσο συχνά ταλανίζει τους εκπαιδευμένους αρχιτέκτονες. Με αυτό τον τρόπο μπορεί να αντιμετωπίσει πρακτικά προβλήματα της καθημερινότητας με επιτυχία, εξοικονομώντας υλικά και μέσα, επινοώντας μορφές μέσα από συνδυασμούς έτοιμων στοιχείων ή με αναπάντεχες εφαρμογές πρακτικών λύσεων. Είναι πιο κοντά στην καλλιτεχνική δημιουργία, όπως για παράδειγμα στη λογική του ad hoc, από ό,τι η επίσημη αρχιτεκτονική, που οφείλει να σεβαστεί αυστηρούς κανόνες σύνθεσης και αναπαράστασης» επισημαίνει ο κ. Φιλιππίδης.
Ξεφυλλίζοντας την πυκνογραμμένη μελέτη του μπορεί κανείς να δει και φωτογραφίες από κτίσματα που με μια πρώτη ματιά μοιάζουν αδιάφορα ακόμα και άσχημα για πολλούς όμως μέσα από το συγκεκριμένο βιβλίο ταξινομούνται και παίρνουν άλλη αξία. Μία στάνη, μια πρόχειρη ξυλοκατασκευή ψαρά, μια αυθαίρετη κατοικία, ένα πρόχειρο στέγαστρο, ακόμα κι ένα ταπεινό κοτέτσι, όλα έχουν την δική τους ερμηνεία και αξία κάτω από το πρίσμα του κ. Φιλιππίδη.
«Κάθε αισθητική αξιολόγηση κρύβει και μια προκατάληψη, δηλαδή μια προκατασκευασμένη άποψη για το πώς πρέπει να είναι και να δείχνουν τα πράγματα. Αυτό το είχα πάντα στον νου μου. Καθώς λοιπόν περπατούσα στην τύχη και φωτογράφιζα, έβλεπα πως πολλά από όσα ήξερα ή νόμιζα αβασάνιστα πως ήξερα δεν ίσχυαν. Ήταν ζήτημα χρόνου να διαπιστώσω ότι τα "διαμάντια" πολλές φορές κρύβονται κάτω από τη μύτη μας, φτάνει να κάνουμε τον κόπο να τα προσέξουμε. Βέβαια δεν ήταν όλα όσα έβλεπα αριστουργήματα, δεν υπάρχουν τέτοια πράγματα. Τα περισσότερα ήταν ασφαλώς αδιάφορα – αλλά όχι και αναγκαστικά "άσχημα". Πολλά ήταν επίσης τυποποιημένα, φτιαγμένα χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα. Αλλά μήπως και στα έργα της επώνυμης αρχιτεκτονικής δεν συναντάμε τέτοιου είδους συμπεριφορές; Όταν αφήσουμε το μάτι μας να χαρεί ένα τέτοιο υλικό, αρχίζουμε καλύτερα να εκτιμούμε την καθημερινότητα στη ζωή μας, κάτι που συχνά παραβλέπουμε. Η ομορφιά δεν είναι αποκλειστικότητα των σπάνιων μνημείων».
Info
To βιβλίο με τίτλο Ανώνυμη αρχιτεκτονική. Μια άρρητη παρουσία του ομ. καθηγητή του ΕΜΠ, κ. Δημήτρη Φιλιππίδη κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς.
σχόλια