KLAB architecture: Τολμηρή αρχιτεκτονική με νέες μορφές και κίνηση

Poetry in motion. Αυτή η φράση θα μπορούσε να χαρακτηρίσει τον Κωνσταντίνο Λαμπρινόπουλο και το γραφείο του, klab architecture που σημαίνει “kinetic lab of architecture”. Δηλαδή μια συνεχής αναζήτηση του καινούργιου, ή αλλιώς ένα «μνημόσυνο» της μανιέρας.

Θανάσης Διαμαντόπουλος UPDATED 18.4.2022 | 13:30

KLAB architecture: Τολμηρή αρχιτεκτονική με νέες μορφές και κίνηση

UPD 18.4.2022 | 13:30

Η σημερινή αρχιτεκτονική είναι όντως εξαιρετικά ζωντανή και ρευστή καθώς ο τρόπος ζωής μας αλλάζει με ταχύτερους ρυθμούς από ποτέ. Τους klab architecture τους ενδιαφέρει η εξέλιξη, η τολμηρή δοκιμή καινούργιων μορφών και να ακολουθούν την τεχνολογία, αλλά και να προσαρμόζονται σε διαφορετικές αντιλήψεις ή τρόπους ζωής.

Το γραφείο που βρίσκεται πίσω από την πλέον πρόσφατη μεγάλη επιτυχία, το Ολυμπιακό Μουσείο της Αθήνας, προσαρμόζεται λες και είναι ένα κινούμενο υγρό στο καλούπι που θα του δοθεί στο εκάστοτε project. Έτσι προήλθαν οι διακρίσεις από σχετικά νωρίς, αν λάβουμε υπόψη ότι το γραφείο ιδρύθηκε το 2001, αφού το Wallpaper magazine το 2008 τους κατέταξε στα πιο ανερχόμενα αρχιτεκτονικά γραφεία του κόσμου και η παρουσία τους στο βιβλίο STARCHITECTS ανάμεσα σε 60 αρχιτέκτονες - οραματιστές του 21ου αιώνα το 2010.

Την ίδια χρονιά, απέκτησαν γραφείο στο Λονδίνο. Ακολούθησε μια δεκαετία συνεχούς προσπάθειας για βελτίωση μέσα από εγχώρια και διεθνή έργα μικρής και μεγάλης κλίμακας. Στη συνέντευξη μας με τον επικεφαλής Κωνσταντίνο Λαμπρινόπουλο εφαρμόσαμε το “think big” ξεκινώντας από τα πλέον πρόσφατα και μεγάλα project.

- Ποια είναι η σημασία που έχει για εσάς η υποψηφιότητα του Ολυμπιακού μουσείου Αθηνών ως κτίριο της χρονιάς 2022;
Το Ολυμπιακό Μουσείο της Αθήνας είναι ένα έργο σταθμός για το γραφείο. Χρόνια πολλά θέλαμε να σχεδιάσουμε ένα μουσείο και με το Ολυμπιακό Μουσείο μας δόθηκε η ευκαιρία. Δεν ήταν μία εύκολη διαδρομή και υπήρξαν πολλά εμπόδια, αλλά παρολαυτά είμαστε πολύ χαρούμενοι με το τελικό αποτέλεσμα. Παρότι δεν ήταν ένα αυτούσιο κτίριο εμείς το σχεδιάσαμε σχεδόν σαν να σχεδιάζαμε και το κέλυφος του. Είναι ένα μουσείο που η αρχιτεκτονική θέλαμε να είναι μέρος του συνόλου και να συμπληρώνει την αφήγηση και τα εκθέματα. Σε αυτό βοήθησε ότι η mulo creative lab που επιμελήθηκε τη μουσειογραφία συστεγάζεται μαζί μας και πολλές φορές έχουμε δουλέψει μαζί σε διάφορα δικά μας ή δικά τους έργα. Το Ολυμπιακό μουσείο θεωρούμε ότι είναι ένα νέο σύγχρονο μουσείο αρκετά διαφορετικό σε σχέση με τα υπάρχοντα μουσεία στην Ελλάδα.
Το περίεργο είναι ότι από τις πρώτες μου δουλειές ήταν η ανάλυση της αρχαίας Ολυμπίας πολεοδομικά, αλλά και η ενασχόλησή μας με το μουσείο πολλά χρόνια πίσω όταν είχε πρωτοσυζητηθεί η αναγκαιότητα ενός τέτοιου μουσείου στην Αθήνα. Χαιρόμαστε πολύ για την αναγνώριση του έργου μας και ευελπιστούμε σε νέες τέτοιες ευκαιρίες.

-Αν σας ρωτούσαν για το μυστικό της επιτυχίας σας για τι θα μιλούσατε; Τη συνεχή αμφισβήτηση του εαυτού σας; Τη συνεχή εξέλιξη; Αν όχι αυτά, τότε τι;

klab Θέλω να πιστεύω ότι ισχύουν και τα δύο από αυτά που είπατε. Το πρώτο μας δυσκολεύει καθώς πολλές φορές οι πελάτες νιώθουν μεγαλύτερη σιγουριά με κάτι που ήδη γνωρίζουν. Δεν υπάρχει για εμάς μία αλήθεια στην αρχιτεκτονική, ούτε έχουμε μία μανιέρα σχεδιασμού που ακολουθούμε σε κάθε έργο. Δεν μπορώ να πω ότι με τον καιρό δεν έχουν παγιωθεί κάποια πράγματα μέσα μας, αλλά προφανώς για να εξελίσσεσαι πρέπει να βρίσκεις τις αφορμές να πηγαίνεις ακόμα και κόντρα σε αυτά που μέχρι τότε θεωρούσες σωστά. Είμαστε ένα γραφείο που έχει δουλέψει σε πολλά διαφορετικά έργα με κτίρια με διαφορετικές λειτουργίες και κλίμακες και έχουμε επιδιώξει να δουλεύουμε σε νέα τοπία, μέρη με διαφορετικά υλικά και ιδέες. Αυτό μας εξελίσσει, μας φορτώνει εμπειρίες και θεωρώ ότι τώρα μετά από αυτή τη δαιδαλώδη και πάντως όχι ευθύγραμμη διαδρομή μπορούμε να ανταπεξέλθουμε σε οποιαδήποτε κτίριο, ανεξάρτητα της κλίμακας και της λειτουργίας. Για παράδειγμα σήμερα στο γραφείο έχουμε από μία εξοχική κατοικία 60τετραγωνικών μέχρι ένα εμπορικό κέντρο δέκα χιλιάδων τετραγωνικών. Δεν ξέρω αν έχουμε επιτύχει όπως λέτε και εγώ προσωπικά νομίζω ότι είμαστε ακόμα στην αρχή. Θεωρώ πάντως ότι ότι έχουμε πετύχει μέχρι τώρα είναι επειδή φεύγουμε από τη ζώνη άνεσής μας, δουλεύουμε σκληρά πάνω σε μία φρέσκια ιδέα με προσήλωση και αποφασιστικότητα.
Όταν μαζί με εμάς ο πελάτης αφουγκράζεται αυτό που οραματιζόμαστε και προχωρά μαζί μας η, επιτυχία του έργου είναι δύσκολο να μη συμβεί.

- To Placebo Pharmacy δημιούργησε "σχολή" στη σύνθεση φαρμακείων. Μετά από αυτό θα ακολουθήσει κάτι παρόμοιο σε κάποιο άλλο τομέα;
Το Placebo Pharmacy απλώς υπέδειξε ότι στην κατηγορία φαρμακείο χωρά και η αρχιτεκτονική. Και ότι τα φαρμακεία είναι μεταξύ των άλλων και καταστήματα που πρέπει να αυξήσουν το τζίρο τους και την κερδοφορία τους λειτουργώντας με εξωστρέφεια προς την πόλη. Το ίδιο νομίζω ότι κάναμε και με τα supermarket Θανόπουλος για τα supermarket.
Αυτό που τώρα μας ενδιαφέρει είναι να δημιουργήσουμε μία μικρή επανάσταση στα κτίρια της εκπαίδευσης και ειδικά της δημόσιας πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από τον παιδικό σταθμό που σχεδιάσαμε και υλοποιήσαμε στη Γλυφάδα έως το πρότυπο ειδικό δημοτικό σχολείο πάλι στη Γλυφάδα νομίζουμε ότι ήρθε η ώρα να δοθεί η πρέπουσα σημασία στα σχολεία μας, είτε αυτό σημαίνει περισσότερα χρήματα ή περισσότερη αξιοκρατία στην επιλογή των αρχιτεκτόνων,. Αυτά διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό το μέλλον της χώρας και τα παιδιά πρέπει να εκπαιδεύονται σε χώρους και κτίρια με αισθητική, χωρικές ποιότητες, με ευαισθησία στο περιβάλλον αλλά και στη διαφορετικότητα.

- Πως κρίνετε τα υφιστάμενα εκπαιδευτικά κτίρια που υπάρχουν στη χώρα; Τι πρέπει να αλλάξει;
Νομίζω ότι πρέπει να αλλάξουν όλα. Στην εποχή του internet της οπτικής ίνας η διδασκαλία πρέπει να αλλάξει, ακόμα και τα στέγανα της τάξης θα πρέπει να τα ξανασκεφτούμε. Ίσως οι τοίχοι πρέπει να πέσουν και να υπάρχει μία ροή στην πληροφορία με επιλογές στο που και με τι θα ασχοληθείς.
Θα προτιμούσα ένα σχολείο ανοικτό στην κοινωνία που πολλές από τις αίθουσές του να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τη γειτονιά μετά το τέλος των μαθημάτων. Θα ήθελα μία αυλή με χώμα και δέντρα στη θέση μιας τσιμεντοστρωμένης αλάνας.
Θέλω ένα σχολείο ευέλικτο και προσβάσιμο από όλους, ένα σχολείο που να θέλει την διαφορετικότητα και να μην την απωθεί.
Όπως είπα και πιο πάνω τα σχολικά κτίρια θα πρέπει να είναι τα ωραιότερα κτίρια της γειτονιάς, έτσι νομίζω θα αλλάξουμε τη χώρα, την κοινωνία.

- Πως οραματίζεστε την καινούργια πολυκατοικία;
Για εμένα υπάρχουν, τουλάχιστον για την Ελλάδα, 2 βασικοί τύποι πολυκατοικίας. Η αστική πολυκατοικία στο κέντρο των πόλεων σε συνεχές σύστημα και η προαστιακή πολυκατοικία των λιγότερων διαμερισμάτων με όλες τις όψεις ελεύθερες.
Νομίζω για τον πρώτο τύπο, ίσως θα έπρεπε κυρίως να μιλάμε για την αναγέννηση των παλιών πολυκατοικιών του κέντρου. Παρόλο που δύο από τα σημαντικότερα μας έργα είναι οι 2 πολυκατοικίες στο Παγκράτι και στο Κουκάκι θεωρώ ότι καθήκον όλων των αρχιτεκτόνων της χώρας μας είναι να δούμε τι θα κάνουμε με το τεράστιο απόθεμα των πολυκατοικιών των δεκαετιών του 1950-60 και 70. Δηλαδή πως θα τις κάνουμε ελκυστικές στο σύνολό τους για να ξαναβρεθεί νέος κόσμος να τις κατοικίσει. Βρίσκω ότι κάθε νέος οικοδομικός κανονισμός δίνει κίνητρα στο να χτίζονται νέα κτίρια ενώ πιστεύω ότι ήρθε η ώρα να δοθούν κίνητρα στο πως να αναβαθμίσουμε τα υπάρχοντα.
Η προαστιακή πολυκατοικία ειδικά με τον νέο ΝΟΚ μπορεί να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σαν κατηγορία κατοίκησης. Αν και σιγά- σιγά υποβαθμίζονται τα προάστια και μετατρέπονται σε μικρές πόλεις δορυφόρους ή πολυκατοικία παρουσιάζει ακόμα ενδιαφέρον. Στη νέα πολυκατοικία που έχουμε σχεδιάσει στη Βούλα πολλά από αυτά τα στοιχεία που μας ενδιαφέρουν έχουν εφαρμοστεί.
Η αυτονομία σε ενέργεια και σε νερό είναι βασικό ζητούμενο. Επίσης θεωρώ ότι πρέπει πάντα να υπάρχει ένα μικρό περιβόλι που θα καλλιεργούμε τα λαχανικά μας και τα διαμερίσματα να έχουν τις δικές τους αυλές. Αν και ίσως ουτοπικό σήμερα θα θέλαμε οι αυλές αυτές να ενώνονται με εξωτερικές σκάλες και έτσι να δημιουργείται μία νέα κοινωνικότητα ανάμεσα στους ενοίκους χωρίς να περιοριστεί η ιδιωτικότητα τους.
Ταυτόχρονα αναζητούμε την κατασκευαστική εκείνη λογική που θα μας επιτρέψει να μειώσουμε το χρόνο κατασκευής και να την κάνουμε προσιτή για όλους.

- Μετά την πανδημία ο πόλεμος στην Ουκρανία. Πως επηρεάζουν όλα αυτά το επάγγελμα σας;

Νομίζω ότι θα πρέπει να βάλουμε στην εξίσωση και τη μεγάλη οικονομική κρίση που πέρασε η χώρα μας τα τελευταία χρόνια. Μπήκα στο ΕΜΠ όταν όλοι μου έλεγαν ότι δεν υπάρχει δουλειά για αρχιτέκτονες και ξεκίνησα την επαγγελματική μου καρριέρα σε μία εποχή απόλυτης τρέλας με τα ακίνητα. Η οικονομική κρίση μας στοίχισε πολύ, ειδικά τους αρχιτέκτονες της γενιάς μου και ακόμα περισσότερο τους πιο μικρούς από εμένα. Και όταν άρχισαν τα πράγματα να στρώνουν ήρθε η πανδημία και τώρα ο πόλεμος. Θεωρώ ότι η γενική ψυχολογία είναι μίας προσμονής για την επιστροφή στην κανονικότητα όταν το επιτρέψουν οι συνθήκες και αυτό είναι θετικό σε μία κατάσταση αρκετά αβέβαιη όπως η σημερινή. Υπάρχει μεγάλη κινητικότητα και ο κόσμος κρατάει την αισιοδοξία του. Βέβαια οι κλυδωνισμοί αυτοί δεν σημαίνει ότι δεν θα μας αφήσουν κάποια τραύματα.Πολλοί αρχιτέκτονες σκέφτηκαν επηρεασμένοι από την πανδημία ότι η ζωή μας μπορεί να αλλάξει δραστικά, για παράδειγμα ότι θα δουλεύουμε από το σπίτι όπου και αν είναι αυτό, και γενικά ότι οι συναναστροφές μας θα περιοριστούν. Δεν το ασπάζομαι αυτό, η τεχνολογία σίγουρα εξελίσσεται, αλλά ελπίζω ότι ποτέ δεν θα αντικατασταθεί η ανθρώπινη επαφή.

-Ποια είναι τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που οδηγούν στην επιτυχία ενός αρχιτεκτονικού project;
Να πω καταρχάς ότι αν τα ξέραμε θα κάναμε μόνο πετυχημένα έργα. Η επιτυχία είναι αντικειμενική, αλλά και υποκειμενική. Για παράδειγμα το πιο πετυχημένο έργο από πλευράς δημοσιεύσεων, και γενικά το πιο γνωστό από όλα μας τα έργα είναι το placebo pharmacy. Πήρε ένα σημαντικό διεθνές βραβείο και γενικά στο εξωτερικό δημοσιεύτηκε σχεδόν παντού, όμως ακόμα θυμάμαι ότι στην Ελλάδα δεν διακρίθηκε , μην με ρωτήσετε γιατί. Άλλα έργα μας έχουν την αντίστροφη πορεία δηλαδή μεγάλη αναγνώριση στην Ελλάδα, αλλά μικρότερη στο εξωτερικό και άλλα έργα μας που θεωρούμε εμείς σημαντικά και οι πελάτες μας απόλυτα ευχαριστημένοι δεν κερδίζουν την αντίστοιχη αναγνώριση στα βραβεία. Εμείς πάντως είμαστε χαρούμενοι όταν έρχονται πελάτες μας μετά από πολλά χρόνια και μας λένε ότι τους αλλάξαμε τη ζωή με τη δουλειά μας.
Πιστεύω πολύ στη σύνθεση της ομάδας που αναλαμβάνει το έργο από την πλευρά μας. Είχαμε πολλούς ταλαντούχους νέους κυρίως συνεργάτες που εργάστηκαν στα έργα του γραφείου, αλλά όταν η σύνθεση αυτή είναι αρμονική και συμπληρωματική μεταξύ μας και ο πελάτης δεκτικός και ανοικτός το έργο συνήθως βγαίνει πετυχημένο. Μου κάνει εντύπωση ότι σήμερα μπορεί να βρίσκουμε μεγαλύτερη αντίσταση από τους πελάτες παρόλο που μας βρίσκουν με τον ίδιο τρόπο που μας έβρισκαν πάντα, δηλαδή από τη δουλειά μας. Νομίζω ότι ίσως η κρίση να έκανε τους ανθρώπους λιγότερο τολμηρούς. Έχουμε πολλές φορές πελάτες να μας λένε ότι θαυμάζουν τη δουλειά μας αλλά στο δικό τους έργο θα ήθελαν να είμαστε λιγότερο τολμηροί.
Το έργο πρέπει να δημιουργεί ένα διάλογο και με τους χρήστες του, αλλά και με το περιβάλλον του. Τα πιο γνωστά μας έργα είναι σίγουρα αυτά που βρίσκονται σε πιο κεντρικούς δρόμους. Είναι δύσκολο να δει ο κόσμος μία κατοικία για παράδειγμα που είναι κρυμμένη σε ένα προάστιο.

-Ποιο είναι το συγκριτικό πλεονέκτημα που έχετε ως γραφείο;
Είναι δύσκολο για εμένα να το πω αλλά νομίζω ότι είναι το ήθος μας. Δεν θα βάλουμε ποτέ το εγώ μας πάνω από το έργο. Θέλουμε ένα πελάτη ικανοποιημένο, αλλά δεν θα του πούμε ψέματα ούτε θα στρογγυλέψουμε την αλήθεια. Δουλεύουμε με ακεραιότητα σε κάθε έργο έχοντας ως γνώμονα κυρίως πως οι άνθρωποι θα βιώσουν το χώρο και πως αυτός θα τους επηρεάσει.
Είμαστε επίσης ένα γραφείο με εμπειρία πλέον που προσπαθεί να κάνει έργα λειτουργικά, πρωτότυπα αλλά που να εμπεριέχουν μία μορφή ποίησης.
Πιστεύω ότι ένα συγκριτικό μας πλεονέκτημα είναι επίσης ότι για κάθε έργο έχουμε μία φρέσκια ματιά, μία άλλη προσέγγιση, σε concept, ακολουθώντας τους προβληματισμούς και τα θέλω του εκάστοτε πελάτη και της εποχής, αλλά και αφού έχουμε αφουγκραστεί το ευρύτερο περιβάλλον, το οικόπεδο , τη θέα, τα γειτονικά κτίρια, τον αέρα, τον ήλιο, τον ήχο.

-Τι θα ήταν αυτό που θα έλκυε ένα ταλέντο στο γραφείο σας;
Πιστεύω η μεγάλη ποικιλία στα έργα που κάνουμε κυρίως , αλλά που έρχεται μαζί με την ποιότητα και την κατασκευαστική εμπειρία. Είμαστε ένα γραφείο που κάποιος νέος αρχιτέκτονας μπορεί να μάθει και να εξελιχθεί, συμμετέχοντας σχεδόν σε όλα τα project και σε κάθε σχεδόν στάδιο που βρίσκονται αυτά. Πιστεύω πολύ στα νέα παιδιά και την ορμή που έχουν να αλλάξουν τον κόσμο προς το καλύτερο. Μου αρέσει ή άφθαρτη προσέγγιση που έχουν απέναντι στα έργα, που δεν θα σκεφτούν το budget, το τρόπο κατασκευής αυτών που σχεδιάζουν και τις δυσκολίες που θα συναντήσουν μέχρι κάτι που σχεδιάζουν να υλοποιηθεί. Κάτι τέτοιο νομίζω υπάρχει σε μεγάλο βαθμό στο γραφείο από πεποίθηση. Δεν μας επηρεάζουν οι δυσκολίες, αλλά μας ενδιαφέρει κάθε έργο μας να μας πηγαίνει ένα βήμα πιο μπροστά, πιο κοντά σε αυτό που ελπίζουμε μία ημέρα να σχεδιάσουμε. Πολλές φορές λέω στο γραφείο ότι δεν χρειάζεται να συμμετέχουμε σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς γιατί κάθε έργο που αναλαμβάνουμε στο γραφείο μπορούμε να βάλουμε όλη την ενέργεια και την αγάπη μας για να το κάνουμε το καλύτερο έργο που έχουμε κάνει ποτέ στο γραφείο.

-Ποια τα οφέλη της ακαδημαικής εμπειρίας; Και πως επηρεάζει τη δουλειά σας;
Από τη στιγμή που ένιωσα ότι ωρίμασα αρχιτεκτονικά και απέκτησα μία μεθοδολογία στη συνθετική μου σκέψη, ήθελα να διδάξω. Είμαι τυχερός γιατί έχω βρεθεί σε αρκετές διαφορετικές αρχιτεκτονικές σχολές και ένιωσα τη δίψα των φοιτητών για μάθηση, αλλά και τις διαφορετικές κουλτούρες τους.
Για μένα η αρχιτεκτονική μαθαίνεται μέσω της παρατήρησης, της ανάλυσης, της σύνθεσης και της γνώσης. Μαζί με τους φοιτητές μου νιώθω ότι μαθαίνω και εγώ, ότι βουτάω μαζί τους στην επίλυση διαφορετικών προσεγγίσεων συνήθως στο ίδιο θέμα. Αντί λοιπόν να αναζητάς τη μία σωστή λύση βρίσκεσαι ανάμεσα σε πολλές πιθανόν το ίδιο σωστές λύσεις και αυτό νομίζω ότι είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον για την επιστήμη της αρχιτεκτονικής, αλλά και για εμένα και τη δουλειά μας στο γραφείο. Αν οι φοιτητές δείχνουν το ανάλογο ενδιαφέρον είναι σαν να φορτίζεις τις μπαταρίες της συνθετικής σου ικανότητας. Επίσης για να μπορείς να διδάσκεις πρέπει πάντα να είσαι διαβασμένος και ενήμερος, να μπορείς να εξηγείς και να κατευθύνεις όταν χρειάζεται.

-Αρχιτεκτονική για λίγους ή για όλους; Πως θα μπορούσε να γίνει για όλους;
Είναι κάτι που μας απασχολεί πολύ τελευταία. Σίγουρα ένας τρόπος είναι η στήριξη των δημόσιων κτιρίων που είναι για όλους. Αν η αρχιτεκτονική επιστρέψει στο δημόσιο κτίριο, μεγάλη κερδισμένη θα είναι η κοινωνία που θα σεβαστεί τους θεσμούς και θα νιώθει υπερήφανη για το κράτος. Νομίζω την μόνη στιγμή που το ένιωσα αυτό ως Έλληνας ήταν η εποχή των Ολυμπιακών αγώνων του 2004. Για κάποια μικρή περίοδο όλα ήταν φρεσκοβαμμένα, περιποιημένα και αν και όχι όλα τα κτίρια είχαν γίνει όπως θα έπρεπε να έχουν γίνει, έστω τότε απέπνεαν ένα σεβασμό προς τον πολίτη.
Μία άλλη πιο δύσκολη κατεύθυνση είναι η ελαχιστοποίηση του κόστους της κατασκευής χωρίς να μειωθεί η αρχιτεκτονική αξία. Μερικά από τα καλύτερα μας έργα τα έχουμε κάνει με πολύ μικρό budget και θεωρώ ότι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να σχεδιάζεις κτίρια ή χώρους που δεν είναι πολύ ακριβά. Κατά συνέπεια δεν είναι πάντα το απαγορευτικό κόστος που κάνει την αρχιτεκτονική για λίγους, αλλά ότι οι πολλοί πολλές φορές αγνοούν τα οφέλη της καλής αρχιτεκτονικής. Πάντως για εμάς θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να σχεδιάζαμε κατοικίες σε πιο υποβαθμισμένες γειτονιές και όχι μόνο στα καλά προάστια των Αθηνών.

- Ποια συμβουλή σας δόθηκε στα φοιτητικά σας χρόνια και δεν ξεχάσατε ποτέ;
Πιστεύω ότι τα φοιτητικά μου χρόνια αγάπησα με πάθος την αρχιτεκτονική, μετά τη βαρέθηκα και ύστερα την ξαναερωτεύτηκα. Υπήρξαν άνθρωποι που τους χρωστάω πολλά, καθηγητές, αλλά και συμφοιτητές μου. Δεν θυμάμαι κάποια συγκεκριμένη συμβουλή, έχουν περάσει άλλωστε τόσα πολλά χρόνια, αλλά εκείνο που ξέρω είναι ότι έμαθα περισσότερο από την αυστηρή και καμιά φορά άδικη κριτική παρά από τον έπαινο, ή τουλάχιστον και από τον έπαινο που ήρθε ύστερα από μία άσχημη κριτική.
Το λέω και στους φοιτητές μου ότι κατά τη διάρκεια των σπουδών μου δεν πήρα σχεδόν ποτέ άριστα, θεωρώ ότι οι καθηγητές μου με εκτιμούσαν αλλά δεν ήμουν εύκολος φοιτητής, είχα μία προδιάθεση να ψαχτώ, να πειραματιστώ αρκετές φορές πέρα από τις αντοχές των καθηγητών μου. Η αυστηρή τους κριτική, το πείσμα τους πολλές φορές να με γυρίσουν στον ίσιο δρόμο με έκαναν να δουλεύω περισσότερο για να μπορέσω να πείσω πρώτα τον εαυτό μου και έπειτα εκείνους.

- Θα μπορούσατε να περιγράψετε μια ιδανική σχέση αρχιτέκτονα-πελάτη και τι αποτελέσματα δίνει μια τέτοια σχέση;
Πολλοί ίσως να σκέφτονταν ότι η καλύτερη σχέση αρχιτέκτονα πελάτη είναι όταν ο πελάτης αφήνει εν λευκώ τον αρχιτέκτονά του να κάνει ότι θέλει. Εμάς μας ενδιαφέρει η ενεργή συμμετοχή του πελάτη.
Θα έλεγα ότι ο πελάτης πρέπει να έχει εμπιστοσύνη στον αρχιτέκτονα του, αλλά να συμμετέχει, να είναι διαβασμένος και να ασκεί κριτική με άποψη. Νομίζω κάθε αρχιτέκτονας γίνεται καλύτερος με μία σωστή κριτική. Επίσης πρέπει ο πελάτης να κάνει μία βαθιά ενδοσκόπηση και το brief που θα δώσει να είναι περιεκτικό, αλλά και αληθές. Ο αρχιτέκτονας από την πλευρά του οφείλει να εκπαιδεύσει τον πελάτη του, να του αναλύσει τους άξονες σχεδιασμού και να προσπαθεί να είναι ξεκάθαρα τα ζητούμενα και τα οφέλη του σχεδιασμού του.
Η αλήθεια είναι ότι όλα αυτά τα χρόνια είχαμε πελάτες όλων των ειδών, από πολύ παρεμβατικούς μέχρι αυτούς που μας έδωσαν σχεδόν απόλυτη ελευθερία στην έκφρασή μας. Σίγουρα εκ του αποτελέσματος δεν προτιμούμε τους πρώτους, αλλά η σχέση αυτή αρχιτέκτονα -πελάτη ειδικά στις κατοικίες είναι μία μεγάλη σχέση που κρατάει αρκετά χρόνια, είναι πολύπλοκη καθώς για πολλούς πελάτες είναι η μεγαλύτερη επένδυση της ζωής τους και αφορά την ποιότητα της ζωής τους.