Μέχρι σήμερα, παρόλο που η διάδοση δοξασιών, προλήψεων, θρύλων, παραδόσεων ή παραμυθιών για φαντάσματα υπάρχει σε πολλούς λαούς της γης, κανείς δεν έχει καταφέρει να προσκομίσει αποδείξεις επιβεβαίωσης της υποτιθέμενης ύπαρξης φαντάσματος. Πολλοί επιστημονικοί φορείς προσφέρουν έπαθλα εκατομμυρίων δολαρίων σε όποιον το κατορθώσει. Δεν χάνω τίποτα να δοκιμάσω κι εγώ την τύχη μου. Εξάλλου, πολλοί πριν από μένα το πίστεψαν και τους πιστέψαμε, όσο κόντρα και να πήγαν στην Επιστημονική Σκέψη: Ο Σαίξπηρ στις περιπτώσεις του Άμλετ και του Μάκβεθ. Ο Θερβάντες, όταν έβαζε τον Σάντσο Πάντσα να λέει στον Ιππότη της Ελεεινής Μορφής: «Αφέντη, ξαναγίνε τρελός. Ας φύγουμε ξανά ταξίδι. Η ζωή ήταν τόσο ωραία όταν ήσουν τρελός!». Ο Βάρναλης, ο οποίος, στην «Αληθινή απολογία του Σωκράτη», έτρωγε φλόγες και κατάπινε σπαθιά σαν τους σαλτιμπάγκους των πανηγυριών...
Οι μελετητές της ιστορίας του σινεμά γνωρίζουν πως οι απαρχές του πηγάζουν από μια εφεύρεση του 17ου αιώνα, η οποία ονομάστηκε «μαγικός φανός» (magic lantern). Η πρωτόγονη αυτή μηχανή προβολής ήταν ένα κουτί που περιείχε εσωτερικά μια λάμπα πετρελαίου και έναν καθρέφτη. Μάλιστα διέθετε και φουγάρο! Προέβαλλε στον τοίχο γκραβούρες τυπωμένες μεταξοτυπικά σε γυαλί, οι οποίες απεικόνιζαν φαντάσματα, διαβόλους, τέρατα και άλλες τρομακτικές εικόνες. Έτσι δημιουργήθηκε το πρώτο «θρίλερ»! Ακολούθησε ο αιώνας του Ρομαντισμού και της γοτθικής νουβέλας που ήταν επικεντρωμένες στο μυστήριο των χαρακτήρων. Αυτό συνετέλεσε στην εξάπλωση των πρώτων φαντασμαγορικών σόου. Πολλοί, εντυπωσιασμένοι και παραμυθιασμένοι θεατές (σαφώς επηρεασμένοι από περιφερόμενους μάγους-τσαρλατάνους), πίστευαν στην αληθοφάνεια των εικόνων και των συνοδευτικών ήχων. Μερικές φορές οι αφελείς αντιδράσεις τους κατέληγαν σε σκηνές απείρου κάλλους. Όταν ένας Βέλγος φυσικός, κάποιος κύριος Robertson, παρουσίασε στο Παρίσι του 1797 την πρωτοποριακή και μακάβρια παράστασή του με τίτλο Fantasmagorie, οι θεατές απαίτησαν να επαναφέρει στη ζωή τον Λουδοβίκο XVI και προκάλεσαν επέμβαση της αστυνομίας! Το 1862, ένας καθηγητής του Πολυτεχνείου του Λονδίνου, ο John Henry Pepper, έκανε γνωστή μια απλή τεχνική ψευδαισθήσεων, η οποία εμφάνισε στη σκηνή του θεάτρου (με τη χρήση καθρεφτών) κρυμμένους ηθοποιούς ως φαντάσματα! Αυτή η πατέντα ονομάστηκε Pepper's ghost και υπήρξε ο προάγγελος της τεχνολογίας των σύγχρονων ολογραμμάτων.
Κάποιοι καλλιτέχνες μπορούν να δουν ανεμόμυλους-φαντάσματα και να διακρίνουν την ομορφιά τους, δείχνοντάς την και σ' εμάς. Ένας από δαύτους, ο κορυφαίος γλύπτης Αύγουστος Ροντέν (1840-1917), μας συμβουλεύει στη Διαθήκη του: «Οι κακοί καλλιτέχνες πάντα φορούν γυαλιά αλλονών. Το πιο σημαντικό είναι να συγκινείσαι, να αγαπάς, να ελπίζεις, να πάλλεσαι, να ζεις. Να είσαι άνθρωπος, πριν να είσαι καλλιτέχνης! Το αληθινό λέγειν περιφρονεί τα λόγια, έλεγε ο Pascal. Η αληθινή τέχνη περιφρονεί την τέχνη». Η περιφρόνηση, όμως, μπορεί να λειτουργεί ποικιλοτρόπως, λέω εγώ. Σαν τη φωνή του Μιχάλη Μενιδιάτη, ας πούμε: «Σ' αγαπώ, σε πονώ όσο άλλος κανείς, μα για αντάλλαγμα εσύ με περιφρονείς / Περιφρόνα με γλυκιά μου, γέλα με τον έρωτά μου...». Τότε ακριβώς εμφανίζονται τα φαντάσματα! Και μας τρομάζουν, μας μαγεύουν, μας γοητεύουν... Όπως οι νουβέλες του Johnston McCulley με ήρωα τον Ζορρό. Όπου ο σενιόρ Ζορρό σηκώνει τα χέρια του ψηλά μπροστά στο πιστόλι μιας σενιορίτας. Ναι, ξεφυλλίζω αυτήν τη στιγμή ένα φθαρμένο βιβλιαράκι τσέπης, ελληνική έκδοση του 1949. Η φαντασμαγορία ξεχειλίζει! Ποιος θα νικήσει; Οι δυνάμεις του Κακού ή του Καλού;
Όταν τα μανταλάκια ήταν ακόμα ξύλινα, είδα την πρώτη μου ταινία. Ο Τομ Σώγιερ από... την ανάποδη! Η γεμάτη πλατεία στο προαύλιο της εκκλησίας με ανάγκασε να χωθώ πίσω από τη λυόμενη οθόνη του περιοδεύοντα δημοτικού κινηματογράφου. Δεν με αφορούσαν οι αντεστραμμένοι υπότιτλοι, μια και δεν ήξερα ακόμα να διαβάζω. Στην πίσω πλευρά του πανιού ανακάλυψα την «άλλη» πλευρά του φεγγαριού, η οποία αποδείχτηκε εξίσου φωτεινή! Αργότερα, κάποιο κυριακάτικο πρωινό στο σινεμά της γειτονιάς μου, υπήρξα αυτόπτης μάρτυς, όταν ο «Μασίστας, ο ελευθερωτής των σκλάβων» είχε ήδη πιάσει... μια φάλαινα, ψαρεύοντας από την παραλία της «Τσινετσιτά», προτού ακόμα πέσουν οι τίτλοι του έργου! Μετά αγόρασα μια μικρούλα μηχανή προβολής –την πιο φτηνή– και μια ταινιούλα του Σαρλώ. Κλεινόμουν καθημερινά στο μπάνιο και το μετέτρεπα σε σκοτεινή αίθουσα προβολής. Κάπως έτσι πρωτογοητεύτηκα από το σινεμά. Πολλά χρόνια αργότερα πρότεινα στον υπέργηρο πατέρα μου να πάμε να δούμε παρέα καμιά ταινία. Μου αρνήθηκε, χρησιμοποιώντας ένα φοβερό επιχείρημα: «Τι να δω, ρε αγόρι μου; Αφού δεν παίζει πια ο Έρολ Φλυν»! Είχε χαθεί, ανεπιστρεπτί γι' αυτόν, αυτό που εγώ εννοώ «φαντασμαγορία». Τότε κατανόησα πραγματικά τη σημασία της και την ιδιαίτερη αξία της.
Όπως μάλλον καταλαβαίνετε, αισθάνομαι ανίσχυρος να δώσω μια ξεκάθαρη θεωρητική ιδέα περί τίνος πρόκειται. Δηλαδή να περιγράψω το εικαστικό θέαμα της παρούσας έκθεσής μου με ευθύ και πειστικό τρόπο. Αναγκαστικά, θα προσπαθήσω να το κάνω μέσω Λαμίας και άλλων μακρινών σταθμών, όπως ο Μπρετόν. Ο οποίος, ασπαζόμενος τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Φρόυντ, συμπεραίνει πως η έρευνα του ασυνείδητου οφείλει να παραμείνει ανοιχτή στους καλλιτέχνες, ώστε να μπορέσουν να αναζητήσουν το «θαυμαστό». Έτσι θα βρουν εναλλακτικές λύσεις στην κοινή λογική, συμβάλλοντας στην αναδόμησή της. Το 1924 στο Μανιφέστο του, ο Μπρετόν κάνει την εξής εμφατική εξίσωση: «Μια για πάντα! Το θαυμαστό είναι πάντα όμορφο. Κάθε θαυμαστό είναι όμορφο. Μάλιστα, μόνο το θαυμαστό είναι όμορφο». Αυτό, κατά τη γνώμη μου, είναι προνόμιο της άκριτης φαντασίας της παιδικής ηλικίας. Και όχι μόνο...
Πολλοί, άκρως ιδιαίτεροι, καλλιτέχνες έχουν το χάρισμα της παρατεταμένης παιδικής φαντασίας. Οι «Εντιμότατοι φίλοι μου» γέρασαν και μυαλό δεν έβαλαν, παραμένοντας για πάντα τα μικρά πειραχτήρια! Διατηρώ μια σχέση λατρείας-περιφρόνησης με την τέχνη. Αγαπώ ιδιαιτέρως το άναρχο και ειρωνικό Νταντά και γελάω με τη σοβαροφάνεια, π.χ. της Αναγέννησης. Δεν αντέχω να βλέπω άλλο μοδάτες Παρθένες με ένα μωρό στην αγκαλιά και φόντο διάφορα αγγελάκια που ίπτανται σε γαλάζιους ουρανούς με άσπρα συννεφάκια. Κι ας είναι και του Ρούμπενς! Επίσης, έχω κόλλημα με το Σινεμά. Το αναμειγνύω με τη ζωγραφική, παίζοντας και προσπαθώντας να κάνω κινηματο(ζω)γραφική τέχνη. Εξάλλου, ο Κουροσάβα, ο Βάιντα, ο Ντέιβιντ Λιντς και άλλοι μεγάλοι κινηματογραφιστές σπούδασαν ζωγραφική, πριν ασχοληθούν με τη σκηνοθεσία. Ανακατεύω τον Πικάσσο και τους σαλτιμπάγκους του με τον Φελίνι και το La Strada, τον Άντι Γουόρχολ με τον Αλμοδόβαρ, τον Ντάλτον Τράμπο και την εργάρα του Lonely are the brave με τον Βαν Γκογκ, τον Μπέργκμαν με τον Ντυσάν, τον Πικαμπιά με τον Τζάρμους, το Στάχτες και διαμάντια του Βάιντα με τον Μαξ Ερνστ, τον Ακριθάκη με το Σινεμά ο Παράδεισος του Τορνατόρε, τον Καραγκιόζη με το ολογραμματικό Ζέλιγκ του Γούντι Άλεν, και πάει λέγοντας...
Το 1992 είχα παρουσιάσει τα σχέδιά μου σε χαρτί στην ιστορική γκαλερί «Άρτιο», σε μια έκθεση που την ονομάτιζα «Σχέδια-Σχεδίες». Ταυτόχρονα είχα εκδώσει ένα βιβλιαράκι-λεύκωμα στις εκδόσεις «Μαύρος Ήλιος» του αείμνηστου Νίκου Μπαλή. Το παρακάτω κείμενο, το οποίο προλόγιζε τη δουλειά εκείνη, το θεωρώ εξαιρετικά επίκαιρο για να περιγράψω και το τωρινό μου εγχείρημα: Σχέδιο είναι η γραμμική απεικόνιση, το μοντέλο και μεταφορικά ο καθορισμός του τρόπου ενέργειας, ο σκοπός, ο στόχος. Το σχέδιο αποτελεί την αρχή για κάθε πράξη. Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός. Άρα και το σχέδιο είναι το ήμισυ του παντός. Ακόμα και για τη ληστεία μιας τράπεζας απαιτείται σχέδιο... Ο Πικάσσο έφτιαξε κάποτε ένα σχέδιο πάνω σ' ένα χαρτονόμισμα και ρώτησε τους παρευρισκομένους ποια είναι η αξία του χαρτονομίσματος... Σχεδία είναι πρόχειρο πλωτό μέσο, το οποίο συχνά χρησιμοποιείται και ως μέσο διάσωσης... Εγώ, όταν σχεδιάζω, κάνω σχέδια καταχθόνια, σχέδια στρατηγικά, σχέδια παράλογα, σχέδια κινούμενα, σχέδια τολμηρά, σχέδια παραπλανητικά, σχέδια αποτελεσματικά, σχέδια καταστροφικά, σχέδια τρελά, σχέδια δράσης... Προ-σχεδιάζω εγκλήματα και εκτιμώ αφάνταστα τις καλο-σχεδιασμένες γάμπες... Σχέδια που χρόνια «παίζω» μαζί τους, που τα ξεχνώ, που τα παραμελώ, που τα χαρίζω, που τα πετάω. Σχέδια που δεν πραγματοποιούνται ποτέ, αλλά και πολλά από τα οποία «κάτι» προκύπτει. Σχέδια χωρίς φιλοδοξίες, αλλά και με αυτές... Όπως και να έχει το πράγμα, ό,τι σχεδιάζω είμαι εγώ και ό,τι συμβαίνει γύρω μου. Τα σχέδιά μου είναι οι σχεδίες μου στα νερά που ταξιδεύουν οι σολομοί, όπου όμως κολυμπούν και πολλοί κροκόδειλοι....
Όλα τούτα, που φλύαρα και χωρίς συνειρμό σας περιγράφω, είναι μια προσπάθεια να σας αποπροσανατολίσω όσο μπορώ περισσότερο. Να είστε σίγουροι πως όσα θα αποσιωπήσω είναι πολύ σημαντικότερα από αυτά που σας λέω ή από τις εικόνες που θα σας δείξω. Θα αντικρίσετε χιλιάδες σχέδια πολλών δεκαετιών, παρουσιασμένα με ιδιαιτέρως παράδοξο τρόπο. Θα δείτε της Παναγιάς τα μάτια και τα όσα παίρνει ο άνεμος. Θα δείτε μια χάρτινη κοσμοσυρροή από «πεταλούδες» στον τοίχο της γκαλερί, μια πυκνή βλάστηση, ένα δάσος, έναν κατακλυσμό από απομνημονεύματα πολυταξιδεμένων πλοιάρχων, καταρράκτες που κρύβουν μια σπηλιά-κρυψώνα του Ζορρό, ένα τεράστιο ιστό αράχνης που θα έχει παγιδέψει 576 Έλληνες κροίσους, οι οποίοι έχουν περιουσία 88 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Θα υποβληθείτε, άθελά σας, σε κινέζικα μαρτύρια της σταγόνας. Και μόλις διατάξω άμπρα κατάμπρα και χόκους πόκους, θα εμφανιστούν φαντάσματα! Για να σας ξεφύγω, θα επικαλεστώ τη βοήθεια μιας γνωστής μου μάγισσας, η οποία, με τα λάθος ξόρκια της, έστειλε κάποτε έναν ιππότη και τον ιπποκόμο του από τον 12ο στον 21ο αιώνα. Αυτή θα σας μεταμορφώσει σε αγελάδες, σε κατσίκες, σε πρόβατα, σε κουκουβάγιες, σε χιμπαντζήδες, σε ψάρια, κ.λπ. Μετά θα φωνάξω τον Ελβετό γλύπτη Alberto Giacometti (1901-1996) και θα τον βάλω να σας τρυπήσει πολλάκις στα αχαμνά με τη σουβλερή, μπρούντζινη μύτη του... Όσοι αποχωρήσετε βλαστημώντας, μην παραβλέψετε πως η κινητήρια δύναμή μου ήταν η απροθυμία μου να ενωθώ μαζί σας.
Ζούμε σε μια κοινωνία στην οποία το πάθος και η ψυχή έχουν αντικατασταθεί από φτιασιδωμένα «ειδικά εφέ». Όπου οτιδήποτε ασυμβίβαστο θεωρείται ανορθόδοξο. Η ανθρωπότητα έχει πια οργανωθεί και χειραγωγείται σε παγκόσμια κλίμακα από κάποιους υποταγμένους χαρτογιακάδες που μετρούν τη ζωή με το κουταλάκι του καφέ. Έτσι αποκαλούσε ο απροσάρμοστος Αντουάν ντε Σεντ-Εξιπερί τους ξινούς τεχνοκράτες και τους ανιαρούς ορθολογιστές. Πώς μπορεί να επαναφέρει κανείς την περιπέτεια του ταξιδιού και το μυστήριο της δημιουργίας; Τη διέξοδο φυγής από την πεζή πραγματικότητα; Πώς μπορούν να εμφανιστούν εκείνες οι εικόνες που τυχαία διαπλέκονται στο φαντασιακό του ατόμου; Πώς μπορεί ένας ζωγράφος, λειτουργώντας ως σύγχρονος αλχημιστής, να συνδυάσει τη μείξη φαντασίας και πραγματικότητας με τη διεκδίκηση του ασυμβίβαστου; Πώς μπορούμε να διανθίσουμε την καθημερινότητά μας με τη μαγεία, με τη συγκίνηση, με το γέλιο και με το αναπάντεχο; Ο γνήσιος καλλιτέχνης, έστω και μέσα από το εργαστήρι-καταφύγιό του, πρέπει να ριχτεί στο άπειρο και να περιοδεύσει σ' αυτό, κοπιάροντας τη δεξιοτεχνία του ταχυδακτυλουργού και του σαλτιμπάγκου. Με όλη την ποιητική διάθεση που διαθέτει. Χωρίς να φοβηθεί τις γκάφες και τις παλαβομάρες. Ίσως και να τις επιδιώξει κιόλας. Τότε όλα θα μπορούν να συμβούν μπροστά στα μάτια μας.
Πάντως, πολλά απ' αυτά τα σχέδια που παρουσιάζω, τα έκρυβα επιμελώς για χρόνια. Γιατί μοιάζουν με βαθιά σκαμμένες, μέσα μου, τρύπες από τυφλοπόντικες. Αποτελούν, όμως, τα κουκούτσια της τέχνης μου. Ποτέ δεν τα έφτυσα, γιατί είναι η Ψυχή της δημιουργίας μου! Μην κάνετε το τραγικό λάθος να πιστέψετε πως πρόκειται για νοσταλγία ή για αναδρομή. Ούτε καν για παρωδία. Υπάρχουν, ασφαλώς, αναφορές στον ντανταϊσμό και τα κολάζ του Κουρτ Σβίτερς ή του Ραούλ Χάουσμαν. Είναι μια ολόφρεσκη, σουρεαλιστική και αντι-φιλοσοφική ματιά στο μέλλον. Είναι ένα ατέρμονο κόμικ. Είναι μια προσπάθεια εξήγησης εικόνων σε νεκρούς λαγούς... Κι αν δεν γνωρίζετε ποιος σκότωσε τον Λίμπερτυ Βάλανς (The man who shot Liberty Valance, John Ford, 1962), τότε άδικα έχασα τον χρόνο μου. Πιο ξεκάθαρος δεν μπορώ να γίνω.
Τάσος Παυλόπουλος
Απρίλιος 2015
ΕΝΑ ΒΙΝΤΕΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ
Τάσος Παυλόπουλος
Phantasmagoria
A Faliro House Production
14/5 - 31/7/2015
Δευτ., Σάβ.: 11:00-15:00, Τρ., Πέμ., Παρ.: 11:00-19:00
Kalfayan Galleries
Χάρητος 11, Κολωνάκι, 106 75 Αθήνα
Τηλ. 210 7217679, FAX 210 7217623
σχόλια