Στο σιωπηλό Mουσείο Άλεξ Μυλωνά ο θόρυβος που ακούγεται από το στήσιμο των έργων θυμίζει πολύ τους θορύβους από το εργαστήριο ενός γλύπτη που, σε αντίθεση με ενός ζωγράφου, δεν είναι καθόλου σιωπηλό. Και σε αντίθεση με τα εργαστήρια των ζωγράφων, εδώ τα υλικά είναι σκληρά, πέτρα και μάρμαρο και μέταλλα. Η Άλεξ Μυλωνά, δυναμική καλλιτέχνις σε έναν κόσμο ανδροκρατούμενο, αυτόν της γλυπτικής, διαμόρφωσε τον χώρο όπου βρισκόμαστε σε μουσείο γλυπτικής, με τα έργα της σήμερα να κοσμούν το νεοκλασικό της οδού Αγίων Ασωμάτων στο Θησείο που κληροδότησε στο MOMuS και είναι σαν να φιλοξενεί νοερά τους ομότεχνούς της και τα εργαστήριά τους σε έναν κοινό χώρο εργασίας.
Η έκθεση που θα διαρκέσει μέχρι τις 11 Σεπτεμβρίου 2022 συμπληρώνει την έκδοση που συμπεριλαμβάνει τα προπολεμικά και μεταπολεμικά καλλιτεχνικά εργαστήρια καλλιτεχνών όπως οι Θανάσης Απάρτης, Κώστας Δημητριάδης, Θωμάς Θωμόπουλος, Βάσος Καπάνταης, Κώστας Κλουβάτος, Κώστας Κουλεντιανός, Ναταλία Μελά, Ναυσικά Πάστρα, Γεράσιμος Σκλάβος, Γαβριέλλα Σίμωσι, Takis, Μιχάλης Τόμπρος, Φιλόλαος (Τλούπας). Έντεκα από αυτούς συμμετέχουν στην έκθεση, με μια μεγάλη επιμελητική ομάδα να παρουσιάζει έργα, προπλάσματα, εργαλεία και αρχειακό υλικό από τον χώρο δημιουργίας και καλλιτεχνικής έκφρασης Ελλήνων γλυπτών, ανδρών και γυναικών, που επιμελούνται οι Ζέττα Αντωνοπούλου, Γιάννης Γαλανόπουλος, Τώνια Γιαννουδάκη, Δόμνα Γούναρη, Άρτεμις Ζερβού, Χάρις Κανελλοπούλου, Αρετή Λεοπούλου, Θούλη Μισιρλόγλου, Σπύρος Μοσχονάς, Γιάννης Μπόλης, Δημήτρης Παυλόπουλος, Κατερίνα Σύρογλου, Αλέξανδρος Τενεκετζής, Νικολέτα Τζάνη, Συραγώ Τσιάρα.
Στον πρώτο όροφο του μουσείου οι άνθρωποι του MOMuS στήνουν το εργαστήριο του Κλέαρχου Λουκόπουλου. Τα εργαλεία του εκπροσώπου της αφηρημένης γλυπτικής στον τοίχο και τα έργα του καλλιτέχνη που αποφάσισε να αφήσει την υπαλληλική σταδιοδρομία και να στραφεί αρχικά στη ζωγραφική, αφού αρρώστησε από φυματίωση, νοσηλεύτηκε και η περιήγησή του στην Ευρώπη τον έφερε σε στενή επαφή με τα ρεύματα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας, συνομιλούν με τα έργα του Γιάννη Παππά, ζωγραφικά και γλυπτά. Ο Λουκόπουλος, που μαθήτευσε στον Απάρτη από το 1949 και μετά, εκφράζεται σε μια πιο αφαιρετική γλώσσα, ενώ αφομοιώνει επιδράσεις από τη λαϊκή τέχνη. Αυτή η αλλαγή δεν είναι μόνο υφολογική αλλά και θεματική: βοσκοί, γυναίκες με παραδοσιακές ενδυμασίες, αγαλματίδια που απεικονίζουν την αγροτοποιμενική ελληνική κοινωνία, συγκροτώντας ιδιότυπα αφηγηματικά σύνολα.
Είμαστε τυχεροί που το εργαστήριο του Γιάννη Παππά στου Ζωγράφου, το οποίο κληροδότησε στο Μουσείο Μπενάκη, είναι ανοιχτό στο κοινό. Γλύπτης, δεινός σχεδιαστής, αυτοδίδακτος ζωγράφος, με αξιόλογο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο, συναναστράφηκε από νωρίς προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής. Η τέχνη του αφορά τον άνθρωπο. Ρεαλιστική, με λιτό λεξιλόγιο, διαπνέεται από εσωτερικότητα και ελληνικό χαρακτήρα.
Είμαστε τυχεροί που το εργαστήριο του Γιάννη Παππά στου Ζωγράφου, που κληροδότησε στο Μουσείο Μπενάκη, είναι ανοιχτό στο κοινό. Ο ίδιος έχει απεικονίσει και ζωγραφικά το εργαστήριό του στην έκθεση στο μουσείο Μυλωνά επάνω στο αυθεντικό καβαλέτο γλυπτικής του και δίπλα σε αυτό τα έργα του δείχνουν πόσο πληθωρικός καλλιτέχνης υπήρξε. Γλύπτης, δεινός σχεδιαστής, αυτοδίδακτος ζωγράφος, με αξιόλογο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο, συναναστράφηκε από νωρίς προσωπικότητες των γραμμάτων, των τεχνών και της πολιτικής. Η τέχνη του αφορά τον άνθρωπο. Ρεαλιστική, με λιτό λεξιλόγιο, διαπνέεται από εσωτερικότητα και ελληνικό χαρακτήρα. Από το 1958 η γλυπτική του, απόρροια της εργασίας στο αττικό φως και των μοντερνιστικών μεταπολεμικών τάσεων, εμμένει στην ανθρώπινη φιγούρα, αποκλίνοντας από τη φυσιοκρατική αναπαράσταση. Αποβάλλει τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, αναδεικνύει καμπύλα σχήματα, άξονες και κενά. Με τη γενικευμένη αυτή προσέγγιση πραγματεύτηκε εκ νέου ακόμα και συνθέσεις προηγούμενων ετών. Όσο βίωνε το γήρας, η φιλοσοφική και ενδοσκοπική του διάθεση, καθώς και οι επιρροές της βυζαντινής τέχνης, έγιναν πρόδηλες στα ύστατα έργα: εξαϋλωμένες φιγούρες με ρευστό πλάσιμο ως η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.
Στην αίθουσα με τα τρία χαρακτηριστικά έργα του Χρήστου Καπράλου καταλαβαίνει κάποιος την εξέλιξη του έργου του και τη χρήση διαφορετικών υλικών. Ο Καπράλος, που αρχικά δούλεψε στο Παναιτώλιο πριν φτάσει στην Αθήνα, αφηγείται: «Επιστρέφοντας με τον Γιάννη Μόραλη από τη Γαλλία στο τέλος του 1939, έμεινα μερικές μέρες στο σπίτι του. Γνώρισα τον χαράκτη Χρήστο Δαγκλή, βρήκαμε μια ξύλινη κάσα, πήγαμε στο Μαρούσι, τη γεμίσαμε πηλό και από εκεί φορτωτική για το Αγρίνιο. Ήταν ασήκωτη. Όταν έφτασε κάποτε στο σπίτι, εγώ είχα έρθει γρηγορότερα, μαζεύτηκε όλη η γειτονιά να δει τι είχε μέσα αυτή η κάσα που ζύγιζε κοντά ένα τόνο. Όταν την άνοιξα και φάνηκε ο πηλός, η μάνα μου τα ’χασε. Στα μάτια των συγχωριανών μου μια συμπόνια. Συμπόνια σαν όταν βλέπεις ένα τρελλό. Παίρνω τη μάνα μου από τα χέρια. Τι έχεις, της λέω. Μα παιδάκι μου, αυτό έφερες από το Παρίσι, λάσπη, μα εδώ όλο το χωριό γεμάτο λάσπη είναι. Όταν της εξήγησα πως το χώμα δεν το ’φερα από το Παρίσι αλλά από την Αθήνα, για να δουλέψω όσο θα κρατούσε ο πόλεμος, ησύχασε. Έπρεπε να φτιάξω ένα μικρό εργαστήριο. Ξηλώσαμε μαζί με τον αδελφό μου τον αχερώνα ενός ξαδέλφου μας και με καλάμια και με λάσπη φτιάξαμε το εργαστήριο». Για την έκθεση επελέγησαν τρεις παραλλαγές της καθιστής Μάνας, μια ξύλινη, αποσπασματική Πιετά από τα τελευταία γλυπτά της Αίγιναςμ μια αφαιρετική απόδοση του θέματος στο κερί και στο μέταλλο, από τις πρωιμότερες μορφές που χυτεύτηκαν στο Κουκάκι, και μια γύψινη μεγεθυσμένη εκδοχή μίας από τις πρώτες Μάνες που έπλασε στον πηλό μέσα στη χωμάτινη καλύβα: ελάχιστο δείγμα του πώς συνδέονται οι τόποι και οι τρόποι στο έργο του Καπράλου και πώς από το πρώτο εκείνο εργαστήριο προέκυψαν τα άλλα.
Ο Λάζαρος Λαμέρας, ο πρώτος γλύπτης που κάνει αφαίρεση, ήταν γιος Τηνιακού μαρμαρογλύπτη και ανιψιός Ανδριωτών μαρμαροεργοστασιαρχών. Με σπουδες στην Καλών Τεχνών και υπότροφος σπουδαστής στην École des Beaux-Arts στο Παρίσι, ερεύνησε σε βάθος την ανθρώπινη μορφή που αποτέλεσε μεγάλο μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας του. Έχει επισημανθεί το πολύτροπο ύφος του, ενώ από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, κατά την οποία κορυφώνεται η αφαιρετική γλυπτική του με σημαίνοντα έργα όπως ο «Μωυσής και η Κόρη του Θεού», ενώ η καλλιτεχνική του πορεία κορυφώνεται με τη συμμετοχή στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1960.
Λιγότερο γνωστή από τις γλύπτριες Ναταλία Μελά, Άλεξ Μυλωνά και Ναυσικά Πάστρα, η Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη έλεγε: «Ο πόθος μου δεν είναι η μνημειακή γλυπτική αλλά μια τέχνη που να συνοδεύει τον άνθρωπο στην καθημερινή του ζωή». Με αυτήν τη φράση αποτυπώνει την αντίληψή της για τον προορισμό και τη λειτουργία της γλυπτικής. Έως τα μέσα της δεκαετίας του 1950 χρησιμοποιούσε αποκλειστικά τερακότα. Έχοντας σπουδάσει κεραμική και πηλογλυπτική στη Βιέννη και επιθυμώντας να αναβιώσει την τέχνη της κεραμικής, μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα οργάνωσε εργαστήριο και δημιούργησε πλήθος διακοσμητικών και χρηστικών αντικειμένων: κεραμικά για κήπους, ανθοδοχεία με ανάγλυφες διακοσμήσεις, πιάτα τοίχου, αγγεία και κανάτια, βάσεις αμπαζούρ, κηροπήγια, φωτιστικά, φλιτζάνια, τσαγιέρες και αγαλματίδια. Το αίθριο και ο κήπος του σπιτιού της ήταν διακοσμημένα με ανάλογα έργα, ενώ το 1939 ο Κώστας Κοτζιάς, υπουργός Διοικήσεως Πρωτευούσης, της είχε αναθέσει να διακοσμήσει με ζώα δημόσιους κήπους της Αθήνας. Η κήρυξη του πολέμου όμως δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση του σχεδίου. Από το 1955 εγκατέλειψε την τερακότα και στράφηκε στο μέταλλο. Για να έχει καλύτερο αποτέλεσμα, μάλιστα, σε αρκετά έργα ξεκινούσε με ένα αρχικό σχεδίασμα στον χώρο: «Σχηματίζω πρώτα τη σύνθεση με σκίτσο-μελέτη από σφυρήλατες βέργες, για να μελετήσω το γλυπτό, που είναι πάντα περίοπτο μέσα στον χώρο. Ένα σχέδιο στο χαρτί δεν θα με βοηθούσε απόλυτα, γιατί δείχνει μία μόνο πλευρά του έργου π.χ. Πάνω σ’ αυτό το σκίτσο από βέργες κόβω τα φύλλα από σίδερο, χαλκό ή ορείχαλκο που, αφού σφυρηλατηθούν στα κατάλληλα σχήματα, ενώνονται με οξυγονοκόλληση ή ηλεκτροκόλληση».
Για τη Σωσώ Χυτοπούλου-Κονταράτου το εργαστήριο αποτελεί χώρο γόνιμης πνευματικής αναζήτησης, ανταλλαγής ιδεών και έμπρακτης «χειρωνακτικής» διαμόρφωσης υλικών μέχρι την ολοκλήρωση της δημιουργικής διαδικασίας κάθε έργου. Τα βήματα που ακολουθεί προοδευτικά μαρτυρούν τη στόχευσή της για τη μετάβαση της γλυπτικής της από τη ρεαλιστική αναπαράσταση σε μια προχωρημένη αντίληψη της αφαίρεσης, γενεσιουργό αίτιο της οποίας είναι η έννοια της κίνησης ενός πυρήνα, ικανής με την ανάπτυξή της να καθορίζει το σχήμα της επιφάνειας. Το σύνολο της εργασίας της, μέσα από τη μεθοδευμένη αφαιρετική εξέλιξη της πλαστικής γλώσσας, οδηγείται εν τέλει σε μια γλυπτική «εσώβλεπτη» και «οργανική», όπως αναφέρει ο κριτικός τέχνης Άγγελος Προκοπίου στα μέσα της δεκαετίας του 1960, παρατηρώντας πως οι φόρμες της διαθέτουν εσώτερο βιολογικό ρυθμό και κοσμογονική δυναμική.
Για έναν από τους πιο σημαντικούς Έλληνες γλύπτες, τον Αχιλλέα Απέργη, η τεχνοκριτική έχει επισημάνει τον βιωματικό χαρακτήρα των συνθέσεών του που μορφοποιούν ταυτόχρονα το συλλογικό βίωμα από τις καταστροφές του πολέμου και τις σκληρές πραγματικότητες που ακολούθησαν, το φορτισμένο συγκινησιακά περιεχόμενό τους, την πρωτοτυπία, την πνευματικότητα και την εκφραστική τους ένταση. Ένας ολόκληρος κόσμος επιβάλλεται στην προέκταση του ονείρου και του εφιάλτη, ένας οραματικός, αποκαλυπτικός κόσμος φθοράς και καταστροφής. Μία από τις πιο εντυπωσιακές παρουσιάσεις αυτής της ενότητας είναι η εγκατάσταση με γλυπτά μεγάλων διαστάσεων που έχουν τονισμένο το μνημειακό στοιχείο, τα οποία παρουσίασε στην Μπιενάλε Βενετίας το 1968. Στην εξέλιξη της δουλειάς του οι συνθέσεις του αναπτύσσονται οριζόντια για να αποκτήσουν τελικά διαγώνια κατεύθυνση, επιβάλλοντας πάντα τη φυγή μέσα στον χώρο με μοναδική αίσθηση ρυθμού. Τα σχέδιά του με αντίστοιχα θέματα διακρίνονται για τη χειρονομιακή γραφή τους, λειτουργούν ως προσχέδια για πολλά γλυπτά του, συνιστούν παράλληλα αυτόνομο σώμα στη δημιουργία του. Μέσα στις ιστορίες που μου αφηγήθηκε ο επιμελητής της έκθεσης Γιάννης Μπόλης ήταν και αυτή με το άγαλμα του ήρωα στην ελληνική ταινία «Ένας ήρωας με παντούφλες» με τον Βασίλη Λογοθετίδη που είναι του Απέργη.
Το γλυπτό του Μέμου Μακρή στο Πολυτεχνείο, το κεφάλι ενός νέου, μας θυμίζει πάντα έναν σπουδαίο γλύπτη που έζησε για χρόνια στο εξωτερικό και επισκέφτηκε για πρώτη φορά μετά το 1945 την Ελλάδα το 1975. Τα παλιότερα έργα της ουγγρικής περιόδου του Μακρή είχαν φιλοτεχνηθεί από μάρμαρο, πέτρα αλλά και σφυρήλατο μόλυβδο, ενώ οι μεγαλύτερες συνθέσεις του από μπρούντζο. Με τον καιρό αντικατέστησε τα φύλλα μολύβδου με φύλλα χαλκού, δουλεύοντας τα γλυπτά του με σφυρηλάτηση και οξυγονοκόλληση, ενώ συχνά τα διακοσμούσε με χρώματα σμάλτου. Στην έκθεση στο Μουσείο Μυλωνά υπάρχει και ένα γλυπτό από τη σειρά του με τους κάκτους, τη μόνη σειρά γλυπτών του που δεν πραγματεύονται την ανθρώπινη μορφή. Ωστόσο, μέσα από τη δραματικότητα των ανθρωπόμορφων αγκαθωτών φυτών, ο Μακρής αποκάλυπτε τη βαθιά σύνδεσή του με τον άνθρωπο και το δράμα του στον ταραγμένο εικοστό αιώνα.
Αν και ο Γιώργος Ζογγολόπουλος είναι περισσότερο γνωστός για τα κινητικά γλυπτά του, στην έκθεση, δίπλα στον πάγκο του εργαστηρίου του, δεσπόζει το γλυπτό του «Η μάνα» και τα περίφημα άλογα που τόσο διαφορετικά φιλοτέχνησε, όπως και τα σχέδια για το εμβληματικό του γλυπτό «Ζάλογγο». Η καλλιτεχνική δημιουργία του κινήθηκε από την υλικότητα του μαρμάρου και την ακαμψία του χαλκοκασσίτερου προς τη μεγέθυνση του φακού και την ανάταση της ομπρέλας. Βιώνοντας με διαρκή υπερένταση τις καταστάσεις της ασυνήθιστα μακράς εικαστικής πορείας του, ο Ζογγολόπουλος, έχοντας γνωρίσει και τη διεθνή αποδοχή, αποκαλύπτει στις πλαστικές προσπάθειές του πρωτεϊκό πνεύμα, μεταβάλλει και ολοκληρώνει τις κατακτήσεις του με πάντα ενεργή μια εφηβική διάθεση ανανέωσης.
Από τις πρώτες Ελληνίδες γλύπτριες, η γεννημένη το 1902 Μπέλα Ραφτοπούλου, σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών κοντά στον Θωμά Θωμόπουλο και αποφοίτησε το 1926, έχοντας κερδίσει το πρώτο βραβείο γλυπτικής και αβερώφειο υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές της στο Παρίσι. Στη γαλλική πρωτεύουσα μαθήτευσε στην Ακαδημία Grande Chaumiere δίπλα στον Antoine Bourdelle, ενώ ασχολήθηκε και με τη χαρακτική στο εργαστήριο του Δημήτρη Γαλάνη. Το 1930 επέστρεψε στην Ελλάδα, από το 1945 όμως εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι. Μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα επικεντρώθηκε στη ρεαλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, η οποία απηχεί τη μαθητεία της και το ευρύτερο πνεύμα της γαλλικής ανθρωποκεντρικής γλυπτικής. Ακολουθώντας την παραδοσιακή διαδικασία δημιουργίας των γλυπτών από το γύψινο πρόπλασμα έως το τελικό έργο, δημιουργεί κεφάλια ατόμων από το οικογενειακό ή το φιλικό της περιβάλλον και ολόσωμες γυναικείες μορφές, εμπνευσμένες, συχνά από τις γυναικείες μορφές του Aristide Maillol ή, σπανιότερα, από αρχαιοελληνικά πρότυπα. Την ίδια περίοδο αρχίζει να λαξεύει απευθείας την πέτρα, σύμφωνα με το αρχαίο ελληνικό πρότυπο, το οποίο επανέφερε στην ευρωπαϊκή γλυπτική στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Joseph Bernard. Η τεχνική αυτή, την οποία χρησιμοποίησε έως το τέλος της δεκαετίας του 1970, οπότε δημιούργησε τα τελευταία της έργα, είναι εκείνη που χαρα- κτηρίζει κατεξοχήν τη γλυπτική της. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 χυτεύει σε μπρούντζο μορφές με ελάχιστο βάθος, εξπρεσιονιστικές και έντονα αφαιρετικές, εμπνευσμένες από τη μυθολογία. Τις μορφές αυτές τις τοποθετεί πάνω σε βάση από σχιστόλιθο ή πάνω σε βάση και φόντο από σχιστόλιθο ακανόνιστου σχήματος, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση τρισδιάστατης απόδοσης. Το φόντο οριοθετεί τον χώρο και δημιουργεί την εντύπωση ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος, στο οποίο εντάσσεται κάθε μορφή που θα μπορούσε να αποτελεί σκηνικό αρχαίου θεάτρου.
Φυσικά, στο δεύτερο όροφο δεν μπορεί παρά να σταθούμε ξανά στα γλυπτά της Άλεξ Μυλωνά για να δούμε ότι σε όλη της τη δημιουργική πορεία συνδύασε τα «σκληρά», συμπαγή υλικά της γλυπτικής με την ελαφρότητα και την πλαστικότητα του χαρτιού.
Ο Γιάννης Μπόλης με προτρέπει να φανταστώ και να «ακούσω» αυτό που συμβαίνει σε ένα εργαστήριο γλυπτικής, με τον κόσμο που το νοηματοδοτούσε παράλληλα με τους καλλιτέχνες, δηλαδή τους βοηθούς, τους επισκέπτες, τους αγοραστές και όλο τον περίγυρο που έδινε μια ασυνήθιστη κίνηση και χαρακτήρα στον τόπο, εκεί όπου δεν σταματούσε ο έντονος θόρυβος των εργαλείων, και τα υλικά (πηλός, γύψος μάρμαρο, μέταλλα) που με τη μεταμόρφωσή τους θα απέδιδαν και την πνευματική αναζήτηση του δημιουργού.
«Ο χώρος του καλλιτεχνικού εργαστηρίου αποτελούσε και αποτελεί ιδιωτικό περιβάλλον που είχε κάποτε μυθοποιηθεί και εξακολουθεί στις μέρες μας να αποπνέει γοητεία, καθώς εμφανίζεται μυστηριώδες, απρόσιτο», λέει ο Γιάννης Μπόλης, σημειώνοντας ότι στο περιβάλλον αυτό διατυπώνονταν απόψεις/θεωρίες, αναπτύσσονταν συνομιλίες, εκφράζονταν αντιρρήσεις που στην ουσία προσδιοριζαν τη θέση καθενός δημιουργού.
«Ήταν το φυσικό κέλυφος που προστάτευε τη φυσιογνωμία και τις αξίες του κατόχου του. Στην κοινή φαντασιακή σφαίρα το εργαστήριο θα αποκτούσε τη διάσταση του απαγορευμένου και του απαραβίαστου, του άδυτου της ελεύθερης από περισπασμούς και περιορισμούς έκφρασης, με τον καλλιτέχνη να μεταβάλλεται σε ήρωα στην πάλη του με τα κάθε είδους εργαλεία, με τα ποικίλα υλικά και με τον εξοπλισμό για την κατεργασία των μορφών του».
Πληροφορίες:
Έκθεση «Το εργαστήριο του γλύπτη»
MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά
Πλ. Ασωμάτων 5, Θησείο, Αθήνα
Μέρες & ώρες λειτουργίας: Τρ., Τετ., Παρ.-Κυρ. 11:00-19:00, Πέμ. 11:00-22:00, Δευτέρα κλειστά
Έως 11 Σεπτεμβρίου 2022
Οι ξεναγήσεις στην έκθεση «Το εργαστήριο του γλύπτη» πραγματοποιούνται κάθε Σάββατο και Κυριακή, 13:00. Η συμμετοχή γίνεται με το εισιτήριο εισόδου στην έκθεση και προϋποθέτει δήλωση συμμετοχής στο τηλέφωνο 210 3215717 ή/και στο [email protected].
Η έκθεση θα πλαισιωθεί από εκπαιδευτικά προγράμματα, παρουσιάσεις και κύκλους μαθημάτων-διαλέξεων. Το πρόγραμμα θα ανακοινωθεί.
Στο μουσείο τηρούνται όλες οι συνθήκες ασφάλειας της δημόσιας υγείας. H είσοδος γίνεται με πιστοποιητικό εμβολιασμού ή νόσησης (εντός των τριών τελευταίων μηνών). H χρήση της μάσκας είναι υποχρεωτική.
