Γιορτάζοντας την επέτειο των 700 χρόνων από τον θάνατο του μεγάλου ποιητή του Μεσαίωνα Δάντη Αλιγκέρι (1265-1321), η Ιταλία δεν τιμά απλώς έναν από τους μεγαλύτερους ποιητές της ιστορίας της, αλλά και του δυτικού πολιτισμού, πρωτίστως όμως αποτίνει φόρο τιμής στον άνθρωπο που, έχοντας χρησιμοποιήσει την τοπική διάλεκτο της Τοσκάνης, της δημοτικής της εποχής του, γνωστής ως volgare illustre, έβαλε τα θεμέλια για την ένωσή της, αιώνες πριν ολοκληρωθεί.
Αυτό σημαίνει ότι ο Δάντης δεν αποτελεί απλώς έναν εθνικό ποιητή, αλλά εκείνον στον οποίο η Ιταλία χρωστά την εθνική της ταυτότητα, όπως θα προέκυπτε στην πολιτισμική και ιστορική της εξέλιξη κατά τον 19ο αι. και στη σύγχρονη εποχή. Γιατί το μεγαλειώδες έργο του, που έγραψε στην εξορία, καθώς ο ίδιος διώχτηκε από τη Φλωρεντία από τους πολιτικούς του αντιπάλους, μεταξύ του 1307 και του 1321, η «Comedia» («Κωμωδία», που μεταγενέστερα, πιθανόν ο Βοκάκιος τής πρόσθεσε τον επιθετικό προσδιορισμό «Divina» - «θεία»), με τα τρία μέρη, «Κόλαση», «Καθαρτήριο» και «Παράδεισος», που το καθένα αποτελείται από 33 τραγούδια (canti), εκτός από το προσωπικό του magnum opus θεωρείται ύψιστη πολιτιστική κληρονομία, όσο και η Καπέλα Σιστίνα.
Σε αυτό το μοναδικό αριστούργημα, όπου ο Δάντης περιγράφει την κάθοδό του στον Άδη, με οδηγούς τον Βιργίλιο και την αιώνια του αγάπη, τη Βεατρίκη, αυτός ο μεγάλος παντογνώστης ξεδιπλώνει την αφήγησή του παραθέτοντας πλήθος λεπτομερειών μεγάλης ακρίβειας και αναφορών πραγματικών πρόσωπων από την προσωπική του ζωή. Μία επική αλληγορία της μεσαιωνικής Ιταλίας όπου κυριαρχούν η διαφθορά και ο ηθικός εκτροχιασμός μέσα από ένα ιδιοφυές και πολυσύνθετο λογοτέχνημα που συγκαταλέγεται στα σπουδαιότερα βιβλία που γράφτηκαν ποτέ σε παγκόσμιο επίπεδο.
Νομίζω ότι ο Δάντης λέει να ανοιχτούμε σε νέους κόσμους, να προχωρήσουμε ένα βήμα πιο πέρα, να ανέβουμε επίπεδο. Μεταπηδώντας από την Κόλαση στο Καθαρτήριο να δούμε εκ νέου τα άστρα. Μετά από το Καθαρτήριο φτάνοντας στον Παράδεισο να δούμε ξανά τον κόσμο μέσα από τα άστρα. Να ένας στόχος για τους νέους.
Θεμελιώδους σημασίας σε κάθε διάσταση της ιταλικής κουλτούρας διαχρονικά, δεν έπαψε να αφορά κάθε εποχή και κάθε γενιά τόσο ερμηνευτικά όσο και καλλιτεχνικά. Κι όχι μόνο, σε αυτόν χρωστάει ολόκληρη η δυτική παράδοση μια ατέλειωτη «εικονογραφία» ενός άλλου κόσμου που στοιχειώνει τους οπτικούς εφιάλτες ολόκληρης της σύγχρονης εποχής. Είναι εκείνος που μέσα από λέξεις και σύμβολα δίνει σχήμα και χρώμα σε φανταστικές καταστάσεις όπως η κόλαση, το καθαρτήριο και ο παράδεισος.
Η εικονογράφηση της «Θείας Κωμωδίας» ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Από τον Σάντρο Μποτιτσέλι μέχρι τον Γουίλιαμ Μπλέικ κι από τον Σαλβαδόρ Νταλί μέχρι τον Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ και εμβληματικούς σταθμούς όπως της περίφημης έκδοσης του μετα-ρομαντικού Γκουστάβ Ντορέ ή της εκδοχής του Μοέμπιους, απροσμέτρητοι ζωγράφοι έχουν αποπειραθεί να εικονοποιήσουν τους στίχους του, δίνοντας την ευκαιρία στους αναγνώστες να κατανοήσουν τον εφιαλτικό κόσμο του επέκεινα μέσα από τις εμμονές και τις αγωνίες κάθε εποχής, έχοντας πάντα ως πυξίδα το δαντικό κείμενο.
Αυτόν τον τρόπο επέλεξε και το υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας και οργάνωσε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιοδεύουσα έκθεση με τίτλο «Dante ipermoderno. Ο Δάντης εικονογραφημένος στον κόσμο 1983-2021» για να ταξιδεψει ανά τον κόσμο τη φήμη του ποιητή και του βιβλίου του. Σε αυτήν 5 εξαιρετικοί σύγχρονοι εικαστικοί, οι Barbieri, Beisner, Paladino, Philips και Ponzi ξαναδιαβάζουν με τον τρόπο τους το σπουδαίο βιβλίο και προτείνουν τη δικιά τους εκδοχή, με στόχο την οπτική γλώσσα των σημερινών νέων και το διεθνές κοινό που πιθανόν να έχει μηδαμινή επαφή με τη «Θεία Κωμωδία» ώστε να αποτελέσει ερέθισμα για να το μελετήσουν.
Ο επιμελητής της έκθεσης Τζίορτζιο Μπάτσι μας μίλησε σχετικά:
— Η γλώσσα παίζει σημαντικό ρόλο στη «Θεία Κωμωδία». Πόσο οικεία είναι για το σημερινό κοινό της χώρας σας;
Είναι διαφορετική σε κάθε μέρος και το διαπιστώνεις καθώς περνάς από την «Κόλαση» στον «Παράδεισο». Στην «Κόλαση» ο Δάντης χρησιμοποιεί πιο οικείο λεξιλόγιο, την καθημερινή λαϊκή γλώσσα και οπωσδήποτε είναι ευκολότερο να τον καταλάβεις. Αντιθέτως στον Παράδεισο γίνεται δυσκολότερη η κατανόηση του κειμένου καθώς μετακινείται λίγο προς μια φιλοσοφική προσέγγιση των νοημάτων, καθιστώντας το κάπως δυσνόητο. Δηλαδή όχι απλώς στο επίπεδο της γλώσσας, αλλά σε φιλοσοφικό επίπεδο, γι’ αυτό και στην έκθεση οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν διαφορετικές τεχνικές καθώς και οι ίδιοι διατρέχουν το έργο από την «Κόλαση» μέχρι τον «Παράδεισο». Ο Παλαντίνο, παραδείγματος χάρη, χρησιμοποιεί πολλή σκληρή τεχνική και υλικά στην «Κόλαση» ενώ πολύ ελαφρύτερα στον «Παράδεισο», όπως οι νερομπογιές, ανταποκρινόμενος στα διαφορετικά τύπους της γλώσσας του Δάντη.
— Οι νεότερες γενιές στην Ιταλία διαβάζουν τη «Θεία Κωμωδία»;
Οπωσδήποτε τη διαβάζουμε στο σχολείο και παρόλο που δεν χρειάζεται να τη μεταφράσουμε υπάρχει ανάγκη βαθύτερης εντρύφησης, ειδικά στον «Παράδεισο». Ενώ, όπως είπα, στην «Κόλαση» είναι ευκολότερη η ανάγνωση της. Παραμένει σπουδαία ποίηση γραμμένη στη δημοτική.
— Επέβαλε τη δημοτική μέσω της διαλέκτου της Τοσκάνης, που γνώριζε και μιλούσε ο ίδιος.
Ήταν ο πρώτος που τη χρησιμοποίησε σε λογοτεχνικό έργο, μια γλώσσα που μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε αυτό που εξελίχτηκε η κυρίαρχη δημοτική γλώσσα, τα νέα ιταλικά.
— Αυτό καθιστά την «Κωμωδία» εθνική κληρονομιά;
Είναι ένας από τους λόγους. Συνεισέφερε στην εγκαθίδρυση μιας παράδοσης. Πρόκειται για το βιβλίο που έκανε τα ιταλικά γλώσσα διεθνούς αναγνώρισης. Επίσης ένωσε τους Ιταλούς πριν από την ίδρυση της Ιταλίας.
— Ο τίτλος «θεία» προστέθηκε αργότερα κι όχι από τον Δάντη.
Είναι γεγονός ότι δεν είναι δικός του ο τίτλος. Ας μην ξεχνάμε ότι η «κωμωδία» είναι λογοτεχνικό είδος.
— Εν τέλει υπάρχει ενδιαφέρον για τον Δάντη έξω από την ακαδημαϊκή κοινότητα;
Δεν ξέρω να σας απαντήσω. Αν ακολουθήσεις ως μαθητής την κλασική κατεύθυνση, αναγκαστικά τον διαβάζεις και τον μελετάς. Αν όχι, πιθανότατα να μην τον διαβάσεις ποτέ. Ίσως πέρα από τον τίτλο να ξέρεις πάνω κάτω την πλοκή αλλά μέχρι εκεί. Το ίδιο φαντάζομαι συμβαίνει στην Ελλάδα με τον Όμηρο.
— Ναι, στην καλύτερη τον ξέρουν από τον κινηματογράφο. Στη Φλωρεντία, πάντως, συναντάς σε όλα τα δημόσια κτίρια στίχους της «Θείας Κωμωδίας».
Αναρωτιέμαι καμιά φορά πόσοι καταλαβαίνουν τους στίχους αυτούς. Ούτε εδώ έχω απάντηση, κι ας είναι η Φλωρεντία η πόλη του ποιητή. Νομίζω τα προσπερνάνε βιαστικά.
— Παρολ’ αυτά, έχετε τον τάφο της Βεατρίκης.
Που είναι λίγο σαν είδωλο της ποπ, κάτι σαν τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα στη Βερόνα.
— Ναι, αλλά υπήρξε αληθινό πρόσωπο, όχι μυθικό. Ίσως κάποιοι συγκινούνται από τον έρωτα του Δάντη για εκείνη.
Ίσως! Πάντως είναι ποπ είδωλο και έχει ενδιαφέρον η προσπάθεια που κάνει ένας από τους ζωγράφους της έκθεσης, ο Πάολο Μπαρμπιέρι, καθώς «μετέφρασε» τον Δάντη ως έναν φανταστικό κόσμο, αφού τα βιβλία του γράφτηκαν για σχολεία και για μικρά παιδιά. Οπότε υπάρχει μια συνεχής προσπάθεια να παρουσιάσουμε και να συντηρήσουμε την κληρονομιά του Δάντη.
— Είναι και ο λόγος που επιλέξατε τους συγκεκριμένους καλλιτέχνες, ώστε να προκαλέσουν το ενδιαφέρον στη νέα γενιά;
Συναντάς 5 εντελώς διαφορετικούς καλλιτέχνες των οποίων η δουλειά απέχει πάρα πολύ η μία από την άλλη. Ο μύθος που επεξεργάζεται ο Παλαντίνο δεν έχει σχέση με τη δουλειά με αυγοτέμπερα της Μόνικα Μπάισνερ σε χαρτί, όπου επανασυνδέει τον εαυτό της με τις αρχαίες μινιατούρες. Ο Παλαντίνο χρησιμοποιεί νερομπογιές ή κολάζ, παραδοσιακές τεχνικές. Την ίδια ώρα ο Φίλιπς χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές, μεταξοτυπίες εν προκειμένω, οπότε υπάρχει μια μίξη από το παλιό μέχρι το σύγχρονο. Μετά συναντάμε τον Μπαρμπιέρι, ο οποίος χρησιμοποιεί μολύβι στο χαρτί, το παραδοσιακό σχέδιο –θα τα δείτε όλα αυτά στην Αθήνα–, ωστόσο για την τελική εκδοχή χρησιμοποιεί ψηφιακή τεχνολογία. Μπορείτε να δείτε λοιπόν το πέρασμα από το παραδοσιακό σχέδιο μέχρι τις πλέον μοντέρνες τεχνικές. Τέλος, ο Εμίλιο Πόντσι πιθανόν να είναι ο πιο μοντέρνος από όλους αφού είναι αποκλειστικά ψηφιακός καλλιτέχνης.
— Αυτή η αισθητική γλώσσα έλκει τους νέους και τους χρήστες του Ίντερνετ γενικότερα;
Ναι, είναι ένας τρόπος να οικειοποιηθείς τον Δάντη. Έχετε δίκιο, έλκει το μάτι των νέων και των παιδιών. Οι τεχνικές του Πόντσι θυμίζουν πάρα πολύ εκείνες ενός illustrator, είναι τόσο κοντά σε αυτή την αισθητική που όντως πλησιάζει πολύ τους νέους. Επίσης θεωρώ εκπληκτικούς καλλιτέχνες σαν τον Παλαντίνο που ανακατεύει διαφορετικές τεχνικές. Νομίζω ότι θα τραβήξει το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων για τις ίδιες αυτές τις τεχνικές. Έτσι ένας νεαρός επισκέπτης θα εντυπωσιαστεί παρατηρώντας την αυγοτέμπερα, κάτι που ούτε που το φανταζόταν ότι εξακολουθεί να υφίσταται στον 21ο αιώνα.
— Φαντάζομαι είναι μεγάλο γεγονός η επέτειος στην Ιταλία.
Γίνονται πολλές εκδηλώσεις σε όλη την Ιταλία και όχι μόνο στην Φλωρεντία. Είναι μία ευκαιρία να ανακαλύψουμε τον Δάντη εκ νέου και να ξαναδιαβάσουμε τη «Θεία Κωμωδία». Αυτό ισχύει κυρίως για το νεαρότερο κοινό, για να απαντήσω και στην αρχική σας ερώτηση. Ακόμα και για τα παιδιά για τα οποία κυκλοφορούν κόμικς όπου η «Θεία Κωμωδία» έχει προσαρμοστεί ειδικά γι’ αυτά. Επανακυκλοφόρησε και μια παλιότερη εκδοχή του Γουόλτ Ντίσνεϊ, η ιταλική εκδοχή του Μίκυ Μάους, το «Topolino», με Δάντη.
— Ποια είναι η ερμηνεία της αναφοράς στα «άστρα», στο τέλος κάθε μέρους;
Προφανώς έχει μια ποιητική διάσταση αλλά είναι ειρωνικό γιατί οι καλλιτέχνες πάντα βρίσκουν ευκαιρία να πιαστούν από αυτό και να ζωγραφίσουν αστέρια. Νομίζω ότι ο Δάντης λέει να ανοιχτούμε σε νέους κόσμους, να προχωρήσουμε ένα βήμα πιο πέρα, να ανέβουμε επίπεδο. Μεταπηδώντας από την «Κόλαση» στο «Καθαρτήριο» να δούμε εκ νέου τα άστρα. Μετά από το «Καθαρτήριο», φτάνοντας στον «Παράδεισο», να δούμε ξανά τον κόσμο μέσα από τα άστρα. Να ένας στόχος για τους νέους.
Οι καλλιτέχνες που αναλαμβάνουν να εικονογραφήσουν τη «Θεία Κωμωδία» σήμερα παραχωρούν, όπως είναι φυσικό και αναμενόμενο, περισσότερες ερμηνευτικές ελευθερίες απ’ ό,τι στο παρελθόν. Αυτό καθιστά ακόμα πιο ενδιαφέρον το αποτέλεσμα και σαφώς πιο ελκυστικό στον θεατή του 21ου αι. που ενδιαφέρεται να προσεγγίσει το λογοτεχνικό κείμενο μέσα από μια σύγχρονη ματιά, απαλλαγμένη από δεισιδαιμονίες και συστολές άλλων εποχών.
Η θαυμάσια επιλογή περιλαμβάνει τον Βρετανό καλλιτέχνη Τομ Φίλιπς, που έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το έργο καθώς το έχει μεταφράσει συμπληρώνοντάς το με 139 πίνακες, τη Γερμανίδα Μόνια Βέιζνερ, η οποία δημιούργησε εκατό εικόνες για μια σημαντική γερμανική μετάφραση του 2001, η οποία εντυπωσίασε (η σχέση της με τις μεσαιωνικές μινιατούρες προσφέρουν άλλη διάσταση στη ρεαλιστική απεικόνιση, κυρίως στη δύσκολη «μεταφορά» των «λάμψεων» του Παραδείσου) και υιοθετήθηκε από μια ιταλική έκδοση περιορισμένων αντιτύπων, μια θεώρηση απαλλαγμένη από λαϊκούς μύθους και θρύλους, τη δουλειά του Πάολο Μπαρμπιέρι του 2012, ο οποίος, έχοντας εικονογραφήσει εκτενώς μυθιστορήματα και με μια ιδιαίτερη αγάπη στη μελέτη των αρχαίων λογοτεχνικών κειμένων, εισβάλλει στην «Κόλαση» με εργαλείο τους κώδικες του fantasy, εικόνες στατικές και παγωμένες ενός φανταστικού αφηγήματος.
Ακριβώς την ίδια εποχή ο Εμιλιάνο Πόντσι έκανε τη δική του απόπειρα με μια έκδοση προτείνοντας τη δική του μικρο-«Κόλαση», με μόλις 9 εικόνες, συλλαμβάνοντας τα συστατικά στοιχεία του βιβλίου και μεταπλάθοντας το στο εικονιστικό τους ισοδύναμο, ειρωνικές εικόνες όπως εκείνη με τους αιρετικούς κρεμασμένους σαν σφάγια από τα τσιγκέλια.
Τέλος ο μεγαλειώδης Μίμο Παλαντίνο, ο οποίος χάρη στις ακουαρέλες του και στις μικτές τεχνικές του, απομονώνει μικρές, σχεδόν ασήμαντες ιστορίες, ενίοτε ένα απλό τετράστιχο του ποιήματος, υπογραμμίζοντας με τον τρόπο του την ευθραυστότητα της οπτικής του δημιουργίας. Χαρακτηριστική αποδεικνύεται η δική του απόδοση του καταληκτικού στίχου «Έρως που μαζί κινεί τον ήλιο και τ’ αστέρια», που προσφέρει αρκετούς συνειρμούς. Μια μαύρη κηλίδα, μια τρύπα από τσιγάρο ίσως, ένα μυστηριώδες και δυσαναπλήρωτο κενό που παραπέμπει, όπως και το έργο του Δάντη, σε «ένα μυστηριακό κεραυνοβόλημα, που επέτρεψε να επιτευχθεί η πλήρης εγγύτητα με τον τριαδικό Θεό», όπως παρατηρεί ο Αλμπέρτο Κασαντέι σε ένα διαφωτιστικό κείμενο στον κατάλογο της έκθεσης. Κι όπως συμπληρώνει: «Η πίστη του Δάντη δεν μεταβιβάζεται σ’ έμας και τα λόγια του δεν αρκούν για να πιστέψουμε με βεβαιότητα». Παρολ’αυτά ο Παλαντίνο δημιουργεί εικόνες αφηρημένες και ζωηρές, που ακόμα και να μας αφήνουν ένα κενό, αντιστοιχούν σε σύγχρονο ισοδύναμο του δάσους, δηλαδή της σκοτεινής κοιλάδας που ο Δάντης κατάφερε να εγκαταλείψει.
Δάντης ο Υπερσύγχρονος (Dante Ipermoderno) - Ο Δάντης εικονογραφημένος στον κόσμο 1983-2021
Έκθεση με αφορμή την επέτειο των 700 χρόνων από τον θάνατο του Δάντη (1265-1321)
Έργα των: Πάολο Μπαρμπιέρι, Μόνικα Μπάισνερ, Ντομένικο Παλαντίνο, Τομ Φίλιπς, Εμιλιάνο Πόντσι, εμπνευσμένα από τη «Θεία Κωμωδία»
Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών (Πατησίων 47)
9-30 Ιουνίου 2021
Η έκθεση θα ταξιδέψει μετά την Αθήνα σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για να καταλήξει στη Νέα Υόρκη, όπου ήδη έχει παρουσιαστεί.
