Όλως περιέργως, το σύντομο ταξίδι από τη Μύκονο στη Δήλο δεν είχε καθόλου κύμα. Η θάλασσα ήταν λάδι και ο ήλιος, όσο περνούσε η ώρα, γινόταν όλο και πιο δυνατός. Ήταν μια ζεστή μέρα που θύμιζε καλοκαίρι − το νησί που μόλις είχαμε αφήσει πίσω μας ήταν γεμάτο νεανικές παρέες.
Καθώς το M/V ORCA πλησίαζε στο μικρό λιμάνι του ιερού νησιού της αρχαιότητας, διακρίναμε ένα ανθρωπόμορφο γλυπτό μέσα στη θάλασσα, σαν να περπατούσε στην επιφάνειά της, το οποίο, λόγω απόστασης, φαινόταν μικρό σε μέγεθος. Μια μοναχική φιγούρα να μας παρατηρεί από μακριά, ένα ανθρωποειδές απροσδιόριστης προέλευσης, μια απόκοσμη και κάπως αλλοπρόσαλλη εικόνα, αν και για τους γνώστες της δουλειάς του Άντονι Γκόρμλεϊ εντελώς αναγνωρίσιμη, αφού αποτελεί ένα από τα πολλαπλά αντίγραφα της σειράς «Another Time» που δημιούργησε μεταξύ 1999 και 2013. Ένα δεύτερο, πανομοιότυπο, μας υποδέχτηκε αμέσως μόλις κατεβήκαμε από το πλοιάριο, στην είσοδο του λιμανιού, καθώς προχωρούσαμε με κατεύθυνση τον αρχαιολογικό χώρο.
Το συγκεκριμένο γλυπτό, προερχόμενο από εκμαγεία του σώματος του ίδιου του καλλιτέχνη, θα επαναλαμβανόταν αρκετά στην έκθεση του σημαντικού Βρετανού γλύπτη, λόγω της οποίας βρεθήκαμε στη Δήλο.
H Δήλος είναι ένας τόπος που διασώθηκε στο πέρασμα των αιώνων, χαρίζοντας στην ελληνική επικράτεια τη δική της Πομπηία, καθώς το αρχαίο λιμάνι του με τα μονοπάτια και τα δεκάδες ευρήματα αποτελούν σημαντική μαρτυρία για το εύρωστο και ξακουστό, μακρινό παρελθόν της.
Ο διάσημος καλλιτέχνης κλήθηκε από τον οργανισμό ΝΕΟΝ, μετά από πρόταση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, να εμπνευστεί και να δημιουργήσει μια σειρά έργων, μια εγκατάσταση στη Δήλο. Δεν είναι η πρώτη φορά που αποπειράται κάτι ανάλογο. Τα αντίγραφα της σειράς «Another Time» έχουν εκτεθεί σε διάσημες παραλίες της Γερμανίας, της Νορβηγίας και του Βελγίου, όπως και άλλες in situ installations που έχει επιμεληθεί ανά τον κόσμο.
Αυτή η σχέση του με τη φύση και τα στοιχεία της, το σώμα και η ύλη, η μετακίνηση των ανθρώπων και η εξέλιξή τους ήταν μερικοί από τους λόγους για τους οποίους η διευθύντρια του ΝΕΟΝ και συνεπιμελήτρια της έκθεσης Ελίνα Κουντούρη κατάλαβε ότι θα ήταν ιδανικός για να δημιουργήσει μια εικαστική παρέμβαση στο νησί.
Μια επίσκεψη στη Δήλο συνιστά από μόνη της εκπληκτική εμπειρία, επιστροφή στον αρχαίο κόσμο και περιδιάβαση στην Ιστορία τρόπον τινά. Ένας τόπος που διασώθηκε στο πέρασμα των αιώνων, χαρίζοντας στην ελληνική επικράτεια τη δική της Πομπηία, καθώς το αρχαίο λιμάνι του με τα μονοπάτια και τα δεκάδες ευρήματα αποτελούν σημαντική μαρτυρία για το εύρωστο και ξακουστό, μακρινό παρελθόν της. Ένα παρελθόν που χαρακτηρίζεται από ιερότητα, απίστευτη ανάπτυξη και πλούτο, μεγάλη διάρκεια, φήμη αλλά και καταστροφή. Μια βραχονησίδα με μήκος μόλις πέντε χιλιόμετρα και χίλια τριακόσια πλάτος, που η μυθολογία τη θέλει γενέτειρα του Απόλλωνα και της Άρτεμης, καθώς εδώ βρήκε καταφύγιο και γέννησε τους δύο θεούς η Λητώ, ερωμένη του Δία, όταν βρέθηκε στο στόχαστρο της Ήρας.
Γύρω της αναπτύσσονται οι υπόλοιπες Κυκλάδες, εξού και η ονομασία του νησιωτικού συμπλέγματος, αφού δημιουργούν κύκλο γύρω από αυτήν. Ολόκληρη η ιστορία του Αιγαίου, αλλά και της Μεσογείου, συνδέεται με τη Δήλο, κι αυτό από μόνο του την καθιστά μοναδική περίπτωση. Ήδη από τους ομηρικούς χρόνους υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον Απόλλωνα, ενώ στην ακμή των κλασικών χρόνων ταξίδευαν μέχρι εκεί άνθρωποι από ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο για προσκύνημα. Παρ' όλα αυτά, η μεγάλη της ανάπτυξη ήρθε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, με ορόσημο το 166 π.Χ., όταν η Ρώμη τη μετέτρεψε σε λιμάνι ελεύθερης διακίνησης αγαθών.
Έτσι, παράλληλα με το ιερό, αναπτύχθηκε ένα σημαντικό κέντρο εμπορίου που υπολογίζεται ότι διακινούσε 750.000 τόνους εμπορευμάτων ετησίως, μεταξύ άλλων και ανθρώπους, καθιστώντας τη Δήλο το μεγαλύτερο σκλαβοπάζαρο της ανατολικής Μεσογείου. Ένας τόπος όπου στη μεγάλη του ακμή συνωστίζονταν 30.000 ανθρώπινες ψυχές, μια πολυπολιτισμική κοινωνία που ανέδειξε διαφορετικές κουλτούρες και θρησκείες, με νέους χώρους λατρείας, όπως το ιερό της Ίσιδας και η Εβραϊκή Συναγωγή.
Όπως συμβαίνει σε κάθε λιμάνι ακόμα και σήμερα, είχε τρομερή κίνηση, ανθρωπομάνι, βαβούρα, βρόμα, χαμαιτυπεία, πορνεία. Παράλληλα, μέσα στην πόλη η ζωή χαρακτηριζόταν από ευμάρεια, είχε γυμνάσιο, στάδιο, θέατρο και οικίες πλούσιων εμπόρων και πλοιοκτητών. Είναι ιδιαίτερα ευτυχές γεγονός ότι μεγάλο μέρος της ελληνιστικής πόλης διασώζεται μέχρι σήμερα, παρ' ότι το νησί λεηλατήθηκε και καταστράφηκε δύο φορές, το 88 π.Χ. και οριστικά το 69 π.Χ. οδηγώντας το αναπόφευκτα σε παρακμή και μαρασμό.
Ο Άντονι Γκόρμλεϊ, με σπουδές Αρχαιολογίας και Ανθρωπολογίας στις αποσκευές του, μελέτησε την ιστορία της Δήλου, συνεργάστηκε στενά με τους αρχαιολόγους και επεξεργάστηκε κάθε πληροφορία πριν ξεκινήσει να σχεδιάζει την εγκατάσταση με τα 29 γλυπτά του στο νησί. Αυτά τα γλυπτά ανήκουν στην προσωπική του συλλογή. Εξ αυτών, πέντε δημιουργήθηκαν με αφορμή τη συγκεκριμένη έκθεση, που έχει τον τίτλο «Sight». Η επιθυμία του Δημήτρη Αθανασούλη, του κατά πως φαίνεται, οραματιστή διευθυντή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, ήταν, όπως είπε στη συνέντευξη Τύπου που προηγήθηκε της επίσκεψής μας, η εγκατάσταση αυτή να μην κάνει διάλογο με τα αρχαία ερείπια και ευρήματα αλλά περισσότερο να μας προτείνει έναν νέο τρόπο ανάγνωσης του παρελθόντος.
«Η έκθεση "Sight" είναι ένας δίαυλος, ένας καταλύτης για να αναγνώσουμε τη Δήλο με έναν προσωπικό τρόπο, μέσα από τη ματιά ενός εμπνευσμένου πραγματικά καλλιτέχνη» είπε, δίνοντας το στίγμα του υπερφιλόδοξου πρότζεκτ. Ξεκινήσαμε ακολουθώντας τις οδηγίες του έντυπου υλικού (με αντηλιακά και καπέλα) και με τον χάρτη ανά χείρας, ώστε να προλάβουμε να δούμε όσο τον δυνατό μεγαλύτερο μέρος της έκθεσης − μας είχαν ενημερώσει ότι χρειάζονται συνολικά τρεις ώρες για να τη δει κανείς ολόκληρη.
Η περιδιάβαση στα αρχαία δρομάκια, στα μαγαζιά, στα σπίτια, σε φέρνει σε άμεση συνάφεια με την ίδια την Ιστορία. Περπατάς και ο αρχαίος κόσμος βρίσκεται μπροστά σου, έστω τα απομεινάρια του, σαν να έπαψε να υφίσταται μόλις πριν από λίγο καιρό, σαν ένα γεγονός να έτρεψε σε φυγή τους κατοίκους πρόσφατα. Έτσι, είναι σαν ο τόπος όλος να συνομιλεί μαζί σου, με όλους εμάς τους «εισβολείς» που ήρθαμε για να βιώσουμε την εμπειρία που ετοίμασε ο σπουδαίος Γκόρμλεϊ, και να αναστοχαστούμε, να θέσουμε εκ νέου τα μεγάλα ερωτήματα του ανθρώπου για τη ζωή, το ανθρώπινο σώμα, τη σχέση μας με τον χρόνο και τη φύση.
«H έκθεση λειτουργεί ως ένας καταλύτης ανάγνωσης της Δήλου με έναν τρόπο απολύτως προσωπικό για τον καθένα» είπε στη συνέντευξη Τύπου. Και η εμπειρία ήταν πράγματι μοναδική. Τα γλυπτά του, νατουραλιστικά, κυβοειδή, αφηρημένες και αφαιρετικές φόρμες, διάσπαρτα σε όλο το τοπίο, ένας ξαφνικός επαναποικισμός από αναπάντεχους «ανθρώπους» σε ένα μέρος όπου δεν ζει κανείς, εκτός από επιστήμονες και εργάτες που ασχολούνται με τις ανασκαφές.
Ξεπροβάλλουν διακριτικά, «τοποθετημένα σαν βελόνες εδώ, εκεί και παραπέρα, με τη μεγαλύτερη και πλέον φυσιολογική απλότητα», όπως είπε και ο καλλιτέχνης. Άλλοτε ανάμεσα από ξερολιθιές, άλλοτε στο κέντρο οικοδομημάτων, ξαπλωμένα επάνω σε βράχους, στο θέατρο, στην Αγορά των Κομπεταλιαστών, εκεί ακριβώς όπου κάποτε γινόταν το σκλαβοπάζαρο (το γλυπτό «Vice ΙΙ», μια «ανθρώπινη μάζα» συνθλιμμένη και ταπεινωμένη), στο λεγόμενο άντρο του Ηρακλή, στο ψηλότερο σημείο της Δήλου, στην κορυφή του όρους Κύνθος.
Εκεί ψηλά δεσπόζει ένα ακόμα γλυπτό της σειράς «Another Time». Εκεί ψηλά καταλαβαίνεις τι θέλει να σου πει αυτή η έκθεση και ο καλλιτέχνης. Τουλάχιστον αυτό εισέπραξα εγώ, ατενίζοντας το πέλαγος και τη Μύκονο απέναντι. Ο αιώνιος άνθρωπος, θνητός, μηδαμινός, αλλά και παντοδύναμος, ακλόνητος, αγέρωχος, όρθιος μαχητής της ζωής, σε ανταγωνισμό με τη φύση, σε μια μάχη με τον χρόνο και τον θάνατο, με το βλέμμα στραμμένο στην απεραντοσύνη της θάλασσας, ζητά να την κατακτήσει, να αγγίξει το θείο χωρίς να γίνει θεός, εφόσον γνωρίζει ότι είναι φθαρτός και αναλώσιμος.
Δεν είναι τυχαίο ότι και το υλικό που χρησιμοποιεί συνειδητά ο Γκόρμλεϊ, δηλαδή το σίδερο, αποτελεί, όπως μας υπενθύμισε ο ίδιος, τον πυρήνα του πλανήτη όπου ζούμε, αυτό που καθορίζει τα μαγνητικά πεδία, την ύπαρξη μας μέσα στο σύμπαν. Ουσιαστικά, αποτελεί το κύριο συστατικό χάρη στο οποίο ζούμε, εφόσον μας βοηθά να αναπνέουμε οξυγόνο. Το ότι οξειδώνεται εύκολα, ακόμα περισσότερο όταν βρίσκεται κοντά στη θάλασσα και στην αλμύρα, είναι άλλο ένα προτέρημά του, αφού η σκουριά, κατά τον καλλιτέχνη, παραπέμπει και στη σχέση μας με τον χρόνο, όπως και στη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν η εργασία μηχανοποιήθηκε.
«Θέλω να αλλάξω τη σχέση σας με τη σκουριά» συμπλήρωσε στην κοινή συνέντευξη. Εδώ να διευκρινίσω ότι η προεργασία και η μελέτη που έγινε ώστε να μην κινδυνεύσει ο προστατευόμενος αρχαιολογικός χώρος ήταν σοβαρότατες. Καθώς τα γλυπτά πρέπει να μπορούν να αντισταθούν σε αρκετές περιπτώσεις σε ανέμους έντασης μέχρι και 12 Μποφόρ, ιδίως εκείνα που αγγίζουν τους δύο τόνους βάρος μεταφέρθηκαν με ελικόπτερο, ενώ τοποθετήθηκαν επάνω σε ειδικά ελάσματα και επιφάνειες ώστε να μην υπάρξει καμία φθορά, ούτε στα ερείπια αλλά ούτε και στο φυσικό περιβάλλον του νησιού. Επίσης, δεν τοποθετήθηκε κανένα γλυπτό στο αρχαίο ιερό.
Κατηφορίζοντας με σκοπό να επισκεφθώ το μουσείο και διασχίζοντας το τοπίο, η φύση γιόρταζε μαζί μου. Βατράχια, σαύρες φερμένες κάποτε από την Αίγυπτο, που αιώνες τώρα αναπαράγονται εκεί, γατιά που αναζητούν χάδια και τροφή από τους τουρίστες, το νησί ολόκληρο έμοιαζε να καλύπτεται απ' άκρη σ' άκρη από ένα πράσινο χλοοτάπητα, γεμάτο κίτρινες μαργαρίτες, παπαρούνες και χαμομήλι.
Στο εσωτερικό του Μουσείου, ενός παλιού οικοδομήματος όπου ο χρόνος μοιάζει να έχει παγώσει και που ο καλλιτέχνης χαρακτήρισε «αθώο» λόγω της υπερβολικής του απλότητας –χωρίς κλιματισμό και μοντέρνες ευκολίες−, έχει τοποθετηθεί, ανάμεσα σε ακέφαλα αγάλματα όλο αντρική ρώμη και κλέος, ένα ακόμα ανθρωπόμορφο γλυπτό, ξαπλωμένο μπρούμυτα, που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την κλασική παράδοση του αρχαιοελληνικού μεγαλείου. Ο Γκόρμλεϊ υπογράμμισε την «αίσθηση του να γίνεσαι ένα με τη γη, πεσμένος κάτω, όταν όλα γύρω σου στέκουν όρθια». Για μία ακόμα φορά, λοιπόν, ο άνθρωπος, καταγής, ένα με τη γη και το χώμα, όπου άλλωστε ανήκει, μας υπενθυμίζει τη φθαρτότητα, την ταπεινότητα της ύπαρξής μας.
Στο προαύλιο του μουσείου ένα κυβοειδές γλυπτό «καθόταν» σε πιστό αντίγραφο κιονόκρανου. Λίγο πιο πέρα, ένα ακόμα γλυπτό, όρθιο, δίπλα στην αρχαία στέρνα, ενώ η μορφή του αντικατοπτριζόταν στο νερό. Η επιστροφή στο λιμάνι μάς έδωσε την ευκαιρία να εντοπίσουμε κι άλλα γλυπτά, πολύ κοντά στο κύμα, ενώ με τον απόπλου για μία ακόμα φορά έστρεψα το βλέμμα μου στο «Another Time XIV». Και πάλι είχα την αίσθηση ότι με κοιτούσε ένας πολύ μακρινός πρόγονος αλλά και κάποιος που έρχεται από το μέλλον. Ο αιώνιος γήινος άντρας που ίσως κάποτε να έζησε στο ιερό νησί, ίσως πολέμησε γι' αυτό, ίσως το κούρσεψε και ίσως επιστρέφει κάθε τόσο για να δει αν οι άνθρωποι προχωράνε ή εξακολουθούν να καταποντίζονται, παραβλέποντας όλα εκείνα που τους ενώνουν.
σχόλια