Μετά από μια θριαμβευτική διεθνή πορεία ως σολίστ κλαρινέτου, o τριάντα ενός χρονών Διονύσης Γραμμένος έχει κάνει στροφή στην καριέρα του και πλέον είναι διευθυντής ορχήστρας.
Οι προσκλήσεις σε μερικές από τις σημαντικότερες συμφωνικές ορχήστρες και όπερες σε Ευρώπη και Αμερική δεν τον ικανοποιούν τόσο όσο η θεαματική εξέλιξη του προσωπικού του «πνευματικού παιδιού», της Ελληνικής Συμφωνικής Ορχήστρας Νέων (ΕΛΣΟΝ), της οποίας είναι ιδρυτής και καλλιτεχνικός διευθυντής.
Μετά από μία πορεία μόλις τεσσάρων χρόνων, προσκλήθηκε να συμμετάσχει στο φετινό Young Euro Classic, το σημαντικότερο φεστιβάλ διεθνώς για ορχήστρες νέων μουσικών στο διάσημο Konzerthaus του Βερολίνου, με μια συναυλία αφιερωμένη στην Ελληνική Επανάσταση.
— Η ΕΛΣΟΝ έγινε πρόσφατα μέλος της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Εθνικών Ορχηστρών Νέων. Η προσωπική σου πρωτοβουλία «έσωσε» την τιμή της χώρας, που δεν είχε μια ανάλογη ορχήστρα. Εξακολουθεί η Ελλάδα να μην εμπιστεύεται τους νέους;
Δεν έχει να κάνει με το ότι η Ελλάδα δεν εμπιστεύεται τους νέους, γιατί η ΕΛΣΟΝ είναι μια ορχήστρα που καλείται να καθοδηγεί και να εξελίσσει τους νέους. Πρόκειται για έναν θεσμό που υπάρχει σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα, από τη Γερμανία μέχρι τη Σκωτία, παντού. Έχω δουλέψει με μερικές από αυτές τις ορχήστρες, οπότε τις γνωρίζω από πρώτο χέρι και σε διαβεβαιώνω ότι πρόκειται για κάτι πολύ σημαντικό. Είναι το σημείο αναφοράς για κάθε νεαρό μουσικό που θέλει να γίνει ένας σπουδαίος επαγγελματίας.
Η ωδειακή εκπαίδευση στην Ελλάδα είναι κατά βάση σολιστική. Από τη μέρα που θα ξεκινήσεις μέχρι τη μέρα που θα πάρεις τυπικά το δίπλωμά σου, ολοκληρώνεις τις σπουδές σου στο ωδείο, έχοντας αποκτήσει μια σολιστική κατεύθυνση. Όμως μόλις το ένα τοις χιλίοις θα γίνει όντως σολίστ. Οι υπόλοιποι, σε μεγάλο βαθμό, θα είναι μουσικοί που θα πάρουν θέσεις σε ορχήστρες και πολλοί από αυτούς θα έχουν πάντοτε την αίσθηση του ανικανοποίητου. Καθώς εκπαιδεύτηκαν για κάτι άλλο, θα βρεθούν σε μια ορχήστρα και θα κυριαρχεί μέσα τους η αίσθηση ότι δεν κατάφεραν να γίνουν σολίστ.
Η προσέγγιση στην ΕΛΣΟΝ είναι ότι σε εκπαιδεύουμε να γίνεις ένας εξαιρετικός μουσικός ορχήστρας και όχι ένας απογοητευμένος μουσικός ορχήστρας, επειδή δεν έγινες σολίστ. Σου δίνουμε όλα αυτά τα εφόδια και την καθοδήγηση γιατί όντως, το να ολοκληρώσεις τις σπουδές σε ένα ωδείο, δεν σημαίνει ότι ξέρεις πώς να παίξεις σε μια ορχήστρα. Γνωρίζεις, εν μέρει, πώς να παίξεις μόνος σου το μουσικό σου όργανο, αλλά το να συμμετέχεις σε μια ορχήστρα είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Κάθε εθνική ορχήστρα νέων αυτό προσπαθεί να περάσει στους μουσικούς της και αυτός είναι και ο λόγος ύπαρξης της ΕΛΣΟΝ.
Στόχος μου στην αρχή δεν ήταν να συγκεντρώσω εκατό άτομα για να παίξουμε μια συμφωνία του Μάλερ, δεν με ενδιέφερε η μαζικότητα αλλά η επιλεκτικότητα, ώστε να παίξουμε από την πρώτη μας κιόλας εμφάνιση με υψηλή ποιότητα.
— Αναφέρεσαι, βέβαια, σε χώρες με διαφορετική παράδοση στη συμφωνική μουσική και με μεγάλο αριθμό ορχηστρών.
Η αλήθεια είναι ότι και η Ελλάδα θα μπορούσε να έχει περισσότερες ορχήστρες και σίγουρα όχι μόνο μία όπερα. Σκέψου, για παράδειγμα, ότι το Λυρικό Θέατρο της Κέρκυρας ήταν το πρώτο της Ελλάδας και σήμερα δεν πραγματοποιεί παραγωγές, κατά συνέπεια δεν συνεχίζει την κουλτούρα που είχε. Συνεπακόλουθα, μέχρι σήμερα δεν είχαμε στην Ελλάδα μια αντίστοιχη ορχήστρα νέων, γιατί οι αρμόδιοι δεν θεώρησαν ότι κάτι τέτοιο αποτελεί προτεραιότητα.
— Ακριβώς, γιατί δεν τους ενδιαφέρουν οι νέοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα στην κρίση έφυγαν από τη χώρα μισό εκατομμύριο νέοι.
Και θα συνεχίσουν να φεύγουν. Σ’ εμάς, όμως, συμβαίνει το αντίστροφο. Οι νέοι επιστρέφουν από το εξωτερικό για να παίξουν στην ΕΛΣΟΝ. Οι μισοί μας μουσικοί περίπου ζουν έξω, είτε λόγω σπουδών είτε λόγω δουλειάς. Έως σήμερα έχουμε συγκεντρώσει μουσικούς από είκοσι έξι πόλεις της Ελλάδας και του εξωτερικού.
ΕΛΣΟΝ / Πριν την χειροκροτήσεις, γνώρισέ την
— Υπάρχει ένας σταθερός πυρήνας στην ορχήστρα;
Ξεκινήσαμε το 2017, μετά από αυστηρή επιλογή, με τριάντα μουσικούς, γιατί ακριβώς θέλαμε να δημιουργήσουμε έναν σταθερό πυρήνα, πάνω στον οποίο να προστεθούν τα επόμενα χρόνια νέα μέλη μέσα από τις ακροάσεις. Ο πυρήνας μας παραμένει σταθερός, ειδικά στα έγχορδα, γιατί ήθελα αυτοί οι άνθρωποι να καταλάβουν από την πρώτη μέρα που δούλευαν μαζί μας τι περιμένουμε από αυτούς. Πώς δουλεύουμε και πώς κυλάει μια εβδομάδα πρόβας, πώς ξεκινάμε και πώς φτάνουμε σε μια συναυλία. Αυτοί αποτελούν τον κεντρικό μας πυρήνα και προσθέτουμε, σιγά σιγά, νέους μουσικούς. Κάθε χρόνο έρχονται στις ακροάσεις νέοι που μας εντυπωσιάζουν και σκοπός μας είναι να δώσουμε ευκαιρίες σε όσους περισσότερους από αυτούς μπορούμε.
Στόχος μου στην αρχή δεν ήταν να συγκεντρώσω εκατό άτομα για να παίξουμε μια συμφωνία του Μάλερ, δεν με ενδιέφερε η μαζικότητα αλλά η επιλεκτικότητα, ώστε να παίξουμε από την πρώτη μας κιόλας εμφάνιση με υψηλή ποιότητα. Να κρατήσουμε πολύ ψηλά τον πήχη. Θέλοντας να κρατήσουμε το επίπεδο, λοιπόν, και κυρίως να βεβαιωθούμε ότι όσοι προστίθενται ταιριάζουν ιδιοσυγκρασιακά στη φιλοσοφία της ορχήστρας μας, πραγματοποιούμε κάθε χρόνο ακροάσεις, αναζητώντας τους καλύτερους, ψάχνοντας τα διαμάντια σε κάθε γωνιά της Ελλάδας και της Ευρώπης. Μέχρι σήμερα έχουν επιλεγεί συνολικά εκατόν πενήντα νέοι μουσικοί μέσα από τις ακροάσεις μας. Φέτος το καλοκαίρι θα είμαστε εξήντα πέντε επί σκηνής.
— Σε άλλες χώρες οι εθνικές ορχήστρες νέων συνδέονται με το κράτος;
Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, ναι. Υπάρχει και ο ιδιωτικός παράγοντας, βέβαια, αλλά είναι σε μεγάλο βαθμό κρατικές. Ένα κομμάτι τους χρηματοδοτείται από το κράτος και ένα άλλο από ιδιωτική πρωτοβουλία. Η ΕΛΣΟΝ είναι η νεότερη ορχήστρα νέων στην Ευρώπη, ενώ, λίγο πριν από εμάς, το 2016, ιδρύθηκε η Εθνική Ορχήστρα Νέων της Σλοβακίας.
— Πότε κατάλαβες ότι έλειπε μια ορχήστρα αυτού του τύπου;
Το κατάλαβα αρκετά νωρίς, όταν βρισκόμουν στην ηλικία που βρίσκονται σήμερα τα περισσότερα μέλη μας, καθώς ήθελα κι εγώ να έχω πρόσβαση σε μια τέτοια ορχήστρα και να συμπράττω με άλλους νέους από τη χώρα μου. Σε ένα μέρος όπου θα μπορούσα να εκπαιδευτώ, να δοκιμάσω νέο ρεπερτόριο και να κάνω περιοδείες. Η εθνική ορχήστρα νέων σε κάθε χώρα είναι ένας θεσμός, το όνειρο κάθε νέου μουσικού.
Στην ηλικία αυτή, λοιπόν, αισθανόμουν ήδη έντονα την έλλειψη ενός τέτοιου συνόλου. Όταν ξεκίνησα τις σπουδές μου στη Γερμανία, όπου απέκτησα άλλες εμπειρίες και μια αίσθηση του επιπέδου των νέων μουσικών, έγινε ακόμα πιο εμφανές μέσα μου το κενό αυτό που υπήρχε στην Ελλάδα. Το βίωσα ακόμα πιο δραματικά, κάτι που ενίσχυσε τη θέλησή μου να ιδρύσω ο ίδιος αυτή την ορχήστρα. Δεν μπορούσα να περιμένω άλλο από το κράτος να την ξεκινήσει.
— Επιμένω ότι στην Ελλάδα δεν εμπιστεύονται τους νέους. Εσύ, με το που ξεκίνησες τη διεύθυνση ορχήστρας, σου ανέθεσαν συναυλίες σε πολλές σημαντικές ορχήστρες, κάτι που εδώ θα έπρεπε να περιμένεις ίσως μέχρι τα σαράντα για να συμβεί.
Όντως, ανέβηκα για πρώτη φορά στο πόντιουμ όταν διηύθυνα την Ορχήστρα Δωματίου της Βιέννης, στα είκοσι ένα μου. Μάλιστα, με εκείνη τη συναυλία κλείδωσε μέσα μου παντοτινά η διεύθυνση ορχήστρας. Η αλήθεια είναι ότι η επιτυχία πάντα ερχόταν απ’ έξω και μετά αναγνωριζόταν στην Ελλάδα. Πρώτα διηύθυνα στο Φεστιβάλ του Άσπεν και συνεργάστηκα με την Ορχήστρα Δωματίου στη Σκάλα του Μιλάνου και μετά μου ζητήθηκε να διευθύνω εδώ.
— Οπότε, ποιες ήταν οι κινήσεις σου;
Μίλησα σε ανθρώπους που πίστευα ότι θα καταλάβουν τι ακριβώς ήθελα να κάνω. Ήμουν μόλις είκοσι έξι χρονών. Οι άνθρωποι που στήριξαν από την πρώτη στιγμή την ιδέα της ΕΛΣΟΝ ήταν οι άνθρωποι του Κοινωφελούς Ιδρύματος Λάτση, κάτι καθόλου δεδομένο, δηλαδή το να εμπιστευτούν ένα νέο παιδί, καθώς εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε ακόμη μια ορχήστρα που να μπορούν να την ακούσουν να παίζει ώστε να τη στηρίξουν. Υπήρχε μονάχα στο μυαλό μου ως ιδέα. Οπότε, εάν η Ελλάδα έχει σήμερα μια τέτοια ορχήστρα νέων με εθνικά χαρακτηριστικά δεν το οφείλει μόνο στο δικό μου όραμα αλλά και στη δική τους στήριξη και ευαισθησία.
— Πριν από την πρόσκλησή σας, όμως, από το Φεστιβάλ του Βερολίνου, είχατε κι άλλου είδους αναγνώριση, όπως η συμμετοχή του σημαντικού μαέστρου Γιοχάνες Ντεμπούς.
Ο Ντεμπούς είναι ένας σπουδαίος μαέστρος, ο μουσικός διευθυντής της Καναδικής Όπερας και τακτικός προσκεκλημένος της Μετροπόλιταν Όπερας της Νέας Υόρκης. Ήρθε στην Αθήνα πέρυσι για πρώτη φόρα, ώστε να διευθύνει την ΕΛΣΟΝ στην 1η Συμφωνία του Μάλερ και να εκπαιδεύσει τους νέους μουσικούς μας. Ήταν μια μοναδική στιγμή η συνεργασία όλων αυτών των νέων ταλέντων μαζί του.
— Μέχρι ποιο σημείο έχουν επιτευχθεί οι στόχοι σου;
Όταν ξεκίνησα την ΕΛΣΟΝ είχα στο μυαλό μου ένα πλάνο πενταετίας. Όσον αφορά τον αριθμό συναυλιών, προσκεκλημένων μαέστρων και σολίστ και ρεπερτόριο, ανάμεσα στους στόχους μου ήταν στα πέντε αυτά χρόνια να καταφέρουμε να παίξουμε στο Young Euro Classic. Η πρόσκληση, βέβαια, ήρθε πέρυσι, στα τρία χρόνια. Εκτίμησαν το υλικό από τις συναυλίες μας. Έτσι, μια ορχήστρα που μερικά χρόνια πριν δεν υπήρχε καν και μπήκε στον ευρωπαϊκό μουσικό χάρτη χάρη στην Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Εθνικών Ορχηστρών Νέων, προσκαλείται να συμμετάσχει στο Φεστιβάλ του Βερολίνου.
Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ίδρυσή μας έχουμε κάνει άλματα και το γεγονός ότι βρισκόμαστε σήμερα στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών ως ορχήστρα in residence, είναι επίσης μια αναγνώριση του έργου μας. Οφείλω να ευχαριστήσω προσωπικά τον κ. Πιμπλή και τον κ. Βακαρέλη γι’ αυτήν τους τη στήριξή προς τους νέους και για την εμπιστοσύνη τους.
— Το ηλικιακό όριο των μουσικών της ΕΛΣΟΝ είναι μέχρι τριάντα. Αυτό θα παραμείνει;
Για τις φετινές μας ακροάσεις ελαττώσαμε ήδη το ηλικιακό όριο των μουσικών στα είκοσι οκτώ. Θεωρώ ότι μέχρι εκείνη την ηλικία πρέπει κανείς να έχει πάρει τα εφόδια ώστε να ξεκινήσει την επαγγελματική του σταδιοδρομία και ότι επίσης είναι καιρός να δώσει τη θέση του σε κάποιον νεότερο να δοκιμαστεί.
— Ποιο είναι το ρεπερτόριό σας;
Επιλέγουμε πολύ προσεκτικά το ρεπερτόριο μας. Πρέπει να είναι ιδανικό για την ορχήστρα, δηλαδή να εκπαιδεύει τους νέους έτσι ώστε όλη η δουλειά που θα κάνουν να είναι ένα κεφάλαιο για την επόμενη πορεία τους. Επίσης, να μην είναι πολυπαιγμένο, ώστε να μπορέσουμε να προσεγγίσουμε με κάποιον τρόπο και το κοινό, προσφέροντάς του κάτι νέο. Συμπερασματικά, διατηρούμε ισορροπίες ανάμεσα σε δύο στάθμες: τους νέους, εφόσον γι’ αυτούς υπάρχει η ορχήστρα, και τον στόχο να εκπαιδευτούν και το κοινό, στο οποίο πρέπει κάτι να έχουμε να πούμε.
— Η διεθνής σου καριέρα συνεχίζεται. Οι συμμετοχές σου προεξοφλούν σημαντική εξέλιξη.
Καταρχάς, η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί λόγω Covid δημιουργεί σε όλους μας μεγάλη ανασφάλεια για το πώς θα είναι η επόμενη ημέρα. Περιμένουμε πρώτα να δούμε πώς θα διαμορφωθούν οι συνθήκες αυτό το καλοκαίρι και, φυσικά, το μεγάλο ερώτημα όλων είναι τι θα γίνει ξανά από το φθινόπωρο. Λόγου χάρη, ήταν προγραμματισμένο φέτος να διευθύνω την παραγωγή της Λα Μποέμ με την English Touring Opera, κάτι που μεταφέρθηκε την επόμενη άνοιξη. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η καρδιά μου αυτήν τη στιγμή χτυπάει για την ΕΛΣΟΝ!
— Ως σολίστ κλαρινέτου εξακολουθείς να εμφανίζεσαι σε συναυλίες;
Έχω πια την πολυτέλεια να επιλέγω το πού και πότε θα παίξω κλαρινέτο, κάτι που νεότερος δεν είχα την πολυτέλεια να κάνω, δηλαδή να απορρίπτω κάποιες προτάσεις. Δίνοντας πια έμφαση στο αχανές ρεπερτόριο που μου προσφέρεται στο επίπεδο της διεύθυνση ορχήστρας, αν πω ναι σε μια πρόταση να παίξω ως κλαρινετίστας, θα είναι γιατί θέλω να το κάνω με την καρδιά μου.
Dionysis Grammenos performs Puccini's Tosca
— Προτάσεις για διεύθυνση ορχήστρα έχεις από την Ελλάδα;
Θα διευθύνω φέτος τον Νοέμβριο στο Μέγαρο για πρώτη φορά την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Οφείλω, όμως, να πω πως τρέφω μεγάλη αγάπη και για την Κρατική Ορχήστρα Θες/νίκης. Είναι μια ορχήστρα με την οποία συνεργάζομαι τακτικά από τα δεκαοκτώ μου ως κλαρινετίστας, τα τελευταία χρόνια και ως μαέστρος. Πρόκειται για ένα σύνολο μεγάλης δυναμικής που αποτελείται όχι μόνο από εξαιρετικούς μουσικούς αλλά και από ιδιαίτερα ζεστούς ανθρώπους.
— Είσαι ικανοποιημένος από τη στάση των ιθυνόντων απέναντί σου; Πιστεύεις ότι υπάρχουν αντιπαλότητες;
Δεν θεωρώ ότι υπάρχουν αντιπαλότητες. Ίσως όμως η καλλιτεχνική ποιότητα να μην είναι πάντα το κυρίαρχο κριτήριο.
— Το κοινό της Αθήνας, ωστόσο, είναι σοβαρό και απαιτητικό.
Υπάρχει κοινό, ναι, στο οποίο οφείλουμε να προσφέρουμε δυναμικές εκτελέσεις και έντονες συγκινήσεις. Δεν πρέπει, όμως, το κοινό αυτό να το θεωρούμε δεδομένο και, φυσικά, ως μουσικοί δεν πρέπει να θεωρούμε τον εαυτό μας τόσο σπουδαίο ώστε όλοι οφείλουν να έρχονται σ’ εμάς και να μας παρακολουθούν. Γι’ αυτό πρέπει να χτίσουμε μια σχέση εμπιστοσύνης με το κοινό μας, δίνοντάς του κάθε φορά τον καλύτερό μας εαυτό και την πιο αληθινή μας ερμηνεία.
— Πότε ήταν η πιο «αληθινή» εκτέλεση που έχεις ακούσει στην Ελλάδα, ισάξια με τις καλύτερες διεθνείς εκτελέσεις;
Όταν ήρθε ο ιδιοφυής Κωνσταντίνος Καρύδης με τη Mahler Chamber Orchestra στο Μέγαρο και ερμήνευσαν την 7η Συμφωνία του Μπετόβεν.
— Ποιο είναι το πρόγραμμα που θα παρουσιάσετε στο Βερολίνο;
Ένα επετειακό πρόγραμμα με αφορμή τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Αποτελείται από πέντε Ελληνικούς Χορούς του Νίκου Σκαλκώτα, από περιοχές και πόλεις σταθμούς της Επανάστασης, σε συνδυασμό με την 3η Συμφωνία του Μπετόβεν. Ο Μπετόβεν, όπως και ο Κολοκοτρώνης, γεννήθηκε το 1770, αμφότεροι, δε, εμπνεύστηκαν σε κάποιο βαθμό από την ηγετική φυσιογνωμία του Ναπολέοντα.
Ο Κολοκοτρώνης έγραψε στα απομνημονεύματά του ότι «ο Ναπολέοντας και η Επανάστασή τού άνοιξαν τα μάτια του κόσμου». Επιδίωκε μάλιστα να τον συναντήσει στο Παρίσι για να του ζητήσει να βοηθήσει την Ελληνική Επανάσταση. Ο Μπετόβεν έγραψε τη Συμφωνία αρ. 3 για τον Ναπολέοντα, που αργότερα όμως την αφιέρωσε σε όλους τους ήρωες και έμεινε στην ιστορία ως η «Ηρωική».
Νομίζω πως με τον τρόπο αυτό θα μεταφέρουμε ελληνικό άρωμα στο Βερολίνο, αφού πρώτα το παρουσιάσουμε σε δύο συναυλίες στους Δελφούς και την Κέρκυρα.
— Μεγάλη στιγμή, λοιπόν, για την ορχήστρα.
Ναι, αλλά να ξέρεις πως αυτή η συναυλία δεν είναι απλώς της ΕΛΣΟΝ στο Βερολίνο. Είναι μια εμφάνιση της νέας γενιάς Ελλήνων μουσικών που εκπροσωπούν τη χώρα μας στο Βερολίνο.
Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949)
36 Ελληνικοί Χοροί
Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827)
Συμφωνία αρ.3 σε Μι ύφεση μείζονα, έργο 55, «Ηρωική»
Τετάρτη, 28 Ιουλίου, Υπαίθριο Θέατρο Δελφών «Φρύνιχος»
Παρασκευή, 30 Ιουλίου, Παλαιό Φρούριο, Κέρκυρα
Κυριακή, 1 Αυγούστου, Konzerthaus Berlin
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
