Είναι από τους πιο ταλαντούχους, τους πιο ευφάνταστους και ταυτόχρονα από τους πιο σεμνούς και γειωμένους ανθρώπους που έχω γνωρίσει. Η καλλιτεχνική του υπογραφή είναι από τις πλέον αναγνωρίσιμες, είτε αφορά το πορτρέτο κάποιας διασημότητας είτε ένα στιγμιότυπο από τη ζωή ενός περισσότερο ή λιγότερο καθημερινού ανθρώπου. Δεν τον έλκει το ρίσκο, θεωρεί ωστόσο - και το εφαρμόζει συχνά - ότι ένας καλός φωτογράφος μπορεί να κινηθεί σε οποιοδήποτε περιβάλλον, «αρκεί να είσαι διακριτικός, φιλικός και “αόρατος”». Του αρέσουν οι νεωτερισμοί, οι πειραματισμοί και οι προκλήσεις, συμφωνεί δε ότι η φωτογραφία είναι η κατ’ εξοχήν τέχνη του εφήμερου εφόσον και οι πλέον εμβληματικές είναι «καταδικασμένες» να ξεθωριάσουν μαζί με το ιστορικό τους πλαίσιο.
Έχει χρησιμοποιήσει στη δουλειά του πολλές διαφορετικές κάμερες, έχει διακριθεί σε «πίστες» ιδιαίτερα απαιτητικές, έχει συνεργαστεί με πολλά επώνυμα μέσα στην Ελλάδα και τη Γαλλία όπου μεγάλωσε, πλέον όμως περιορίζεται να φωτογραφίζει με το κινητό του στις βόλτες του «αυτά που φωτογραφίζει όλος ο κόσμος». Δεν είδε ποτέ εξάλλου την ενασχόληση αυτή σαν κανονικό επάγγελμα αλλά «σαν μία δυνατότητα για να διευρύνουμε μία πιο άμεση και εγκυκλοπαιδική κατανόηση του κόσμου». Άνθρωπος με ανησυχίες και αναζητήσεις, θα πει ότι η φωτογραφία μπορεί επίσης να είναι μια «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» εφόσον «κανενός το βλέμμα δεν είναι ουδέτερο», αν όμως θέλεις να κάνεις «πολιτική φωτογραφία» καλό είναι, λέει, να το κάνεις «με μία κομψότητα, χωρίς να γίνεσαι κραυγαλέα διδακτικός και εμπαθής». Πιστεύει πολύ στους νέους Έλληνες φωτορεπόρτερ και θα προέτρεπε τους νέους φωτογράφους να μαθαίνουν μέσα από την ίδια τη δουλειά τους.
Όταν ξεθωριάζει το ιστορικό πλαίσιο, ξεθωριάζουν μαζί και οι εικόνες. Συνήθως, οι εικόνες που σημαδεύουν μία εποχή έχουν από πίσω τους ένα ολόκληρο υπόβαθρο. Αν δεν ξέρεις τίποτα για τον πόλεμο του Βιετνάμ, τι θα σου πει ακριβώς το κοριτσάκι που τρέχει γυμνό να σωθεί από τις βόμβες ναπάλμ;
— Τι εννοείς «Δεν υπάρχει τίποτα πίσω από μια φωτογραφία»; Πίσω από τις εικόνες και τα κείμενα που παραθέτεις «ανακαλύπτει» κανείς θαρρώ ολόκληρους κόσμους! Ή δεν το βλέπεις έτσι;
Μερικές φορές οι λέξεις μπαίνουν μόνες τους σε μια σειρά πριν αποκτήσουν μία συγκεκριμένη έννοια. Έτσι έγινε και με τον τίτλο του βιβλίου. Μου άρεσε η παραδοξότητά του και τον χρησιμοποίησα όταν προέκυψε η ιδέα του βιβλίου, που ξεπήδησε απρόσμενα κι αυτή μέσα από το ξεφύλλισμα παλιών τετραδίων. Ίσως όμως να λειτούργησε, με ένα υπόγειο τρόπο, κι ένα πολύ ωραίο βιβλίο αναμνήσεων του Ιάπωνα φωτογράφου Αράκι, που έτυχε να παρουσιάσω όταν πρωτοβγήκε. Από ένα πιο ανέμελο παρελθόν, πίσω στις δεκαετίες του ’80 και του ’90, διαπίστωσα κι εγώ πως υπήρχαν αρκετές εικόνες που είχαν να συμπληρώσουν κάτι μέσα από συγκεκριμένες σημειώσεις πάνω σε διάφορα περιστατικά. Κι έτσι θέλησα να διαψεύσω τον τίτλο, παρουσιάζοντας το «πίσω» από τη φωτογραφία που μόνο εγώ γνώριζα.
— Ποια ήταν η πρώτη φωτογραφία που θυμάσαι να τράβηξες; Ποια από όσες έβγαλες μέχρι σήμερα θεωρείς κορυφαία, ποιο πρόσωπο από όσα απαθανάτισες σού αποτυπώθηκε περισσότερο στη μνήμη;
Οι πρώτες φωτογραφίες ήταν εικόνες από τη γαλλική τηλεόραση: Χοντρός-Λιγνός, στρατηγός Φράνκο, Τρότσκι, Σαρλό, ανάκατα... Δεν είχα την ικανότητα να δεθώ πολύ με τους ανθρώπους όταν ξεκίνησα να τους φωτογραφίζω, γι’ αυτό και δεν έχω κρατήσει στην μνήμη μου κάτι άλλο απ’ αυτό που κατέγραψε η μηχανή. Αλλά δένομαι εκ των υστέρων με το ...αποτύπωμά τους. Ισότιμα τους φωτογραφίζω, ισότιμα τους δέχομαι και τους «φυλάω» μέσα μου.
— Ποια λήψη σου ήταν, θα έλεγες, η πιο «κουφή», η πιο απρόβλεπτη, η πιο ριψοκίνδυνη;
Δεν έχω κινδυνέψει πραγματικά, δεν είμαι αυτό που λένε «καμένο κεφάλι», δεν με ελκύει το ρίσκο. Αλλά έχω βρεθεί, αντίθετα, σε αρκετές χαριτωμένες καταστάσεις, όπως όταν αποκοιμήθηκε η Κατερίνα Σνάιντερ την ώρα της φωτογράφισης, και χρειάστηκε να κλείσουμε πίσω μας την πόρτα αθόρυβα για να μην την ξυπνήσουμε.
— Γιατί όλες οι φωτογραφίες της έκδοσης είναι μαυρόασπρες; Μήπως επειδή το ασπρόμαυρο φιλμ είναι πιο ιδιαίτερο, πιο «καλλιτεχνικό»;
Είναι ασπρόμαυρες επειδή έτσι τραβήχτηκαν. Το βιβλίο περιλαμβάνει ιστορίες από τις δεκαετίες του ’80 και του ’90, την περίοδο πριν από τα περιοδικά και το συνακόλουθο πέρασμα στην έγχρωμη φωτογραφία. Δεν πρόκειται για «καλλιτεχνική» επιλογή, άλλωστε δεν βλέπω καμία ιδιαιτερότητα, ή καλλιτεχνική υπέρτατη αξία στη μία ή την άλλη τεχνοτροπία.
— Η φωτογραφία, λέγεται συχνά, είναι η τέχνη της στιγμής. Συμφωνείς και αν ναι, πώς γίνεται κάποιες εικόνες να μοιάζουν να συμπυκνώνουν μια ολόκληρη αιωνιότητα;
Γίνεται ακόμη περισσότερο τέχνη της στιγμής όταν εμφανίζονται στη φωτογραφία στοιχεία που δεν είχες προβλέψει ή αντιληφθεί, και που τότε την μεταμορφώνουν ερήμην σου και την κάνουν μαγική. Για την αιωνιότητα δεν είμαι σίγουρος. Οι φωτογραφίες που εμείς θεωρούμε τώρα «εμβληματικές», πως θα αντισταθούν στο χρόνο και τι θα αντιπροσωπεύουν για τις επόμενες γενιές; Όταν ξεθωριάζει το ιστορικό πλαίσιο, ξεθωριάζουν μαζί και οι εικόνες. Συνήθως, οι εικόνες που σημαδεύουν μία εποχή έχουν από πίσω τους ένα ολόκληρο υπόβαθρο. Αν δεν ξέρεις τίποτα για τον πόλεμο του Βιετνάμ, τι θα σου πει ακριβώς το κοριτσάκι που τρέχει γυμνό να σωθεί από τις βόμβες ναπάλμ;
— Λίγοι φωτογράφοι είναι εξίσου καλοί κειμενογράφοι και δεν ξέρω αν ευθύνονται οι κινηματογραφικές σου σπουδές γι΄αυτό, πάντως πολλές από τις λήψεις που συμπεριλαμβάνει αυτή την έκδοση μαζί με τα συνοδευτικά τους στόρι θα γίνονταν άνετα νουβέλες ή/και ταινίες! Το σκέφτηκες έτσι ποτέ;
Δεν πέρασα από σχολή κινηματογράφου, ή φωτογραφίας, παρότι το ήθελα πολύ. Αναγκάζεσαι να το «σπουδάσεις» αλλιώς. Ανασύροντας αυτές τις ιστορίες, μπαίνεις πράγματι στον πειρασμό να αναπτύξεις μερικές. Αλλά χρειάζεται γι’ αυτό φαντασία, και η δική μου σταματάει δυστυχώς στην παρατήρηση. Πάντως, θεωρούσα ανέκαθεν ότι είχα περιορισμένη ευθύνη πάνω στις φωτογραφίες μου, οι οποίες εξάλλου έγιναν συχνά μέσα από ωραίες συνεργασίες.
— Βλέπουμε τόσες χιλιάδες εικόνες, που, αν δεν "σκοντάψουμε" πάνω τους, σε μία αιχμή τους, δεν θα μας δοθεί το περιθώριο για να αισθανθούμε, να καταλάβουμε ή να παρατηρήσουμε, έλεγες σε μια συνέντευξη. Σε μια εποχή που χάρη στην τεχνολογία των σμάρτφον η παραγωγή και κατανάλωση εικόνων έχει εκτοξευθεί σε δυσθεώρητα ύψη, πώς μπορεί να ξεχωρίσει η ήρα από το σιτάρι; Πώς, έπειτα, μπορεί να εξασφαλιστεί η αυθεντικότητα μιας φωτογραφίας καθώς η τεχνολογία της παραποίησης έχει κι αυτή εξελιχθεί;
Οι “τάσεις” και οι “μόδες”, όπως διαμορφώνονται σήμερα, διαδίδονται πράγματι ραγδαία, και δεν είναι εύκολο να κρατηθείς απέξω. Δεν είναι κακό πάντως να μας αρέσουν τα πιο ετερόκλητα πράγματα κι ούτε χρειάζεται να είμαστε υπέρμαχοι μιας αυστηρής αισθητικής. ‘Οσον αφορά την αυθεντικότητα, τα μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα έχουν λογικά την τεχνογνωσία για να διακρίνουν την απάτη στο ρετούς, ή στο μοντάζ. Οι δημοσιογραφικές φωτογραφίες κατά κανόνα ελέγχονται αυστηρά, αν και έχουν συμβεί κι εκεί κάποια παρατράγουδα. Στα κοινωνικά δίκτυα, πέφτεις πολύ πιο εύκολα θύμα παραποιημένων ή ετεροχρονισμένων φωτογραφιών, και εκεί πρέπει να είσαι δύο και τρεις φορές πιο δύσπιστος. Η αξία του φωτογράφου δεν θα κριθεί πάντως από τις παραποιημένες φωτογραφίες, ούτε από τα φίλτρα που βάζει, αλλά από τη συστηματική του δουλειά. Τη μόνη αυθεντική.
— Έχεις διακριθεί από το κοσμικό ρεπορτάζ μέχρι αυτό που λέμε ρεπορτάζ δρόμου. Πού ένιωσες περισσότερο ο εαυτός σου;
Αν έχεις περιέργεια για όλα τα κοινωνικά φαινόμενα, θα είσαι στο στοιχείο σου παντού, είτε στα πάνω, είτε στα κάτω πατώματα, είτε στο δρόμο, είτε στα σπίτια που σε δέχονται. Κινήθηκα σε underground χώρους με τον ίδιο τρόπο που κινήθηκα και στις κοσμικές εκδηλώσεις, όταν τις κάλυπτα για το Symbol. Το μόνο που χρειάζεται είναι να είσαι διακριτικός, φιλικός και ... αόρατος.
— Υπήρξαν φάσεις που πήγες να τραβήξεις μια λήψη αλλά εντέλει κατέβασες την κάμερα γιατί θεώρησες ότι μπορεί να χαλούσες τη μαγεία της στιγμής;
‘Οχι, ίσα-ίσα. Για τη “μαγεία” της στιγμής είμαι (ήμουν) πάντα σε μεγάλη εγρήγορση. Η μόνη φορά που θυμάμαι τώρα να κατέβασα τη μηχανή ήταν όταν ένας μεθυσμένος είχε πέσει στον λιμάνι του Πειραιά και κόντευε να πνιγεί. Παρακολουθούσα με αγωνία εκείνη τη στιγμή μαζί με άλλους τις προσπάθειές του. Τράβηξα εντέλει μία φωτογραφία, τη στιγμή όμως που τον σήκωναν στα χέρια πάνω στη αποβάθρα.
— Έχεις σκεφτεί να κάνεις μελλοντικά κάτι τελείως διαφορετικό από όσα έκανες μέχρι τώρα; Φίλος φωτογράφος π.χ. που παλιότερα έκανε κυρίως μόδα για μεγάλα περιοδικά, φωτογραφίζει πλέον λουλούδια και φυτά.
Διαπιστώνω και σε μένα έναν κορεσμό, κάτι σαν αίσθηση ματαιότητας μετά από τόσες φωτογραφίες και συνεργασίες με έντυπα. Δεν βρίσκω τον λόγο να επαναλαμβάνω τον εαυτό μου, γι’ αυτό και περιορίζομαι στο να φωτογραφίζω, στις βόλτες αποκλειστικά, αυτά που φωτογραφίζει όλος ο κόσμος (με κινητό μόνο).
— Στο μπλογκ σου στη Lifo απαντά κανείς πολλές πολιτικοκοινωνικές, φιλοσοφικές, ιστορικές και λογοτεχνικές αναφορές. Θα έλεγε κανείς ότι η τέχνη σου είναι ή υπήρξε κι αυτή πολιτικοποιημένη με την ευρεία έννοια;
Αν θέλουμε να παραφράσουμε την περίφημη ρήση του Κλάουζεβιτς, θα λέγαμε ότι και η φωτογραφία μπορεί να είναι η “συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα”. Επειδή δεν εμβαθύνω συνήθως στα θέματα, οι φωτογραφίες μου έμεναν στον αφρό των καταστάσεων, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και βουβές. Κρίνεις τον κόσμο γύρω σου με όποια συναισθηματικά και ιδεολογικά εφόδια έχεις, γιατί φυσικά κανενός το βλέμμα δεν είναι ουδέτερο, αλλά πρέπει να το κάνεις με μία κομψότητα, χωρίς να γίνεσαι κραυγαλέα διδακτικός και εμπαθής. Βέβαια, αν είχα ζήσει στην εποχή του Μαγιακόβσκι και του Ροντσένκο, θα είχα συνδυάσει την κομψότητα με την αγκίτ-προπ.
— Τι θα έλεγες ότι σε δίδαξε η φωτογραφία όσα χρόνια καταγίνεσαι μαζί της; Θυμάμαι επίσης ότι για χρόνια δεν αποδεχόσουν την ιδιότητα του φωτογράφου.
Είναι αλήθεια πως στην αρχή απέφευγα να συστήνομαι ως φωτογράφος, μια ιδιότητα που μου φαινόταν πολύ περιοριστική. Ο λόγος είναι ότι δεν είδα ποτέ την ενασχόληση αυτή σαν καριέρα, σαν κανονικό επάγγελμα, αλλά σαν μία δυνατότητα που μας δίνεται για να διευρύνουμε μία πιο άμεση και εγκυκλοπαιδική κατανόηση του κόσμου. Εξάλλου, δεν είχα ονειρευτεί ποτέ αυτό το επάγγελμα για μένα. Με τον καιρό συμφιλιώθηκα βέβαια με την γενική απαίτηση να δηλώνω κάτι, κάποιος. Όσο για το μάθημα ζωής, νομίζω πως ένα κλασικό μυθιστόρημα σου δίνει πολύ περισσότερα χρήσιμα κλειδιά. Η φωτογραφία, αν επιδιώξεις να είναι μέρος της ζωής σου, θα σε κάνει σίγουρα πιο εξωστρεφή, πιο ανεκτικό, και θα σου παρέχει ένα μεγαλύτερο κέντρο βάρους στη ζωή σου.
— Τι κάμερα προτιμάς και ποιους επώνυμους Έλληνες και ξένους φωτογράφους εκτιμάς;
Έχω χρησιμοποιήσει κατά καιρούς όλων των ειδών τις φωτογραφικές μηχανές, ανάλογα με τη διάθεση, τις προδιαγραφές του θέματος και … τα διαθέσιμα χρήματα. Οι φωτογράφοι με τους οποίους “συνομιλώ” καλύπτουν έναν πολύ ευρύ τόξο, από τον Atget και τον August Sander ως τους Γάλλους «ανθρωπιστές», τους Ιάπωνες, τους Ρώσους, κι από τους Αμερικανούς κυρίως την Diana Arbus. Στους ‘Ελληνες, εκτός από τις καθιερωμένες αξίες, ξεχωρίζω τη σημερινή νέα γενιά των φωτορεπόρτερ στο σύνολό της.
— Η πρώτη συμβουλή που θα έδινες σε έναν νέο φωτογράφο;
Κάποτε, σε μία παρουσίαση, έδωσα τη χειρότερη και ντρέπομαι πολύ γι’ αυτό. Ένα νέο παιδί που είχε ασχοληθεί παλιότερα με τη φωτογραφία, με ρώτησε πως μπορούσε να ξαναπιάσει το νήμα. Του απάντησα αυθόρμητα, με μία αποθαρρυντική βεβαιότητα, πως αν δεν διαθέτεις «ιερή φλόγα», καλύτερα να μην επιμένεις. Ακούστηκε πολύ αλαζονικό και εγωκεντρικό. Υπάρχουν κι άλλοι τρόποι για να αγαπήσεις τη φωτογραφία, δεν είναι απαραίτητο να είσαι… δαιμονισμένος. Ως γενική συμβουλή, πάντως, θα έλεγα να μαθαίνει κανείς συνέχεια από τις ίδιες του τις φωτογραφίες.
