Από την εποχή του Πρωταγόρα (5ος αιώνας π.Χ.), η ελευθερία της έκφρασης έχει εχθρούς και η λογοκρισία, συχνά, σύμμαχό της την πυρά. Από τότε κιόλας η φωτιά αποτελεί το πιο πρόδηλο μέσο εξευτελισμού και αφανισμού του βιβλίου, κάτι που συμβαίνει και στον καιρό μας – δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα (θυμόμαστε την περίπτωση του Μν του Μίμη Ανδρουλάκη το 1999-2000).
Στη σύγχρονη Ελλάδα –ας την προσδιορίσουμε έτσι–, στην Ελλάδα των τελευταίων 150 ετών δηλαδή, είναι πολλές οι περιπτώσεις δίωξης βιβλίων – όλοι μας γνωρίζουμε, φέρ' ειπείν, τις περιπέτειες του μυθιστορήματος του Εμμανουήλ Ροΐδη Πάπισσα Ιωάννα (1866) ή τις ανάλογες των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη (Ασκητική, Ο Καπετάν Μιχάλης, Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, Ο Τελευταίος Πειρασμός), στις οποίες πρωτεύοντα αρνητικό ρόλο είχε η Εκκλησία.
Μιλάμε για συνολική δικαστική απαγόρευση και περαιτέρω για δήμευση και καταστροφή των αντιτύπων, για επιμέρους διώξεις που αφορούν τις ανώμαλες πολιτικά εποχές
Πρέπει να πούμε πως η έννοια «απαγόρευση» στο βιβλίο παίρνει πολλές και διαφορετικές μορφές μέσα στα χρόνια. Μιλάμε για συνολική δικαστική απαγόρευση και περαιτέρω για δήμευση και καταστροφή των αντιτύπων, για επιμέρους διώξεις που αφορούν τις ανώμαλες πολιτικά εποχές (βασικά τις δικτατορίες του Μεταξά και των συνταγματαρχών), για περιστασιακές αναστατώσεις υποκινούμενες από «κύκλους» (θρησκευτικούς, εθνικιστικούς κ.λπ.), για λογοκριτικές επεμβάσεις που αφορούν συγκεκριμένα κεφάλαια και παραγράφους βιβλίων κ.ο.κ.
Απ' αυτήν τη θλιβερή ιστορία της εκδοτικής ανελευθερίας επιλέγουμε να σχολιάσουμε 10 βιβλία που κυκλοφόρησαν με εμπόδια στη χώρα τα τελευταία 90 χρόνια και γνώρισαν, σε μεγάλο ή μεγαλύτερο βαθμό, τη μήνι των ελέω Θεού «προστατών» μας.
1 — ΗΛΙΑΣ ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Καλιαρντά
Δίγαμμα, Αθήναι, 1971
«Αθήναι, 25. – Ο κ. Ηλίας Πετρόπουλος, συγγραφεύς του λεξικού των ομοφυλοφίλων, το οποίον εκυκλοφόρησε προ καιρού υπό τον τίτλο "Καλιαρντά", εδιώχθη υπό του προϊσταμένου της εισαγγελίας πλημμελειοδικών κ. Τζαβούλη και η υπόθεσις ανετέθη υπό του ιδίου εις την Γενικήν Ασφάλειαν Αθηνών. Υπ' αυτής εκλήθησαν και εξητάσθησαν διάφορα άτομα, τα οποία εχαρακτήρισαν τα "Καλιαρντά" ως προσβάλλοντα την δημοσίαν αιδώ. Η σχηματισθείσα δικογραφία απεστάλη εις τον εισαγγελέα και ήδη η υπόθεσις θα προχωρήση δια την παραπομπήν αυτής ενώπιον του πλημμελειοδικείου. Εν τω μεταξύ, κατόπιν διαταγής του εισαγγελέως κατεσχέθησαν όσα βιβλία ευρέθησαν εις τα κεντρικά βιβλιοπωλεία των Αθηνών.
Τα "Kαλιαρντά" είναι λεξικόν του ιδιώματος των ομοφυλοφίλων, περιέχει δε 3.000 λέξεις, είναι ερμηνευτικόν και ετυμολογικόν. Ο συγγραφεύς υποστηρίζει ότι πρόκειται περί φιλολογικής και λογοτεχνικής εργασίας.
Ο κ. Πετρόπουλος την 23ην Απριλίου 1969 είχε καταδικασθή εις φυλάκισιν 5½ μηνών δι' εν άλλο έργον του, τα "Ρεμπέτικα Τραγούδια", που είχε χαρακτηρισθή και αυτό ως άσεμνον».
(«Μακεδονία», 26/2/1972)
Το κατηγορητήριο: 1) Περιύβριση δημοσίας αρχής και συγκεκριμένα του πρωθυπουργού, του υπουργείου Δημοσίας Τάξης, των αστυνομικών και δικαστικών αρχών, 2) Περιύβριση του εμβλήματος των τότε βασιλέων, 3) Δημόσια κακόβουλη καθύβριση της ορθόδοξης Εκκλησίας.
Τον Μάιο του '72 ο Ηλίας Πετρόπουλος καταδικάζεται σε πεντάμηνη φυλάκιση από το Τριμελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών.
2 — ΚΑΡΛΟΣ ΜΑΡΙΓΚΕΛΑ
Για την Απελευθέρωση της Βραζιλίας / Εγχειρίδιο του Αντάρτη των Πόλεων
Π. Γαβαλάς, Αθήνα, 1973
Διαβάζουμε από τη «Μακεδονία» της περιόδου (5/6/1973) το απίστευτα βαρύ κατηγορητήριο (αναφορικά με μια έκδοση βιβλίου):
«Ξένου Συγγραφέως/ Παραπέμπεται διότι εξέδωσε βιβλίον αναφερόμενον εις την Βραζιλίαν/ Διά παράβαση του Νόμου 509. Αθήναι, 4. – Υπό του συμβουλίου πλημμελειοδικών Αθηνών εδημοσιεύθη το σχετικόν βούλευμα διά του οποίου παραπέμπεται διά να δικασθή εις το πενταμελές εφετείον Αθηνών ο δημοσιογράφος κ. Πέτρος Α. Γαβαλάς ετών 50, κατηγορούμενος διά παράβασιν του νόμου 509/47.
Συγκεκριμένως ο Γαβαλάς κατηγορείται ότι κατά την χρονικήν περίοδον Ιανουαρίου-Μαρτίου 1973 μετέφρασεν, εξέδωσε και εκυκλοφόρησε το βιβλίον του ξένου συγγραφέως Κάρλος Μαριγκέλα, το οποίον αναφέρεται εις την απελευθέρωσιν της Βραζιλίας. Το περιεχόμενον του βιβλίου τούτου, κατά την κατηγορίαν, αποβλέπει "εις την πρόκλησιν στασιαστικών ενεργειών, σκοπεί εις την ανατροπήν της συνταγματικής τάξεως και του κοινωνικού καθεστώτος, καθώς και την διάπραξιν εγκλήματος εσχάτης προδοσίας».
Από τον Γαβαλά είχε διαχωρίσει τη θέση της, τότε, και η ΕΣΗΕΑ. Όπως διαβάζουμε στο φύλλο στις 6/6/1973:
«Εκ της Ενώσεως Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών ανεκοινώθη ότι ο παραπεμφθείς εις το πενταμελές εφετείον όπως δικασθή δι' ανατροπήν της καθεστηκυίας συνταγματικής τάξεως και του κρατούντος κοινωνικού καθεστώτος, καθώς και διά διέγερσιν προς διάπραξιν εγκλήματος εσχάτης προδοσίας και φερόμενος ως δημοσιογράφος, Πέτρος Γαβαλάς, είναι άγνωστος εις την επαγγελματικήν, δημοσιογραφικήν οργάνωσιν των Αθηνών και εις άλλας επαγγελματικάς οργανώσεις της χώρας και ουδέποτε ήσκησε το επάγγελμα του δημοσιογράφου».
Ο Γαβαλάς, μετά απ' όλα αυτά, θα οδηγηθεί μέχρι και σε εξορία (Θανάσης Σκαμνάκης, εφημερίδα ΠΡΙΝ, 13/2/2011). Το δε βιβλίο του Μαριγκέλα θα το ξανατυπώσει τις επόμενες δεκαετίες, τουλάχιστον δύο φορές, ο Γιώργος Γαρμπής για τον «Ελεύθερο Τύπο».
3 — HEINZ A. RICHTER
Η μάχη της Κρήτης
Γκοβόστης, Αθήνα, 2011
Αν και το βιβλίο του Γερμανού ιστορικού Χάιντς Ρίχτερ κυκλοφόρησε το '11, ήταν προς το τέλος του 2014 που ξέσπασε ο πρώτος θόρυβος για τη Μάχη της Κρήτης. Αφορμή, η αναγόρευση του Ρίχτερ σε επίτιμο διδάκτορα του εκεί πανεπιστημίου. Οι αντιδράσεις, καταρχάς από την τοπική κοινωνία, υπήρξαν σφοδρές, επειδή στο βιβλίο του ο Ρίχτερ αναθεωρούσε την κρατούσα άποψη περί της γενικότερης σημασίας της Μάχης της Κρήτης (δίχως να είναι ναζιστής), αποδίδοντας στους Γερμανούς κατακτητές «πολεμικό ήθος». Ενώ δεν αρνούνταν, δηλαδή, τις μαζικές εκτελέσεις, τις απέδιδε σε μια συμπεριφορά «πλιάτσικου» από τη μεριά των Κρητικών, οι οποίοι, κατ' εκείνον, δεν τηρούσαν τους κανόνες μιας οργανωμένης στρατιωτικής αντίστασης. Και όπως έγραψε ο «Ιός» στην «Εφημερίδα των Συντακτών» (19/4/2015):
«Τελική κατάληξη της όλης διαδικασίας υπήρξε η δίωξη του συγγραφέα για "άρνηση των εγκλημάτων του ναζισμού και των εγκλημάτων πολέμου", η οποία "στρέφεται κατά του κρητικού λαού και ενέχει υβριστικό χαρακτήρα", και η έκδοση ειδικής εισαγγελικής απόφασης για τη δημοσιοποίησή της "προς κατασίγαση της γενικής κατακραυγής που προκλήθηκε στην τοπική κοινωνία της Κρήτης, για την αντιμετώπιση της κοινωνικής αναστατώσεως και προς αποσόβηση κάθε ενδεχόμενης ακραίας αντίδρασης"».
Τον Φλεβάρη του '16 ο Ρίχτερ, που είχε διωχθεί βάσει του νόμου 4285/14 (του λεγόμενου και «αντιρατσιστικού»), θα κριθεί «αθώος», τελικά, από το Μονομελές Πλημμελειοδικείο Ρεθύμνου.
4 — ΑΜΠΝΤΟΥΛ ΑΛΧΑΖΡΕΝΤ
Νεκρονομικόν
Κάκτος, Αθήνα, 1985
5 — ΧΕΝΡΥ ΜΙΛΛΕΡ
Τροπικός του Αιγόκερω
Βασ. Δελβενακιώτης, Αθήνα, 1967
Τροπικός του Καρκίνου
Βασ. Δελβενακιώτης, Αθήνα, 1970
Το πρώτο βιβλίο, ο Τροπικός του Αιγόκερω, κυκλοφορεί κανονικά, από το 1967, ξαφνικά όμως, το 1970, κι ενώ η προληπτική λογοκρισία (για τα έντυπα) έχει καταργηθεί, ο εκδότης του Βασίλης Δελβενακιώτης σύρεται στα δικαστήρια. Όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα «Μακεδονία» της εποχής (6/3/1970):
«Δικάζεται σήμερον ο εκδότης βιβλίου του συγγραφέως Χένρυ Μίλλερ. Αθήναι, 5. – Ενώπιον του τριμελούς πλημμελειοδικείου θα εισαχθεί αύριον (σήμερον) προς εκδίκασιν η υπόθεσις του Βασιλείου Δελβενακιώτη, εκδότου, κατηγορουμένου ότι έθεσεν εις κυκλοφορίαν το έργον του Αμερικανού συγγραφέως Χένρυ Μίλλερ "Τροπικός του Καρκίνου", εις το οποίον περιγράφονται ερωτικαί σκηναί και άλλα περιστατικά, προκαλούντα διέγερσιν. Ως μάρτυρες εκλήθησαν όπως εξεταστούν οι κ.κ. Κ. Τσάτσος ακαδημαϊκός, Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Δημήτρης Μυράτ, Δημήτρης Χορν ηθοποιοί, Άλκης Θρύλος (Ελένη Ουράνη), Ανδρέας Καραντώνης, Άγγελος Τερζάκης συγγραφείς, Ιωάννης Μόραλης καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών, Μιχαήλ Τόμπρος γλύπτης ομότιμος καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών, Ιωάννης Λιάπης καθηγητής του Πολυτεχνείου, Γ. Κατσίμπαλης συγγραφεύς και άλλοι».
Σ' αυτό το άρθρο είναι φανερό πως το «πρόβλημα» αφορά τον Τροπικό του Καρκίνου, αλλά στα αμέσως επόμενα (άρθρα) διαβάζουμε πως η δίκη είχε να κάνει με τον πρώτο Τροπικό και πως, κατόπιν απόφασης του δικαστηρίου, «εδημεύθησαν τα αντίτυπα», ενώ συγχρόνως «έπαυσεν η δίωξις του εκδότου λόγω παραγραφής του αδικήματος». Πιο συγκεκριμένα (από το φύλλο στις 8/3/1970):
«Το δικαστήριον εδέχθη την ένστασιν των συνηγόρων της υπερασπίσεως του κατηγορουμένου εκδότου Β. Δελβενακιώτη περί παραγραφής του αδικήματος, διότι από της εποχής που ετέθη τούτο εις κυκλοφορίαν εν Ελλάδι είχε παρέλθη το δεκαοκτάμηνον, εντός του οποίου, κατά τον νόμον, έπρεπε να είχεν ασκηθή η δίωξις. Έπαυσε δε κατόπιν τούτου πάσα δίωξις κατά του κατηγορουμένου. Διέταξεν, όμως, το δικαστήριον την δήμευσιν των κατασχεθέντων εις την αποθήκην του εκδότου 603 αντιτύπων του έργου του Μίλλερ».
Τι έγινε, τελικά, με τον δεύτερο Τροπικό; Κυκλοφόρησε το 1970 ή όχι; Όσο και αν το έψαξα το θέμα, δεν βρήκα οριστική απάντηση.
Πάντως, το βιβλίο δεν υπάρχει ούτε στην Εθνική Βιβλιοθήκη – αν αυτό λέει κάτι. Πιθανώς ο Δελβενακιώτης, μετά τη δίκη για τον Αιγόκερω, απέφυγε να τυπώσει και τον Καρκίνο. Ίσως, πάλι, να πρόλαβε να τον τυπώσει πριν από τη δίκη, αλλά το βιβλίο, τελικώς, να καταστράφηκε μαζικά. Τέλος, μπορεί να το έδωσε στον Μπουκουμάνη (το πιο πιθανό), ο οποίος τυπώνει τελικά τον Τροπικό του Καρκίνου το 1973 (μετάφραση Βαγγέλης Κατσάνης), την εποχή της λεγόμενης «φιλελευθεροποίησης». Υποθέσεις κάνουμε...
6 — ΜΠΟΧΟΥΜΙΛ ΧΡΑΜΠΑΛ
Τα τραίνα
Κάλβος, Αθήνα, 1968
Ως εδώ, ουδεμία έκπληξη: ο εκδότης έκανε το χρέος του και οι λογοκριτές το δικό τους. Με τη διαφορά ότι οι εκδόσεις Κάλβος πήραν πίσω τα λογοκριμένα δακτυλόγραφα, αλλά έστειλαν στο τυπογραφείο τη μετάφραση του Χράμπαλ χωρίς την παραμικρή περικοπή. Το κείμενο δηλαδή λογοκρίθηκε, αλλά εκδόθηκε αλογόκριτο. Εκτός αυτού, στην ίδια έκδοση προστέθηκαν δύο σύντομα διηγήματα του Χράμπαλ, Τ' αγγελικά μάτια και Ο βαρόνος Πράσιλ (και τα δύο από τη συλλογή Ο κόσμος το Αυτόματο), χωρίς προηγουμένως να έχουν περάσει από την υπηρεσία "προληπτικού ελέγχου" (σελίδες 93-138 του τυπωμένου βιβλίου)».
7 — GERHARD HADERER
Η ζωή του Ιησού
Οξύ, Αθήνα, 2002
Ο Αυστριακός εικονογράφος Haderer αποφασίζει ν' ασχοληθεί με τη ζωή του Χριστού, κεντράροντας σε μια σατιρική αναμόχλευση των περιστατικών των Ευαγγελίων. Έτσι, από τη μια μεριά έχουμε τα θαύματα, που μπορεί να μην είναι και τόσο θαύματα, και από την άλλη την ανθρώπινη φύση του Ιησού, που δεν τον εμποδίζει να πράττει και άλλα ανθρώπινα, από το να ερωτεύεται μέχρι να μαστουρώνει.
Στην αρχή το βιβλίο κυλάει, αλλά κάποια στιγμή, μέσα στο '03, η Ζωή του Ιησού ανακαλύπτεται από διαφόρους «τιμητές» και το πράγμα αρχίζει να φουντώνει.
Το αποτέλεσμα ήταν να κατασχεθούν αντίτυπα του κόμικ κατόπιν εισαγγελικής διαταγής, με τον Haderer να δικάζεται και να καταδικάζεται ερήμην από (ελληνικό) δικαστήριο! Στην έφεση που ασκήθηκε αθωώνεται (2005) και κάπως έτσι περισώζεται ό,τι μπορούσε να περισωθεί τέλος πάντων από μια ολοκληρωτική γελοιοποίηση.
8 — ΘΕΜΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ
Άγιον Όρος / Οι Άγιοι χωρίς μάσκα
χ.ε., Αθήνα, 1933
«Ο Κορνάρος ήταν ένας κοινωνικός αγωνιστής, που από πολύ νωρίς είχε ενταχθεί στην προοδευτική κοινωνική κίνηση και είχε προσφέρει σ' αυτήν όλη του τη δραστηριότητα, όχι μόνο με την πνευματική εργασία του και τα συγγράμματά του αλλά και την πολιτική δράση του, γνωρίζοντας όλους τους διωγμούς, εξορίες και φυλακίσεις πολυχρόνιες. Καταδιώχτηκε όχι μόνο από τον φασιστικό καταχτητή, που τον έκλεισε στο Χαϊδάρι, παρά και από τις ελληνικές αρχές, προσφέροντας πάντα τη θυσία του αδίσταχτα κι αδιαμαρτύρητα, πάντα με σεμνότητα, χωρίς καύχηση και χωρίς ιδιοτέλεια. Πρόσφερε τα πάντα χωρίς να λυγίσει ποτέ στην πίστη του και χωρίς να φειδωλευτεί τις ταλαιπωρίες και την προσωπική του άνεση, την προσωπική του ασφάλεια και την οικογενειακή του ειρήνη. Αλλά ποιος θα βρεθεί να δικαιώσει αυτή την αδέκαστη και όλο συνέπεια ζωή του; Στο πρόσωπό του, απάνω και από τον συγγραφέα, τιμούμε εδώ την ανδρική αρετή του».
Το Άγιον Όρος / Οι Άγιοι χωρίς μάσκα κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 1933 και είχε ως αποτέλεσμα την καταδίκη και τη φυλάκιση του Θέμου Κορνάρου για... προσβολή του θρησκευτικού αισθήματος. Ο Κορνάρος περιγράφει με σκληρό ρεαλισμό τη ζωή στο Άγιον Όρος (την καταπιεσμένη και λιγότερο καταπιεσμένη ερωτική διάθεση των μοναχών, τις δολοπλοκίες, την κατάχρηση του αλκοόλ, το μίσος προς τον συνάνθρωπο, τα βασανιστήρια και την άσκηση εξουσίας προς τους νεότερους κ.λπ.), συναντώντας την οργή των «ενάρετων» κύκλων της εποχής. Το βιβλίο εξαφανίζεται από προσώπου γης, για να κάνει κάποιες σποραδικές εκδόσεις χρόνια αργότερα.
Την ίδια τύχη είχε και ένα άλλο βιβλίο τού Κορνάρου, το Αγύρτες και κλέφτες στην εξουσία (1946), το οποίο επίσης διώχθηκε.
9 — ΘΩΜΑΣ ΜΑΡΑΣ
Οι αντιφάσεις της Καινής Διαθήκης
Δίβρης, Αθήνα, 1979
10 — ΜΑΡΚΗΣΙΟΣ ΝΤΕ ΣΑΝΤ
Η φιλοσοφία στο μπουντουάρ
Εξάντας, Αθήνα, 1979
Τον Φλεβάρη του '81 η υπόθεση είχε φτάσει στο τριμελές πλημμελειοδικείο της Αθήνας, καθώς το βιβλίο είχε χαρακτηριστεί «άσεμνο». Το αποτέλεσμα; Το δικαστήριο είχε κρίνει «ενόχους» τους κατηγορουμένους Μάγδα Κοτζιά (εκδότρια του Εξάντα) και Βασίλη Καλλιπολίτη (μεταφραστής), επιβάλλοντάς τους ποινή φυλάκισης 7 μηνών! Όπως διαβάζουμε στον «Ριζοσπάστη» της εποχής (21/2/1981)... μαζί με τους εκδότες ήταν κατηγορούμενοι και δώδεκα βιβλιοπώλες, που τελικά αθωώθηκαν λόγω «αμφιβολιών».
Τέλος, με την απόφασή του το δικαστήριο είχε διατάξει να δημευθεί και να καταστραφεί το βιβλίο.
σχόλια