«Πλάνητες» της Όλγκα Τοκάρτσουκ: Φτιάχνοντας τη λογοτεχνία από την αρχή Facebook Twitter
Όσο και αν φαίνεται παράξενο, παρότι το βιβλίο της έχει τον τίτλο Πλάνητες, δεν έχει καμία σχέση με χρονικό ή ταξιδιωτική εμπειρία.

«Πλάνητες» της Όλγκα Τοκάρτσουκ: Φτιάχνοντας τη λογοτεχνία από την αρχή

0

Είναι σχεδόν μαγικός ο έκκεντρος τρόπος που η Όλγκα Τοκάρτσουκ ξαναστήνει τους όρους της αφήγησης στην καρδιά της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας ως αυτό που πάντα μας ξεφεύγει και αυτό που ήταν πάντα εκεί: αναλαμβάνοντας εξαρχής, όπως η ίδια ομολογεί, τον ρόλο του νέου Αχαάβ και έχοντας ως συνομιλητή της τον Μέλβιλ, ξέρει πως το νέο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα ισοδυναμεί με ένα ατελείωτο ταξίδι στην terra incognita των ίδιων των όρων της αφήγησης από τον 16ο αιώνα και ύστερα.

Για την Τοκάρτσουκ το μοντέρνο βρίσκεται στους επιστημονικούς όρους που έθεταν οι πρώτοι βιολόγοι και στις γραμμές που έστηναν οι χαρτογράφοι στο τέλος του Μεσαίωνα, στον τρόπο που οι μεγάλοι ανατόμοι αράδιαζαν τα ταριχευμένα ανθρώπινα μέλη στις προθήκες μιας γοητευτικής φρικωδίας με τους όρους μιας υψηλής τέχνης ή οι πρώτοι περιηγητές έγερναν στον ίσκιο των τεράστιων δέντρων για να ξεκουραστούν από τη διαρκή τους αναζήτηση. Ποτέ στις μεγάλες ιδέες, ούτε στις θεωρίες.

Ούτε ευγενικές προθέσεις χρειάστηκαν ‒ή χρειάζονται‒ για να φτιαχτούν οι μεγάλες αφηγήσεις αλλά ούτε και περισπούδαστες ψυχολογικές εκτιμήσεις, τις οποίες η Τοκάρτσουκ, αν και ψυχολόγος η ίδια, φροντίζει από την αρχή της αφήγησής της στους Πλάνητες ‒που έχουμε την ευτυχία να χαιρόμαστε στα ελληνικά στην αρμονική, εξαίσια μετάφρασης της Αλεξάνδρας Δ. Ιωαννίδου από τις εκδόσεις Καστανιώτη‒ να ξεφορτωθεί ως περιττές.

Η συγγραφέας επιμένει πως το νέο είδος που υπηρετεί είναι μεταξύ θεολογίας και «φυσιολογίας», όπως οφείλει να είναι η λογοτεχνία, η οποία αναζητά τη λάθος συναρμογή για να την ξαναβάλει, μέσω της αφήγησης, σε τάξη, να ακούσει το φευγαλέο, να δει αυτό που κρύβεται κάτω από το δέρμα.

Η μεγάλη λογοτεχνία δεν φτιάχτηκε, επομένως, από ιδέες αλλά από λέξεις, συνενώσεις, φραγκμέντα και νευρώνες καθώς και από όλες εκείνες τις άχρηστες πληροφορίες τις οποίες ανασύροντας από το καλάθι των αχρήστων ο/η μεγάλος/-η μυθιστοριογράφος μπορεί να μετατρέψει, όπως οι παλιοί αλχημιστές, σε λαμπερό χρυσάφι. «Ένα παλιό κάτι είναι καλύτερο από ένα καινούργιο τίποτα» γράφει η Πολωνή περσινή νικήτρια του Νόμπελ στη διάλεξή της που συνοδεύει την ελληνική έκδοση, αναζητώντας νέους τρόπους για να πει όχι απλώς μια ιστορία αλλά την ίδια την ιστορία του κόσμου και της ύπαρξης.


Φίλοι της και ιδανικοί συνένοχοι σε αυτήν τη μεγάλη προσπάθεια είναι οι μεγάλοι επιστήμονες, ανθρωπολόγοι, παραμυθάδες, προσκυνητές μυθιστοριογράφοι και βιολόγοι που ξεφεύγουν από τους όρους του υποτιθέμενου (εξ)ανθρωπισμού και επιστρέφουν στην αρχέγονη καταγωγή και τη μήτρα την οποία η ίδια αναζητά όχι σε ένα αφηρημένο θεωρητικό σύμπαν αλλά στο σώμα: «Η πραγματική ανθρώπινη εξουσία μπορεί να αγγίξει μόνο το ανθρώπινο σώμα ‒ και έτσι ακριβώς ασκείται» γράφει η Γιοζεφίνε Ζόλιμαν φον Φόιχτερσλεμπεν προς τον Φραγκίσκο Α', ζητώντας πίσω το βαλσαμωμένο μέλος του πατέρα της και επιβεβαιώνοντας, για μία ακόμα φορά, πως η σωματικότητα βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος που στήνει με μαεστρία η Πολωνή συγγραφέας, με τον απαραίτητο αέρα του μυστικισμού που ορίζει η κεντροευρωπαϊκή καταγωγή της.

Γι' αυτό και αναδεικνύει σε κάθε δοξαστική της λεπτομέρεια την ταριχευμένη καρδιά του συντοπίτη της Σοπέν, την οποία ακολουθεί στην περιπλάνηση της σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ αλλού τολμάει να βάλει να μιλήσει το ίδιο το πόδι ‒προσωποποιώντας το‒ του σπουδαίου Ολλανδού ανατόμου Φίλιππου Φερχέιεν, ή αλλού εισβάλλει σαν ένας σύγχρονος Φρανκενστάιν στα εργαστήρια των μεγάλων ανατόμων για να μαζέψει με πόνο τα χαμένα μέλη, αντλώντας από αυτά μεταφυσική δύναμη, όπως ο ίδιος ο Αχαάβ όταν πολεμούσε τη φάλαινα με το λειψό του πόδι.

Ένας υγιής ίσως να μην είχε κανένα λόγο να πει μια ιστορία, αφού όλη η ανθρωπότητα εξιστορεί ξανά και ξανά τον ανθρώπινο πόνο («Πρέπει να διερευνήσουμε τον πόνο μας» γράφει η Τοκάρτσουκ): όσο και αν φαίνεται παράξενο, παρότι το βιβλίο της έχει τον τίτλο Πλάνητες, δεν έχει καμία σχέση με χρονικό ή ταξιδιωτική εμπειρία. Όχι τυχαία ο μεγαλύτερος περιηγητής που αναφέρεται στο βιβλίο δεν είναι παρά ένας καθολικός παπάς, ο γεννημένος στη Βολυνία Μπένεντικτ Χιμελόφσκι, «ένας Ιώσηπος Φλάβιος μιας τυλιγμένης στην ομίχλη επαρχίας, ένας Ηρόδοτος από την άκρη του κόσμου». Το ταξίδι δεν είναι (μόνο) θέμα χωροχρονικό αλλά κυρίως μεταφυσικό.

«Πλάνητες» της Όλγκα Τοκάρτσουκ: Φτιάχνοντας τη λογοτεχνία από την αρχή Facebook Twitter
Για την Τοκάρτσουκ το μοντέρνο βρίσκεται στους επιστημονικούς όρους που έθεταν οι πρώτοι βιολόγοι και στις γραμμές που έστηναν οι χαρτογράφοι στο τέλος του Μεσαίωνα.

Άλλωστε, «υπάρχουν πράγματα που γίνονται από μόνα τους, υπάρχουν ταξίδια που αρχίζουν και τελειώνουν στο όνειρο και υπάρχουν ταξιδιώτες που ανταποκρίνονται στο τραύλισμα της κλήσης της ίδιας της ανησυχίας τους», όπως χαρακτηριστικά ισχυρίζεται ο συνήγορος του καπετάνιου Έρικ, υπερασπιζόμενος την απόφαση του πελάτη του να παρεκκλίνει από τη συνηθισμένη, καθημερινή διαδρομή που έκανε με το καράβι του, που μετέφερε επιβάτες και εμπορεύματα σε ένα απομακρυσμένο νησί του Βορρά.

Ενίοτε το λογοτεχνικό ταξίδι της Τοκάρτσουκ μοιάζει με αυτές τις παράξενες ταρκοφσκικές περιηγήσεις μεταξύ ονειρικού παραληρήματος και υπαρξιακής φαντασίας, με ένα ατελείωτο και ατελεύτητο πηγαινέλα στην ήπειρο της βαθιάς μας ταυτότητας. Στην πιο ταρκοφσκική, θα λέγαμε, ιστορία του βιβλίου η πρωταγωνίστριά της Άννουσκα βρίσκεται στη μέση μιας ρωσικής πόλης και καθώς ανάβει τρία κεριά σε μια εκκλησία, προσπαθώντας να ξεφύγει από τη βασανισμένη της ζωή, συναντά μια άλλη γυναίκα «πλάνητα» που την παροτρύνει να βγει έξω, να τρέξει και σχεδόν να εξαφανιστεί γιατί οι νομάδες, οι Εβραίοι και αυτοί που ήταν πάντοτε σε κίνηση, που ξέφευγαν από σφραγίδες, ιεραρχίες, στασιμότητες και απλές νόρμες, διαθέτουν κάτι το ανέλπιστο και ιερό.

Και αυτή η ιερότητα, η τάση προς το υψηλό που υπηρετεί μέσω της αφήγησης η λογοτεχνία πραγματοποιείται αποκλειστικά μέσω της κίνησης του σώματος, σάμπως η γραφή, για να υπάρξει, οφείλει να είναι σωματοποιημένη. Εξού και το ότι η ίδια η συγγραφέας επιμένει πως το νέο είδος που υπηρετεί είναι μεταξύ θεολογίας και «φυσιολογίας», όπως οφείλει να είναι η λογοτεχνία, η οποία αναζητά τη λάθος συναρμογή για να την ξαναβάλει, μέσω της αφήγησης, σε τάξη, να ακούσει το φευγαλέο, να δει αυτό που κρύβεται κάτω από το δέρμα: «Μήπως το ανθρώπινο σώμα κρύβει την ένωση των πάντων με τα πάντα; Της αφήγησης με τους ήρωες; Τους θεούς και τα ζώα, της τάξης των φυτών με την αρμονία των ορυκτών; Ίσως θα έπρεπε κανείς να αφήνεται να παρασυρθεί από αυτά στη διαδικασία της ονοματοδοσίας: αρτέμιος μυς, αθήνιος αορτή, ηφαίστειος σφύρα και άκμων, ερμεία σπείρα».


Η βιταλιστική δύναμη θα συμπαρασύρει όλο το σύμπαν και η ρωγμή που θα ανοίξει για να μπει άπλετο το φως θα είναι το μέγα επίτευγμα και το θεϊκό βασίλειο του συγγραφέα, ο παράδεισος που θα φτιάξει σε έναν κόσμο που μένει απλώς να αποκαλυφθεί: «Μπορεί και να κατοικούμε όλοι σε μια τεράστια camera obscura, κλεισμένοι σαν μέσα σε ένα σκοτεινό κουτί, και αν καταφέρουμε ν' ανοίξουμε ένα τόσο δα μικρό άνοιγμα, αν διεισδύσει έστω και μία βελόνα, θα πέσει η απέξω εικόνα μέσα μαζί με μια ηλιαχτίδα και θ' αφήσει το ίχνος της πάνω στη φωτοευαίσθητη εσωτερική επιφάνεια του κόσμου».

Με αυτήν τη λεπτή ευαισθησία, που ισοδυναμεί με το άγγιγμα στο γυμνό από δέρμα σώμα, θα καταφέρει να αγγίξει τον λόγο ο αφηγητής ή η αφηγήτρια, με την προσδοκία να «φωτίσει τον κόσμο σαν σε ακτινογραφία, για να αντικρίσει μέσα του τον σκελετό του κενού».


Γι' αυτό και οι Πλάνητες, κάτω από το κορμό της αφήγησης, αποκαλύπτουν με τρόπο ριζωματικό χάρτες σαν διαρκείς επιστρωματώσεις τις οποίες ανιχνεύει ως μοναδική γεωλόγος-αρχαιολόγος η Τοκάρτσουκ, κόσμους που ήταν πάντοτε εκεί και έχουν πολλά να μας πουν για το μέλλον (ιδού ο προορισμός του ταξιδιώτη λογοτέχνη!): από το Agile Rabbit Book of historical and curious maps μέχρι μικρούς χάρτες πόλεων, έναν χάρτη της Πελοποννήσου που μοιάζει με «το σχήμα ενός μεγάλου μητρικού χεριού, σίγουρα όχι ανθρώπινου», τον ωκεανογραφικό χάρτη της Ελλάδας, στον οποίο περιηγείται στο τέλος του βιβλίου, ή τον χάρτη του Μανχάταν που φαντάζει σαν ένα περίτεχνο πλεκτό ‒ έτσι ξεδιπλώνονται οι αφηγήσεις και οι αρθρώσεις που δένουν τα σώματα με τους λόγους. Γιατί, όσο κι αν το ψάξεις, δεν υπάρχουν μικροί ή μεγάλοι χάρτες, μικρές και μεγάλες αφηγήσεις, παρά μονάχα τρόποι και η ικανότητα του αφηγητή να στήνει μια ιστορία από το τίποτα.

Όπως κάποτε επέμενε ο Μέλβιλ, το alter ego της Τοκάρτσουκ, η φάλαινα έγινε μεγαλοπρεπής είτε επειδή κάποιοι κουβάλησαν τα κόκαλά της σε όλο το ταξίδι με τη συνοδεία κυμβάλων μέχρι τα παράλια της Συρίας είτε επειδή κάποιοι έβαλαν ως ιδανικό μέτρο για το μέγεθός της τον ίδιο τον ουρανό, τον αστερισμό του Νότου ‒ το cetus. O ίδιος ο αφηγητής είναι που θα φτιάξει το τέρας και θα το εξολοθρεύσει, γι' αυτό τελικά η Τοκάρτσουκ ξέρει πως δεν ήρθε εδώ για να πει ιστορίες αλλά για να γευτεί την τρέλα με τον ίδιο τον τρόπο που το έκανε Αχαάβ.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

7 σπουδαίοι άνθρωποι και τα λόγια τους που μας παρηγόρησαν στην πανδημία

Στήλες / 7 σπουδαίοι άνθρωποι και τα λόγια τους που μας παρηγόρησαν στην πανδημία

Σκηνοθέτες, συγγραφείς, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες καταπιάστηκαν με τις πτυχές της ζωής που ανέδειξε ο κορωνοϊός, συνδιαμορφώνοντας, κατά κάποιο τρόπο, ένα κοινό ημερολόγιο.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μπρους Τσάτουιν: Ένας αεικίνητος ταξιδιώτης

Πέθανε Σαν Σήμερα / Μπρους Τσάτουιν: Ένας αεικίνητος ταξιδιώτης

Ο αιώνιος ταξιδευτής, μυθιστοριογράφος και ταξιδιωτικός συγγραφέας περιπλανήθηκε στα πιο άβατα σημεία του κόσμου αναζητώντας το DNA των νομάδων και έζησε μια μυθιστορηματική ζωή που υπερβαίνει αυτήν που κατέγραψε στα βιβλία του.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
10 σημαντικά βιβλία που θα κυκλοφορήσουν το πρώτο τρίμηνο του 2025

Βιβλίο / Δέκα σημαντικά βιβλία που θα κυκλοφορήσουν το πρώτο τρίμηνο του 2025

Το πιο πρόσφατο Booker, επανεκδόσεις μυθιστορημάτων με θέμα τον Εμφύλιο, το τελευταίο βιβλίο του Μάριο Βάργκας Λιόσα, η νέα Αμάντα Μιχαλοπούλου και μια συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Αργύρη Χιόνη είναι μερικές μόνο από τις πολυαναμενόμενες προσεχέις εκδόσεις.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Ο Διονύσης Σαββόπουλος: σύζυγος, πατέρας, τραγουδοποιός

Βιβλίο / Ο Διονύσης Σαββόπουλος: σύζυγος, πατέρας, τραγουδοποιός

Στην πιο de profundis στιγμή της ζωής του ο συνθέτης γράφει το αυτοβιογραφικό «Γιατί τα χρόνια τρέχουν χύμα», αποκαλύπτοντας σαν σε προσευχή τις πιο προσωπικές, τρωτές στιγμές του, ζητώντας συγγνώμη από τους οικείους του και ομολογώντας ότι η έμπνευση συμπορεύεται με τη θνητότητα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μαριάννα Κορομηλά «Η Μαρία των Μογγόλων»

Το Πίσω Ράφι / Για όλες τις Μαρίες που «δωρίστηκαν» σε βαρβάρους και άξεστους

Ψάχνοντας και γράφοντας για τη Μαρία των Μογγόλων, η Μαριάννα Κορομηλά ήρθε αντιμέτωπη με όλες εκείνες τις παραγνωρισμένες γυναικείες μορφές της Ιστορίας. Το αποτέλεσμα ήταν ένα ανένταχτο και φεμινιστικό βιβλίο που συζητήθηκε έντονα μόλις κυκλοφόρησε.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
«O Γιάννης Χρήστου δεν είναι ο "αναρχικός" που νόμιζαν κάποιοι κάποτε»

Βιβλίο / «O Γιάννης Χρήστου δεν είναι ο "αναρχικός" που νόμιζαν κάποιοι κάποτε»

Ο ιδιοφυής μουσικός έφυγε αναπάντεχα στα 44 του, αφήνοντας πίσω του ανεκπλήρωτα σχέδια. Ο Αλέξανδρος Αδαμόπουλος, ο οποίος ουσιαστικά δεν τον γνώρισε ποτέ, αλλά η ζωή τα έφερε έτσι ώστε να παίξει καθοριστικό ρόλο στη διάσωση του έργου του, υπογράφει σήμερα το πιο ενημερωμένο βιβλίο για εκείνον.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Η Ιωάννα Μπουραζοπούλου γράφει έργα του φανταστικού για τους ακραία ρεαλιστικούς καιρούς μας

Portraits 2025 / Η Ιωάννα Μπουραζοπούλου γράφει έργα του φανταστικού για τους ακραία ρεαλιστικούς καιρούς μας

Η ολοκλήρωση της περίφημης «Τριλογίας του Δράκου της Πρέσπας» αποδεικνύει ότι πρόκειται για μια από τις πιο απρόβλεπτες, ουσιαστικές και συνεπείς συγγραφείς μας.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
CHECK GIA 3/1 εκδόσεις δωμα

Portraits 2025 / Εκδόσεις Δώμα: «Θέλαμε να δούμε αν το κοινό μας θα ανταποκριθεί σε πιο βαριά πράγματα ή αν θα μας γυρίσει την πλάτη»

Μετά από εφτά χρόνια λειτουργίας και εξήντα προσεκτικά επιλεγμένους τίτλους, η Μαριλένα Καραμολέγκου και ο Θάνος Σαμαρτζής εξακολουθούν να πειραματίζονται, σαν να προτείνουν βιβλία σε φίλους.
ΖΩΗ ΠΑΡΑΣΙΔΗ
Claude Pujade-Renaud

Το Πίσω Ράφι / «Οι γυναίκες του λαθροθήρα»: Μια εντελώς διαφορετική οπτική σε ένα θρυλικό ερωτικό τρίγωνο

Η Claude Pujade-Renaud ανατέμνει την ιστορία της σχέσης του Τεντ Χιουζ με τη Σίλβια Πλαθ και την Άσια Ουέβιλ δημιουργώντας ένα ερεθιστικό ψηφιδωτό από δεκάδες διαφορετικές αφηγήσεις.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Τζον Ρ. Ρ. Τόλκιν: Ο άρχοντας του δευτερεύοντος κόσμου

Βιβλίο / Τζον Ρ. Ρ. Τόλκιν: Ο άρχοντας του δευτερεύοντος κόσμου

Κι αν η Μέση Γη εξυψώθηκε στη φαντασμαγορία που όλοι γνωρίζουμε μέσα απ’ τις ταινίες του Πίτερ Τζάκσον, δεν ξεχνάμε ποτέ εκείνη τη στιγμή της πρώτης βραδινής ανάγνωσης, των απρόσμενων αράδων που σχημάτισαν αμέσως ένα σύμπαν αυτονόητο.
ΜΑΚΗΣ ΜΑΛΑΦΕΚΑΣ
Ο Ερρίκος Σοφράς μιλά για τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ: «Θεωρώ το ποίημα έναν οργανισμό ζωντανό, αιμάτινο»

Βιβλίο / Ο Ερρίκος Σοφράς μιλά για τα «Σονέτα» του Σαίξπηρ: «Θεωρώ το ποίημα έναν οργανισμό ζωντανό, αιμάτινο»

Η νέα, εμπλουτισμένη και αναθεωρημένη έκδοση των «Σονέτων» από τους Αντίποδες, σε μετάφραση Ερρίκου Σοφρά, αναδεικνύει τη διαρκή ανάγκη του ποιητή για ελευθερία και καινοτομία, που φτάνει να καταργεί ακόμα και τις ποιητικές και κοινωνικές συμβάσεις.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Οι 10 συν 2 ξένοι τίτλοι της χρονιάς

Βιβλίο / 12 μεταφρασμένα βιβλία που ξεχώρισαν το 2024

Mια millennial συγραφέας και το μεταφεμινιστικό της μυθιστόρημα, η μεταφορά ενός κλασικού βιβλίου σε graphic novel, αυτοβιογραφίες, η επανασύνδεση της ανθρώπινης και της φυσικής ιστορίας σε 900 σελίδες: αυτοί είναι οι ξένοι τίτλοι που ξεχωρίσαμε τη χρονιά που πέρασε.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η ζωή και τα ήθη ενός λεσβιακού χωριού μέσα από το φαγητό

Βιβλίο / Η ζωή και τα ήθη ενός λεσβιακού χωριού μέσα από το φαγητό

Στον Μανταμάδο οι γυναίκες του Φυσιολατρικού–Ανθρωπιστικού Συλλόγου «Ηλιαχτίδα» δημιούργησαν ένα βιβλίο που συνδυάζει τη νοσταλγία της παράδοσης με τις γευστικές μνήμες της τοπικής κουζίνας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ